Jasna Góra, położona w zachodniej części Częstochowy, jest najważniejszym sanktuarium maryjnym w Polsce i jednym z głównych na świecie ośrodków kultu Matki Boskiej. Paulini z klasztoru są od ponad sześciu wieków opiekunami słynącego cudami obrazu. Każdego roku klasztor przyjmuje miliony pielgrzymów i turystów. Stanowi unikatowy zespół zabytków oraz dzieł sztuki i wot dziękczynnych.
Historia Jasnej Góry rozpoczęła się w XIV wieku, kiedy książę Władysław II Opolczyk założył tu klasztor i sprowadził z Węgier paulinów. W czerwcu 1382 roku 16 braci zakonników przejęło drewniany kościółek w Starej Częstochowie, zaś 9 sierpnia książę Władysław wydał oficjalny dokument fundacyjny, który znajduje się do dziś w jasnogórskim archiwum. W dwa lata po erekcji klasztoru książę powierzył pieczy zakonników przywieziony z Rusi halickiej cudowny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, który według legendy namalował w Jerozolimie św. Łukasz Ewangelista na desce od stołu. Obraz zasłynął łaskami i cudami. 
Za jego sprawą do klasztoru zaczęły pielgrzymować tłumy wiernych w nadziei na boską pomoc i przebaczenie win. Kiedy skonfliktowany z królem Władysławem Jagiełłą książę Opolczyk utracił swe posiadłości śląskie i małopolskie, nie zaszkodziło to klasztorowi, gdyż Jagiełło i jego małżonka królowa Jadwiga otoczyli sanktuarium swoją opiekę. W 1393 roku król, pod wpływem Jadwigi, potwierdził fundację klasztoru i hojnie go uposażył. W tym czasie zaczęto wznosić na wzgórzu pierwsze murowane obiekty. Najpierw powstała kaplica Cudownego Obrazu. Potem w miejscu drewnianego kościoła wzniesiono świątynię murowaną, a do kaplicy Matki Bożej, dostawiono czworoboczny klasztor z wewnętrznym krużgankiem.
Klasztor przetrwał w swych dziejach liczne opresje. Jedną z najbardziej wstrząsających i pamiętnych był napad na klasztor rycerzy-rozbójników 14 kwietnia 1430 roku. Nazywa się ten gwałt „napadem husyckim” ale byli w tej bandzie nie tylko Czasi i Morawianie, ale też Ślązacy i Polacy, a wśród nich m.in. starosta sanocki Jan Kuropatwa. Rabusie nie tylko ograbili klasztor, ale i sprofanowali cudowny obraz. Mimo uszkodzeń udało się go jednak przywrócić do świetności a dzięki nadaniom możnych i ofiarom pątników klasztor nadal się rozwijał.
W 1514 roku król Zygmunt Stary dziękował tu Maryi za zwycięstwo pod Orszą i złożył w sanktuarium zdobyte sztandary. Na początku XVII wieku otoczono Jasną Górę wałami obronnymi. Budowę Twierdzy Maryjnej, czyli po łacinie Fortalitium Marianum, rozpoczęto z inicjatywy króla Zygmunta III Wazy, który niepokoił się zamieszkami w krajach 
niemieckich i obawiał się o bezpieczeństwo sanktuarium. Forteca została zbudowana na planie czworoboku z bastionami w narożach. Zmienił się też wygląd samej świątyni. Do południowej elewacji kościoła dostawiono ciąg kaplic Denhoffów i Jabłonowskich, kruchty i dzwonnicy, a od zachodu wieżę. W latach 1641-44 z fundacji biskupów Stanisława i Macieja Łubieńskich wzniesiono trójnawowy korpus kaplicy zachowany do dziś. Kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński ufundował wówczas hebanowo-srebrny ołtarz, jako godną oprawę dla cudownego obrazu.
Konwent paulinów, decyzją sejmu z 1652 roku, został zobowiązany do utrzymywania stałej załogi wojskowej. Trzy lata później twierdza wytrzymała trwające sześć tygodni oblężenie szwedzkie, a Matka Boska Częstochowska ogłoszona została Królową Korony Polskiej. 
Obroną dowodził przeor o. Augustyn Kordecki, który dysponował tylko 160 żołnierzami załogi wspartych przez garstkę szlachty i niespełna setkę zakonników. Przeciw nim stało kilka tysięcy zaprawionych w bojach żołnierzy wyposażonych w dziesiątki dział. Szwedzi zażądali poddania klasztoru, lecz zakonnicy odmówili. Regularne oblężenie trwało od 18 listopada do 26 grudnia. Pod koniec listopada Szwedzi otrzymali posiłki, ale przeor Kordecki ponownie odrzucił żądanie kapitulacji. Szwedzi sprowadzili 10 grudnia artylerię oblężniczą, ale nawet ona nie skruszyła murów świętej fortecy. 
Najeźdźcy musieli odstąpić od Jasnej Góry. Jednakże później próbowali jeszcze czterokrotnie zdobyć klasztor, który stał się symbolem bohaterskiego oporu i opieki Matki Boskiej nad Polską. Głośne Śluby Królewskie Jana Kazimierza odbyły się w katedrze lwowskiej, dlatego, że Częstochowa i ta część Rzeczypospolitej nie była wówczas wolna. Jednak ranga klasztoru jako duchowej stolicy Polski była już wtedy niekwestionowana. W 1661 roku król Jan Kazimierz przyjął w Sali Rycerskiej klasztoru jasnogórskiego hołd Kozaków zaporoskich. W sierpniu 1665 pod murami Jasnej Góry doszło do bitwy między wojskami króla a rokoszanami Jerzego Lubomirskiego. Paulini z Jasnej Góry w czasie tej bitwy zamknęli bramy, aby zademonstrować swój dystans wobec konfliktu między dwoma dobrodziejami klasztoru. 
W lutym 1670 roku w kaplicy przed Cudownym Obrazem Michał Korybut Wiśniowiecki, król Polski zawarł małżeństwo z austriacką arcyksiężniczką, Eleonorą. Błogosławieństwa udzielił im nuncjusz papieski, Galzezzi Marescotti w asyście prowincjała o. Augustyna Kordeckiego. W 1673 sławny obrońca Jasnej Góry zmarł i został pochowany w podziemiach kaplicy Matki Bożej Jasnogórskiej.
W 1683 roku przed wyprawą wiedeńską modli się na Jasnej Górze Jan III Sobieski, a po zwycięstwie złożył tu zdobyte trofea. W lipcu 1690 roku klasztor mocno ucierpiał w skutek pożaru. Runęło wtedy gotyckie sklepienie kościoła. W latach 1692-1730 świątynia została przebudowana w stylu późnego baroku. Wzbogacono ją o nowe elementy oraz odnowiono dawne, m.in. dzięki fundacjom Jabłonowskich i Lubomirskich. Wnętrze wyposażono w monumentalny późnobarokowy ołtarz główny i grupę ołtarzy bocznych, ozdobiono bogatą dekoracją stiukową oraz polichromią. T
rudne chwile przeżyła forteca w czasie konfederacji barskiej. Trzykrotnie przebywali w niej konfederaci. Po raz pierwszy Ignacy Skarbek-Malczewski z 3 tysiącami żołnierzy zajął ją na krótko w lutym 1769. Od września 1770 roku przebywali tu żołnierze Kazimierza Pułaskiego. Ich pobyt sprowokował atak Rosjan, liczących na bogate łupy. Szturm podjęty przez nich w styczniu 1771 roku został jednak odparty, a żołnierze Pułaskiego zadali im dotkliwe straty. W roku 1793 w ramach II rozbioru Polski Jasną Górę zajęły wojska pruskie. 
W 1806 roku fortecę odzyskał podstępem pułkownik Miastkowski, wysłannik generała Jana H. Dąbrowskiego. Po klęsce Napoleona pod Moskwą przybył na Jasna Górę w 1813 roku książę Józef Poniatowski z resztkami polskiego wojska. Po jego odejściu do ogołoconej z broni i żywności fortecy wkroczyły wojska rosyjskie i nakazały rozbiórkę wałów obronnych. Na stoku jasnogórskiego wzgórza w 1828 roku założony został park. W 1864 roku Jasna Góra uznana została za tzw. klasztor etatowy, w którym zamieszkiwali zakonnicy z kasowanych w zaborze rosyjskim konwentów paulińskich. 
Na początku XX wieku jasnogórski klasztor przeszedł kolejną rozbudowę, która nadała mu kształt istniejący do dziś. Do barokowego zespołu klasztornego dodano ze względu na potrzeby ruchu pielgrzymkowego nowe elementy, m.in. neorenesansowy zespół Wieczernika i przebudowano według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza atrium przed kaplicą Matki Boskiej. Powstał też zaprojektowany przez Stefana Szyllera zewnętrzny ołtarz na szczycie sanktuarium oraz kolisty placyk przed bramą Lubomirskich. 
Ponadto zrekonstruowano wieżę kościoła, podwyższając ją o 17 metrów. W parku przyklasztornym stanęły zaś stacje Drogi Krzyżowej z rzeźbami w brązie autorstwa Piusa Welońskiego. Po odzyskaniu niepodległości klasztor stał się celem dziękczynnych pielgrzymek za odzyskaną wolność. W październiku 1921 przybył tu Naczelnik Państwa Józef Piłsudski z grupą generałów. W okresie komunistycznym klasztor odegrał niezwykłą rolę w zachowaniu tożsamości narodu. W maju 1946 roku otrzymał tu w kaplicy Cudownego Obrazu sakrę biskupią ks. Stefan Wyszyński. W sierpniu 1956 roku przy udziale miliona wiernych złożono Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego, zredagowane przez uwięzionego prymasa Stefana Wyszyńskiego. Było to symboliczne odnowienie ślubów Jana Kazimierza sprzed 300 lat. 
Niedługo potem prymas złożył na Jasnej Górze wotum z napisem: „Prymas Polski, Stefan Kardynał Wyszyński, uwolniony po trzech latach z więzienia, dziękuje Zwycięskiej Dziewicy Wspomożycielce, Królowej Polski za przemożną opiekę w czasach niewoli.” Na Jasnej Górze 3 maja 1966 roku odbyły się centralne uroczystości Millenium Chrztu Polski, pod przewodnictwem Prymasa Tysiąclecia z udziałem całego Episkopatu. Pontyfikalną sumę celebrował wtedy abp. Karol Wojtyła.
Sanktuarium odwiedziło dotychczas trzech papieży: poza naszym rodakiem byli tu także Benedykt XVI i Franciszek. Święty papież Polak był na Jasnej Górze, już jako głowa całego Kościoła, aż sześciokrotnie. 
Po raz pierwszy w czerwcu 1979 roku w czasie I Pielgrzymki do ojczyzny, kiedy po wyborze na Stolicę Piotrową w obecności setek tysięcy wiernych zawierzył Matce Bożej swoje posłannictwo. Ponownie modlił się tu w 1983 roku, kiedy celebrował uroczystą mszę z okazji 600-lecia cudownego obrazu. Potem był tu w 1987, 1991, 1997 i po raz ostatni w 1999 roku.
Z Jasną Górą, a zwłaszcza jej bohaterskiej obronie w okresie potopu szwedzkiego, poświęconych jest mnóstwo utworów literackich, plastycznych i filmowych. 
Najgłośniejszym z nich jest chyba „Potop” Henryka Sienkiewicza i nakręcony na jego podstawie film Jerzego Hoffmana. Jeszcze w okresie przedwojennym powstał film „Przeor Kordecki – obrońca Częstochowy” w reżyserii Edwarda Puchalskiego.
W 1994 roku zespół klasztoru na Jasnej Górze został uznany za pomnik historii.
(TŚ)