Tapiseria wykonana zapewne w latach 1667-1669 przez Jana Leyniersa z Brukseli.
Herb wielopolowy, wywodowy, złożony z umieszczonej w środku całej kompozycji tarczki sercowej, otaczającej ją większej tarczy czteropolowej (której pola ponumerujemy tu 1, 2, 3 i 4) i wieńczących całość trzech hełmów z labrami i klejnotami. Herb otoczony inicjałami.
INICJAŁY WOKÓŁ HERBU:
Inicjały wokół herbu: M. K. P. K. W. H. W. W. X. L. odpowiadają zapewne tekstowi "Michał Kazimierz Pac, Kasztelan Wileński, Hetman Wielki Wielkiego Xięstwa Litewskiego". Hetmanem Wielkim Litewskim i Kasztelanem Wileńskim został Pac w roku 1667 a już dwa lata potem, w roku 1669, awansował z Kasztelana na Wojewodę Wileńskiego. Z tej chronologii sprawowanych urzędów pochodzi też i datowanie zabytku właśnie na okres 1667-1669.
POLA HERBU:
W tarczce sercowej herb polskiego rodu Gozdawów, używany także przez litewską rodzinę Paców, czyli herb ojczysty Hetmana.
W polach tarczy większej, czterodzielnej, znajdują się (z jednym przypadkiem dyskusyjnym) godła herbów odnoszących się do przodków po kądzieli Hetmana Paca, przy czym barwa pola nie zawsze odpowiada kanonicznej wersji danego herbu. Wydaje się że pola czerwone i srebrne skwadrowano tu raczej kierując się symetrią barwną niż rzeczywistymi barwami pola odnośnych herbów rodowych:
1. W polu 1 (standardowo w tym modelu herbu wielopolowego przynależnym herbowi rodu matki) godło herbu polskiego rodu Łabędziów, używanego także przez litewską rodzinę Szemiotów. I rzeczywiście, matką Hetmana Paca jest Elżbieta Szemiotówna, +1652, córka Wacława Szemiota h. Łabędź, +1599, Kasztelana Smoleńskiego (którego biogram opublikowano w drukowanej wersji PSB w tomie 48), a żona Piotra Paca, +1642, Wojewody Trockiego (którego biogram publikujemy także w internetowej wersji PSB - patrz "Postaci Powiązane" tej ilustracji). W standardowej wersji herbu polskich Łabędziów godło, łabędź srebrny, przedstawiane jest w polu czerwonym i na takim polu widzimy je także tu.
2. W polu 2 (standardowo w tym modelu herbu wielopolowego przynależnym herbowi rodu babki ojczystej) godło herbu polskiego rodu Bogoriów, używanego także przez litewską rodziną Wołłowiczów. I rzeczywiście, babką ojczystą Hetmana Paca jest Raina/Regina Wołłowiczówna, +przed 1585, córka Grzegorza Wołłowicza h. Bogoria, Kasztelana Nowogródzkiego, a żona Pawła Paca, +1595, Wojewody Mścisławskiego (którego biogram opublikowano w drukowanej wersji PSB w tomie 24). W standardowej wersji herbu polskich Bogoriów godło przedstawiane jest w polu czerwonym, tu jednak przedstawiono je w polu srebrnym, zapewne ze względów kompozycji barwnej wielopolowego herbu wywodowego.
3. W polu 3 (standardowo w tym modelu herbu wielopolowego przynależnym herbowi rodu babki macierzystej) godło herbu polskiego rodu Kościeszów, używanego także przez litewską rodzinę Chodkiewiczów. I rzeczywiście, babką macierzystą Hetmana Paca jest Halszka Chodkiewiczówna, +1613, córka Jerzego Chodkiewicza h. Kościesza, +1569, Kasztelana Trockiego (którego biogram opublikowano w drukowanej wersji PSB w tomie 3), a żona wspomnianego w punkcie 2. Grzegorza Wołłowicza. W standardowej wersji herbu polskich Kościeszów godło przedstawiane jest w polu czerwonym, tu jednak przedstawiono je w polu srebrnym, zapewne ze względów kompozycji barwnej wielopolowego herbu wywodowego.
4. Wreszcie w polu 4 (standardowo w tym modelu herbu wielopolowego przynależnym herbowi rodu prababki ojczysto-ojczystej) herb Pogoń - Wielkiego Księstwa Litewskiego, używany także przez rodziny książęce wywodzące się z dynastii wielkoksiążęcej litewskiej (Gedyminowiczów). Tu niestety nie możemy już dokonać tak dokładnej atrybucji jak przy poprzednich polach wielopolowego herbu wywodowego Hetmana Paca, jako że jego prababka ojczysto-ojczysta, ks. Aleksandra Holszańska, +po 1551, córka ks. Aleksandra Juriewicza Holszańskiego, +1511, Kasztelana Wileńskiego (którego biogram opublikowano w drukowanej wersji PSB w tomie 9) a żona Mikołaja Paca, Wojewody Podlaskiego (którego biogram opublikowano w drukowanej wersji PSB w tomie 24) należała do rodziny używającej herbu Hippocentaurus.
Nie można wykluczyć wersji w której, z uwagi na wysoki prestiż pochodzenia wielkoksiążęcego, w miejscu standardowo przeznaczonym dla herbu prababki ojczysto-ojczystej Hetmana Paca umieszczono herb jego prababki macierzysto-macierzystej, którą była ks. Zofia Olelkowiczówna Słucka, +1571, żona wspomnianego w punkcie 3. Jerzego Chodkiewicza, a córka Jerzego Olelkowicza, ks. Słuckiego, +1542 (którego biogram opublikowano w drukowanej wersji PSB w tomie 23), z rodziny która rzeczywiście używała herbu Pogoń i rzeczywiście była gałęzią wielkoksiążęcej dynastii Gedyminowiczów.
TRZY HEŁMY:
Na górnej krawędzi tarczy wielopolowej osadzone trzy hełmy z labrami, zwieńczone koronami i figurami klejnotnymi. We wszystkich trzech przypadkach figury te są powtórzeniami godeł z pól położonej poniżej tarczy wielopolowej, umieszczonymi na tle kit z pawich piór. Przy czym dobór i rozlokowanie tych godeł wymaga komentarza:
1. Nad hełmem środkowym spodziewalibyśmy się klejnotu najważniejszego herbu rodowego w tej kompozycji czyli herbu ojcowskiego, herbu Gozdawów, rodziny Paców. Tymczasem widzimy tu łabędzia, figurę klejnotną (tożsamą z godłem w tarczy) herbu matki Hetmana - Szemiotówny.
2. Nad hełmem prawym (czyli dla patrzącego lewym) spodziewalibyśmy się klejnotu herbu matki Hetmana - łabędzia Szemiotów. A tymczasem widzimy tu godło babki macierzystej Hetmana - Chodkiewiczówny, godło herbu Kościeszów.
3. Wreszcie nad hełmem lewym (czyli dla patrzącego prawym) spodziewalibyśmy się klejnotu herbu babki ojczystej Hetmana - Wołłowiczówny. I rzeczywiście widzimy tu godło używanego przez tę rodzinę herbu Bogoriów.
Całkowite pominięcie herbu ojcowskiego wśród klejnotów nad tymi trzema hełmami prowadzi do silnej marginalizacji herbu Paców w całej kompozycji. Niepokoi też wysunięcie w klejnotach godła babki macierzystej (Chodkiewiczówny h. Kościesza) na pozycję hierarchicznie bardziej zaszczytną niż klejnot z godłem babki ojczystej (Wołłowiczówny h. Bogoria).
Trudno orzec czy mamy tu do czynienia z prowincjonalnym zagubieniem zasad heraldycznych (które silnie oczekiwałyby uwzględnienia klejnotu ojcowskiego jeśli nad tarczą herbu szlacheckiego pojawia się jakikolwiek klejnot, i to w zaszczytniejszej pozycji jeśli jest ich kilka), z nieporozumieniem pomiędzy zamawiającym a wykonawcą, czy też może z przemyślaną alternatywną metodą komponowania tego typu herbów wywodowych, w której herb ojcowski pojawia się wyłącznie w tarczce sercowej, a zarówno pola otaczającej ją większej tarczy wielopolowej jak i klejnoty wieńczących całość hełmów poświęcone są już wyłącznie manifestacji pochodzenia po kądzieli.
Można się tu nawet dopatrzyć pewnej nowej symetrii (której pozbawiony byłby model bardziej standardowy), bo wśród trzech klejnotów zamiast zestawu złożonego z klejnotu ojca, matki i jednej z babek (ojczystej) widzimy klejnoty matki (nad hełmem środkowym) i obu babek (nad hełmami pobocznymi). Takie przesunięcie, pozwalające kosztem klejnotu ojcowskiego włączyć do kompozycji trójhełmowej także i klejnot babki macierzystej (która w wersji standardowej znalazłaby się poza tym gronem) pozwoliło dokooptować, a tym samym dodatkowe wyeksponować, godło herbu Chodkiewiczów, co, poprzez pamięć innego Hetmana Wielkiego Litewskiego - Jana Karola Chodkiewicza - mogło mieć doniosłe znaczenie propagandowe dla nowokreowanego Hetmana Paca. Przesunięcie tego godła na pozycję zaszczytniejszą niż godło herbu Bogoriów - babki ojczystej, Wołłowiczówny (niezgodne z hierarchią pozycji w wywodzie przodków, gdzie strona ojczysta ma precedencję przed stroną macierzystą) mogło służyć jeszcze silniejszemu podkreśleniu pochodzenia do Chodkiewiczów, ale mogło też służyć uzyskaniu pewnej przestrzennej korelacji klejnotów z odnośnymi polami herbu wywodowego. Oto bowiem oba klejnoty poboczne, odnoszące się do obu babek Hetmana, umieszczone są ponad (bezpośrednio lub pośrednio) odnośnymi polami tarczy wielopolowej.
Źródło kopii cyfrowej: Wikimedia Commons.
Autor zdjęcia: Maciej Szczepańczyk (Mathiasrex).
Licencja: Creative Commons Attribution 3.0 Unported.