Polska była pierwszym państwem, które powiedziało "Nie!" żądaniom ustępstw terytorialnych ze strony nazistowskiej Rzeszy Niemieckiej. Polska była pierwszym państwem, które zbrojnie przeciwstawiło się agresji. Druga wojna światowa zaczęła się w Polsce i o Polskę.
Od pierwszego dnia wojny wiadomo było, że wojna ta - rozpoczęta agresją totalitarnej Rzeszy Niemieckiej na Polskę, a wkrótce potem agresją totalitarnego Związku Sowieckiego – będzie wojną totalną, wojną prowadzoną z pogwałceniem wszelkich praw ludzkich i boskich. Polacy wcześnie zdali sobie sprawę ze skali zagrożenia przez oba totalitaryzmy nie tylko integralności terytorialnej, wolności, niepodległości i suwerenności Polski, ale także własnej tradycji, kultury i języka, wręcz tożsamości narodowej. Na totalne zagrożenie Polska musiała odpowiedzieć powszechnym – by nie rzec, totalnym – oporem.
Zatem już w momencie, gdy stało się jasne, iż kampania 1939 r. zakończy się klęską, uznano w Polsce powszechnie, iż będzie ona tylko pierwszą przegraną fazą wojny. Uznano także, że wartościami konstytuującymi postawę Polski i Polaków wobec totalitarnej przemocy będą: zachowanie ciągłości konstytucyjnej najwyższych władz Rzeczypospolitej Polskiej (urzędujących odtąd na uchodźstwie poza granicami okupowanego w całości kraju), ciągły opór i walka o ponowne odzyskanie niepodległości, utraconej przecież zaledwie 21 lat po jej wskrzeszeniu z 123-letniej niewoli.
Powszechna społeczna akceptacja ciągłości państwowego i narodowego bytu jako wartości najwyższej i celu wszystkich działań sprawiła, iż mieliśmy do czynienia zarówno z fenomenem udziału żołnierzy polskich na wszystkich niemal frontach II wojny światowej (polskie groby żołnierskie pozostały po tej wojnie w 43 krajach świata), jak i z fenomenem Polskiego Państwa Podziemnego, jedynego takiego państwa w okupowanej Europie, i Armii Krajowej, najsilniejszej podziemnej armii okupowanej Europy.
Trwanie w powszechnym, ciągłym i zaciętym oporze przeciwko agresorom i okupantom mimo ogromnej skali strat i cierpień (Polska w tej wojnie poniosła procentowo największe straty osobowe, sięgające 6 milionów ofiar spośród 35 milionów mieszkańców) to obok utrzymania ciągłości istnienia państwa trzy wyznaczniki miejsca i roli Polski w II wojnie światowej. Polski nazwanej już we wrześniu 1939 r. "chorążym wolności w Europie" (radiodepesza narodu brytyjskiego, nadana przez BBC z Londynu 19 wrzenia 1939 r.), a dwa lata później "natchnieniem dla wszystkich ludów miłujących wolność" (prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin Roosevelt, 10 lipca 1941 r.).
Ciągłość polskiego oporu w najbardziej widoczny i wymowny sposób, bo przecież w warunkach straszliwego terroru, dokumentowało Polskie Państwo Podziemne. Decyzja o przejściu do fazy działań konspiracyjnych zapadła już 27 września 1939 r., dzień przed kapitulacją regularnych oddziałów Wojska Polskiego broniących Warszawy i przed podpisaniem w Moskwie niemiecko-sowieckiego układu o przyjaźni i granicy, stanowiącego faktycznie akt IV rozbioru Polski.
Utworzona w tym dniu Armia Krajowa była chronologicznie pierwszym z trzech centralnych członów Polskiego Państwa Podziemnego. Z tego względu datę jej powołania uznano za datę utworzenia podziemnego państwa i dlatego na mocy uchwały Sejmu RP z 11 września 1998 r. dzień 27 września został ustanowiony Dniem Polskiego Państwa Podziemnego.
Symbolem graficznym podziemnego państwa stała się kotwica Polski Walczącej, rysowana i malowana na murach, płotach i chodnikach okupowanej Polski od marca 1942 r., a w lutym 1943 r. uznana za oficjalny znak Armii Krajowej. "Znak ten nabrał z czasem dla nas – wspominał Dowódca AK gen. dyw. Tadeusz Komorowski "Bór" – podobnego znaczenia jak znak ryby dla pierwszych chrześcijan. Pojawiał się wszędzie". Najbardziej wymownym dowodem niezwykłej popularności znaku kotwicy stała się jego obecność w lipcu 1943 r. na okładce pierwszego konspiracyjnego wydania Kamieni na szaniec Aleksandra Kamińskiego, najpopularniejszej książki w podziemnym państwie (do dziś niemal 30 wydań w łącznym niemal 800-tysiecznym nakładzie). Ostateczną nobilitacją kotwicy Polski Walczącej stała się decyzja o jej umieszczeniu na Krzyżu Armii Krajowej, ustanowionym 1 sierpnia 1966 r. w Londynie.
"Tajne, ale realnie działające organy" Polskiego Państwa Podziemnego "obejmowały nieomal cały obszar Polski z 1939 r., podporządkowała mu się ogromna większość obywateli [...], wykonywało ono swoje funkcje władcze, sądowe, organizatorskie, opiekuńcze, budowało i wspierało tajną kulturę, nauką i oświatę, broniło przed wrogiem, myślało o przyszłości. [...] państwo podziemne konstytuowały dwa zbiegające się ze sobą trendy: poczynania różnych władz oraz masowe dążenie setek tysięcy obywateli do znalezienia się we właściwym nurcie pracy państwowej" (prof. Tomasz Strzembosz).
Polskie Państwo Podziemne przez cały czas swojego istnienia – jak każda konspiracja w warunkach każdej okupacji – z definicji utajniało, chroniąc przed okupantem, swoje struktury organizacyjnej i swoich ludzi. Przez pierwsze cztery lata wojny i okupacji było nawet konspiracją jeszcze głębszą, utajniając dodatkowo nie tylko nazwę Polskie Państwo Podziemne (także nazwy części tworzących to państwo struktur), ale również sam fakt istnienia w okupowanej Polsce podziemnych struktur państwowych.
Najdłużej ukrywano nazwy: Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa, używając kolejnych kryptonimów: "SSS" (od maja 1940 r.) i "PZP" (od kwietnia 1942 r.) aż do 19 maja 1944 r., gdy Dowódca AK gen. dyw. Tadeusz Komorowski „Bór” specjalnym rozkazem oficjalnie zezwolił na używanie nazw Armia Krajowa i – zamiennie – Siły Zbrojne w Kraju.
Zalążek chronologicznie drugiego centralnego członu Polskiego Państwa Podziemnego (Rady Jedności Narodowej, czyli podziemnego parlamentu) – Polityczny Komitet Porozumiewawczy, został utworzony 26 lutego 1940 r., a po uznaniu 18 czerwca przez Rząd RP na uchodźstwie za konspiracyjną polityczną reprezentację kraju występował w okresie od 3 lipca do 13 września 1940 r. pod nazwą Zbiorowa Delegatura Rządu, ale obie swoje ogłoszone odezwy do społeczeństwa podpisał innym określeniem: Reprezentacja Rządu Rzplitej i Reprezentacja Rządu Polskiego na Obczyźnie. 21 marca 1943 r. PKP został przemianowany na Krajową Reprezentację Polityczną.
Trzeci chronologicznie centralny człon Polskiego Państwa Podziemnego – Delegatura Rządu RP na Kraj, powołana 2 grudnia 1940 r., która wprawdzie artykułowi wstępnemu w pierwszym numerze (datowanym 15 marca 1941 r.) swojego centralnego organu prasowego "Rzeczpospolita Polska", nadała znamienny tytuł: Niepodległa Rzeczpospolita Polska istnieje i walczy, ale również i ona oświadczenia i apele podpisywała nazwami zastępczymi: "Czynniki miarodajne w kraju, pozostające w łączności z rządem polskim na obczyźnie" (w skrócie "Czynniki miarodajne w kraju", "Czynniki miarodajne"). Dopiero od 14 października 1942 r. oświadczenia Delegatury Rządu nosiły podpis: Pełnomocnik na Kraj Rządu RP.
Delegatura Rządu RP na Kraj dzieliła się na Departamenty (odpowiadające przedwojennym ministerstwom i tworzone stopniowo od 1940 r.): Prezydialny, Finansowo-Budżetowy, Spraw Zagranicznych, Skarbu, Oświaty i Kultury, Pracy i Opieki Społecznej. Sprawiedliwości, Informacji i Prasy, Spraw Wewnętrznych, Likwidacji Skutków Wojny, Odbudowy i Robót Publicznych, Rolnictwa, Przemysłu i Handlu, Komunikacji, Poczt i Telegrafów, Obrony Narodowej. Od sierpnia 1941 r. organizowano także Okręgowe Delegatury Rządu (okręgi odpowiadały przedwojennym województwom): Warszawa-Miasto, Warszawa-Województwo, Kraków, Lublin, Kielce. Lwów, Poznań, Wołyń, Polesie, Wilno, Białystok, Toruń, Nowogródek, Katowice, Łódź. Stopniowo powstały także Powiatowe Delegatury Rządu, obejmujące przedwojenne powiaty.
Dwie jedynie instytucje Polskiego Państwa Podziemnego od początku nie utajniały swoich nazw. Mowa o Kierownictwie Walki Cywilnej, powołanym w kwietniu 1941 r. (początkowo działającym w ramach Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ-AK), które po podporządkowaniu Delegaturze Rządu RP na Kraj (15 kwietnia 1942 r.) swoje wezwania publikowane od 23 kwietnia 1942 r. w prasie konspiracyjnej podpisywało pełną nazwą: Kierownictwo Walki Cywilnej. Drugą taką instytucją było Kierownictwo Walki Podziemnej, utworzone z połączenia Kierownictwa Walki Cywilnej i Kierownictwa Walki Konspiracyjnej 15 lipca 1943 r., co zapowiadała odezwa Pełnomocnika (Delegata) na Kraj Rządu RP i Dowódcy Armii Krajowej z 5 lipca 1943 r., opublikowana w "Rzeczypospolitej Polskiej" i "Biuletynie Informacyjnym", posługująca się pełnymi nazwami.
Nazwy "Polskie Państwo Podziemne" (w wersji angielskiej: "The Polish Underground State") użył jako pierwszy Jan Karski (Jan Kozielewski), ale nie w tytule swojej książki Story of a Secret State w listopadzie 1944 r. w Londynie, (jak twierdzono w wielu publikacjach historycznych), lecz w dwóch artykułach opublikowanych w Londynie niemal dokładnie rok wcześniej.
Pierwszym z nich był tekst The Polish Underground State (w wersji angielskiej), opublikowany 15 grudnia 1943 r. na łamach wydawanego przez Ministerstwo Informacji i Dokumentacji RP pisma "Polish Fortnightly Review".
Natomiast polska wersja artykułu Jana Karskiego pt. Polskie państwo podziemne (pisane jeszcze małymi literami) ukazała się w dwóch częściach, ogłoszonych w tygodniku „Polski Walczącej” 24–31 grudnia 1943 i 8 stycznia 1944. Tekst Karskiego zawierał m.in. rozdział pod charakterystycznym tytułem Ciągłość polskiej organizacji państwowej.
Kiedy 4 stycznia 1944 r. w okolicach Rokitna na wschód od Sarn na Wołyniu oddziały Armii Czerwonej przekroczyły granice Polski już po raz drugi w czasie II wojny światowej, na porządku dnia stanęła sprawa ujawnienia się władz Polskiego Państwa Podziemnego przed Sowietami, od czasu przerwania (faktycznie – zerwania) przez ZSRR stosunków z Polską w kwietniu 1943 r. już nie sojusznikami, lecz "sojusznikami naszych aliantów" w walce z Rzeszą Niemiecką.
Władze RP w Londynie podjęły wówczas decyzje o ujawnieniu – dotychczas utajnionego – Dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej o tymczasowej organizacji władz na ziemiach Rzeczypospolitej z 1 września 1942 r., zapowiadającego powołanie Rady Jedności Narodowej. Uczynił to Premier Stanisław Mikołajczyk w przemówieniu radiowym do Kraju nadanym 6 stycznia 1944 r.
Trzy dni później, 9 stycznia 1944 r., powołano w Warszawie – właśnie na podstawie dekretu Prezydenta RP, w miejsce Krajowej Reprezentacji Politycznej – konspiracyjną Radę Jedności Narodowej, stanowiącą namiastkę parlamentu Polskiego Państwa Podziemnego. Na jej czele stanął przewodniczący Politycznego Komitetu Porozumiewawczego i Krajowej Reprezentacji Politycznej w latach 1940–1941 i 1943 Kazimierz Pużak "Bazyli" (Polska Partia Socjalistyczna).
13 stycznia 1944 r. centralny organ prasowy AK konspiracyjny "Biuletyn Informacyjny" w artykule redakcyjnym, omawiającym przemówienie Premiera z 6 stycznia, użył po raz pierwszy w kraju nazwy "Polskie Państwo Podziemne". Termin ten pojawił się zatem w okupowanym Kraju jeszcze przed okresem największego nasilenia jego działalności, pracy i służby, zarówno cywilnej, jak i wojskowej, a nie dopiero po Powstaniu Warszawskim, jak sugerują autorzy palmę pierwszeństwa w tym zakresie przypisujący książce Jana Karskiego Story of a Secret State, wydanej przecież dopiero w listopadzie 1944 r.
23 stycznia 1944 r. Premier Stanisław Mikołajczyk w depeszy do Delegata Rządu Jana Stanisława Jankowskiego "Sobola" (Stronnictwo Pracy) ujawnił istnienie jego nominacji z 21 kwietnia 1943 r. na ministra i nominacji z 22 maja 1943 r. na zastępcę Prezesa Rady Ministrów RP.
23 lutego 1944 r. w Londynie Ministerstwo Informacji i Dokumentacji w porozumieniu z Ministerstwem Spraw Zagranicznych wydało okólnik, nakazujący polskim placówkom dyplomatycznym używanie terminu "Polish Underground State" (Polskie Państwo Podziemne), zamiast "Polish Underground Movement" (Polski Ruch Podziemny).
26 kwietnia 1944 r. Prezydent RP Władysław Raczkiewicz podpisał w Londynie kolejny Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej o tymczasowej organizacji władz na terytorium Rzeczypospolitej, zaś 3 maja Delegat Rządu RP na Kraj-wicepremier powołał Krajową Radę Ministrów, w skład której weszli trzej ministrowie dla spraw Kraju, dotychczasowi zastępcy Delegata Rządu: Adam Bień "Walkowicz" (Stronnictwo Ludowe), Antoni Pajdak "Traugutt" (Polska Partia Socjalistyczna) i Stanisław Jasiukowicz "Opolski" (Stronnictwo Narodowe).
Kulminacyjnym momentem pracy, służby i walki żołnierzy Armii Krajowej i pracowników Polskiego Państwa Podziemnego stało się Powstanie Warszawskie, jedyny, trwający 66 dni (od 1 sierpnia do 5 października 1944 r.) okres jawnej – w skrajnie niesprzyjających warunkach zewnętrznych, na niewielkim obszarze stolicy objętej zaciętymi walkami powstańczymi, pod bombami, ale jednak jawnej – działalności Polskiego Państwa Podziemnego. 5 sierpnia powstańczy "Biuletyn Informacyjny" w artykule pod znamiennym tytułem Państwo Polskie wychodzi z podziemi napisał: "Jest rzeczą najnaturalniejszą, że właśnie wojsko swą bronią i za cenę życia żołnierzy wywalcza państwu wolność. Zdumiewające i godne uwagi jest co innego: oto nie czekając na zakończenie walk, w ogniu bitew, bezpośrednio na samej linii frontu - wybija się gwałtownie z podziemi całe państwowe i społeczne życie polskie". Tego samego dnia Okręgowy Delegat Rządu na m.st. Warszawę Marceli Porowski "Sowa" objął urząd komisarycznego prezydenta powstańczej Warszawy.
Delegatura Rządu RP na Kraj i Rada Jedności Narodowej po upadku Powstania Warszawskiego kontynuowały działalność konspiracyjną aż do samorozwiązania 1 lipca 1945 r., kiedy RJN uchwaliła ostatnią odezwę Rada Jedności Narodowej do Narodu Polskiego i Narodów Zjednoczonych (wraz z Testamentem Polski Walczącej).
Jeszcze bardziej tragicznym finałem niezwykłej epopei Polskiego Państwa Podziemnego stał się Proces Szesnastu – szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego przed sądem krzywoprzysiężnym w Moskwie, toczący się w dniach 18–21 czerwca 1945 r.
dr hab. prof. Akademii Obrony Narodowej Andrzej Krzysztof Kunert