Sapieżyna z Zamoyskich Anna Jadwiga (1772–1859), ziemianka. Ur. 1 VIII, była córką Andrzeja Zamoyskiego, kanclerza w. kor., ordynata, i Konstancji z Czartoryskich:
Spośród sześciorga jej rodzeństwa czworo zmarło w dzieciństwie (Jan, Michał, Andrzej, Maria), brat Aleksander, XI ordynat, zmarł bezpotomnie w r. 1800, brat Stanisław (1775–1856), XII ordynat, był m.in. prezesem Senatu Król. Pol.
Dzieciństwo i wczesną młodość spędziła głównie w Zamościu i Klemensowie. Od r. 1781 nauczycielem i wychowawcą młodych Zamoyskich był Stanisław Staszic. Rozbudził on w swej uczennicy zainteresowania matematyką i naukami przyrodniczymi, wykształcił umiejętność kierowania sprawami majątkowymi. W r. 1792, przed opuszczeniem kraju, dwa tygodnie spędził w Zamościu Tadeusz Kościuszko; wzbudził on w Annie żywą sympatię. Matka brała nawet pod uwagę ich małżeństwo. W końcu 1793 r. odbyły się, m.in. przy gorącym wsparciu Staszica, oficjalne zaręczyny Anny z Aleksandrem Sapiehą (zob.), (stały się one dogodną osłoną do kontaktów z konspiracją niepodległościową, której Zamoyscy udzielili wtedy pomocy finansowej). Jeszcze jednak w czasie insurekcji (jak świadczy w swym pamiętniku Stanisław Zamoyski), Anna wahała się, czy nie poślubić Kościuszki. On sam jednak doradzał jej małżeństwo z Aleksandrem. Ślub odbył się 10 VII 1794 w Klemensowie. Młodożeńcom w czasie ich pobytu w Wiedniu towarzyszył Staszic. Już w pierwszych miesiącach po ślubie pojawiły się sygnały kryzysu małżeńskiego, które doprowadziły w końcu do faktycznej separacji małżonków, w czym niemałą rolę odegrały – obok obojętności uczuciowej – ambicje S-y (niechętnej naukowej aktywności swego męża). Pewną kompensację znajdowała w egzaltowanej i władczej zarazem przyjaźni z Marią Radziwiłłówną (od 12 IX 1803 żoną Wincentego Krasińskiego).
W podróżach do Wiednia i Francji (a może i Anglii) S. zainteresowała się Legionami Polskimi i jako jedna z pierwszych przywiozła do kraju „Mazurek Dąbrowskiego”. W czasie krótkich pobytów w kraju odwiedzała Puławy – główny ośrodek orientacji prorosyjskiej w l. 1804–5 – wprowadzając tam także swego męża. W dalszym ciągu trwały i umocniły się jej kontakty ze Staszicem (głównie w sprawach transakcji majątkowych i kwestiach naukowych). W r. 1800 wraz z mężem nabyła dla Staszica dobra hrubieszowskie, czego on sam jako mieszczanin nie mógł wówczas uczynić (formalnie odsprzedali je w r. 1811). Utrzymywała również stosunki z rojalistycznymi emigrantami francuskimi w Warszawie, udzielając im nawet niewielkiej pomocy finansowej.
Dn. 26 IX 1803 S. wyruszyła wraz z dziećmi z Warszawy do Paryża, gdzie w wynajętej rezydencji w Saint-Germain-en-Laye mieszkała kilkanaście lat – od czasu do czasu wyjeżdżając do kraju. Interesowała się nowinkami naukowymi, a zwłaszcza historią i naukami ekonomicznymi (pod kierunkiem Piotra Maleszewskiego). W późniejszych latach z dużym zapałem opracowywała programy edukacyjne swych dzieci. Należała do niewielkiego grona osób najbliższych Kościuszce. Być może grała rolę łączniczki politycznej między Kościuszką a Adamem Jerzym Czartoryskim (ówcześnie ministrem spraw zagranicznych Rosji), sama wyraźnie niechętna polityce Napoleona.
Po utworzeniu Ks. Warsz., mimo wezwań męża, S. pozostała w Paryżu. Do kraju wróciła chyba w r. 1808. Sfinalizowała wtedy długotrwale uzgadnianie warunków formalnej separacji małżeńskiej, dokonanej z jej inicjatywy. W l.n. – do r. 1812 (lub do r. 1814) – mieszkała w swym pałacu zwanym Małym Branickich przy Nowym Świecie w Warszawie lub w majątku Szydłowiec, na krótko już tylko powracając do Paryża. Zajmowała się intensywnie wychowaniem i kształceniem dzieci, ogrodnictwem, a amatorsko – malarstwem; malowała zwłaszcza motywy roślinne. Kontynuowała swe zainteresowania naukowe poprzez kontakty z Janem Śniadeckim i Staszicem, który w wynajętej oficynie w jej pałacu mieszkał do końca życia. Z kolei Staszic w listopadzie 1806 cedował na Annę i Aleksandra Sapiehów prawa własności do pierwszej siedziby Tow. Przyjaciół Nauk (na Kanonii) w wypadku jego rozwiązania.
Nadal interesując się polityką, krytycznie oceniała S. działania Napoleona i formułowała ironiczne obserwacje o sejmach Ks. Warsz., na których obradach bywała w l. 1809, 1811 i 1812. Uczestniczyła zarazem w życiu towarzyskim stolicy – przede wszystkim w «kręgu puławskim» Marii Wirtemberskiej i Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej. W r. 1812 podobno – jak wielu entuzjastów – zaczęła uznawać słuszność orientacji pronapoleońskiej, kierując się nadzieją przywrócenia silnej Polski. W przeddzień wojny r. 1812 apelowała do Kościuszki, by wrócił do kraju i stanął na czele rodaków. Po śmierci męża (we wrześniu 1812) porządkowała zawikłane sprawy finansowe (mąż zostawił «3 600 000 złp. długów legalnie udowodnionych» i modernizowała gospodarkę w swych majątkach. W efekcie zapewniła rodzinie dość silną pozycję wśród bogatego ziemiaństwa Król. Pol. W jej warszawskiej siedzibie zamieszkiwał początkowo N. Nowosilcow, a potem – już jako zięć – ks. Adam Jerzy Czartoryski (zob.). Z krytycznym dystansem – jak świadczą jej dzienniki z l. 1831–3 – odnosiła się do powstania listopadowego i ówczesnej działalności ks. Adama.
Po upadku powstania listopadowego S. pozostała w Warszawie i dzięki swej zręczności oraz dobremu rozeznaniu w sprawach prawnomajątkowych znacznie osłabiła katastrofalne skutki konfiskat, jakimi Mikołaj I obłożył majątki jej dzieci i zięcia. Uratowała część majątku ruchomego z pałacu w Puławach, przerzucając go do Sieniawy w Galicji. Od l. czterdziestych zamieszkała w Paryżu z Czartoryskimi (dała pieniądze na zakup i gruntowne odnowienie Hotelu Lambert). Pomnożyła ich majątek m.in. przez umiejętne operacje giełdowe (dokonywane za pośrednictwem Karola Sienkiewicza i Piotra Falkenhagen-Zaleskiego) oraz sprzedaż i kupno majątków. Dzięki jej stosunkom w kraju (zwłaszcza z Zamoyskimi) udało się przewieźć z Sieniawy do Paryża wielkie zbiory biblioteki Czartoryskich. Zdecydowanie negatywnie oceniała działalność polityczną zięcia, jako całkowicie nierealistyczną, i odmawiała mu pomocy finansowej na te cele. Wspierała natomiast dyskretnie – m.in. przy pomocy Ignacego Domeyki – akcje charytatywne córki Anny, była współzałożycielką Instytutu Panien Polskich w Hotelu Lambert (1844) i propagowała rozwój oświaty ludowej w swych majątkach. Zmarła 26 XI 1859 w Paryżu. Wartość spadku po niej wyniosła ponad 3 mln fr.
W małżeństwie z Aleksandrem Sapiehą miała S. troje dzieci (zob. życiorys męża).
Miniatura przez Henryka Fryderyka Fügera, kość słoniowa, w Muz. Narod. w W.; Miniatura współczesna, reprod. w: Sokołowski A., Dzieje porozbiorowe narodu polskiego ilustrowane, W. 1908 I 179 oraz „Tyg. Ilustr.” 1897 t. 2 s. 889; Portret z pocz. XIX w., reprod. w: Wójcik Z., Aleksander Sapieha i warszawskie środowisko przyrodnicze końca XVIII i początków XIX w., W. 1970 s. 57; Portret przez W. K. Stattlera, olej., 1. poł. XIX w., reprod. litografii tamże, s. 72; – Nowy Korbut, V, VI, VIII, IX; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 (tu r. ur. 1774, podob. przed s. 75); Sapiehowie, III; Katalog koresp. Działyńskich i Zamoyskich; – Askenazy S., Odgłosy polistopadowe. Według dziennika Anny księżny Sapieżyny 1831–1833, Kr. 1913; Dębicki L., Puławy (1762–1830), Lw. 1888 IV 299; Falkowski J., Księstwo Warszawskie. Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń, P. 1885 I; Grodek A., Piotr Maleszewski, W. 1936 s. 42, 47–8, 64–5, 171; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948 I; Kieniewicz S., Adam Sapieha (1828–1903), Lw. 1939; Kraushar A., Bourboni na wygnaniu w Mitawie i Warszawie. Szkice historyczne (1798–1805), W. 1899 s. 143–4; Kukiel M., Wojna 1812 roku, Kr. 1937 I 78–9, 124; Pachoński J., Legiony Polskie. Prawda i legenda 1794–1807, W. 1971 III; Skowronek J., Adam Jerzy Czartoryski (1770–1861), W. 1994; tenże, Z magnackiego gniazda do napoleońskiego wywiadu. Aleksander Sapieha, W. 1992 (podob.); Staszel J., Zbiór autografów Cypriana Walewskiego, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 24: 1978/9; Szacka B., Stanisław Staszic, W. 1966; Szyndler B., Tadeusz Kościuszko 1746–1817, W. 1991; Wójcik Z., Kontakty Stanisława Staszica z Zamoyskimi i Sapiehami, w: Stanisław Staszic i Zamoyszczyzna, L. 1976; – Bignon E., Polska w roku 1811 i 1813. Wspomnienia dyplomaty, Wil. 1923; Feliński Z. S., Pamiętniki, W. 1986; Fiszerowa W., Dzieje moje własne i osób postronnych, Londyn 1975 s. 242–8 i in.; Horoszkiewicz J., Notatki z życia, Wr. 1957; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie, Kr. 1912 II; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972 II; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957 II; tenże, Podróże po Ameryce 1797–1807, Wr. 1957; Prek F. K., Czasy i ludzie, Wr. 1959; Sapieha L., Wspomnienia (z lat od 1803 do 1863 r.), Kr. 1912 (podob.); Sudolski Z., Z nieznanej korespondencji Zygmunta Krasińskiego (Listy do ks. Anny z Zamoyskich Sapieżyny i hr. Katarzyny z Branickich Potockiej), „Przegl. Human.” 1963 nr 1 s. 113–23; Wellman-Zalewska A., Dziennik kieszonkowy J. U. Niemcewicza, „Arch. Liter.” 1972 XVII 490–2; Wybicki J., Życie moje oraz wspomnienia o Andrzeju i Konstancji Zamoyskich, Kr. 1927; – „Czas” 1859 nr 280; – AGAD: Arch. Zamoyskich, rkp. 2045, 2137, 2901, Arch. Publ. Potockich vol. 265, t. II (listy S-y do St. K. Potockiego i St. Zamoyskiego); Arch. Nationales w Paryżu: AF IV pudło 1501 i 1502 (raporty policji francuskiej); B. Czart.: Ew. 666, 1075 (dzienniczki S-y z l. 1803–5), 641, 1182, 1212 (listy T. Kościuszki do S-y), 1913, 1399, 3225 (korespondencja rodzinna), 3611 (Gluziński J., ,,Matka Polka. Wspomnienia o Annie z Zamoyskich Aleksandrowej Sapieżynie”, 1863); B. Ossol.: rkp. 115/77 (Dębicki L., „Poeci w Puławach”); B. Pol. w Paryżu: zespół Sienkiewiczów (tzw. dziennik Świętosławy Sienkiewiczowej); B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.: teki 451/IIIc, 150/IId; B. Uniw. Pozn.: rkp. 49 III (Zamoyski S., Pamiętnik); Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę (tu r. ur. 1778?, data śmierci; 27 XI 1859).
Jerzy Skowronek