Pałac położony jest po zachodniej stronie miasta Puławy na prawym brzegu Wisły.
Dzieje pałacu związane są z arystokratycznymi rodami Lubomirskich, Sieniawskich, a przede wszystkim Czartoryskich. Szczyt świetności kompleksu przypadł na przełom XVIII i XIX wieku, kiedy stał się on promieniującym na cały kraj ośrodkiem myśli i kultury oświeceniowej. Tu powstało pierwsze muzeum narodowe i tu zgromadzono wspaniały księgozbiór. Pracowało tu liczne grono naukowców, powstawały prace historyczne, literackie, lingwistyczne i inne. Na dworze puławskim kształciła się młodzież arystokratyczna i ziemiańska. Dzięki działalności ksiażąt Czartoryskich Puławy zyskały dumne miano „polskich Aten”.
Pierwszy pałac w Puławach wznieśli w latach 1770-ych marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski i jego żona Zofia z Opalińskich. Byli oni jedną z najbardziej znaczących i majętnych par w ówczesnej Rzeczpospolitej. Projekt budowli powierzono holenderskiemu architektowi Tylmanowi z Gameren. Pałac został usytuowany na skraju wysokiej skarpy, a wokół niego wspaniały ogród. Po śmierci Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, dobra puławskie odziedziczyła jego córka Elżbieta Helena, poślubiona Adamowi Sieniawskiemu. W 1706 roku wojska szwedzkie podczas wojny północnej zniszczyły rezydencję, z której w pierwotnym kształcie przetrwała do naszych czasów jedynie sień na parterze. Elżbieta Sieniawska podjęła się w 1720 roku odbudowy pałacu. 
Dzieło kontynuowała jej córka - Maria Zofia, która wychodząc za mąż za Aleksandra Augusta Czartoryskiego, wniosła mu w wianie ogromny majątek, w tym właśnie Puławy. Nowi właściciele w latach 1730-ych na zgliszczach dawnego pałacu wznieśli wspaniałą rokokową rezydencję. Powstał wtedy imponujący „złoty salon”, najbardziej reprezentacyjne wnętrze pałacu, pełniące funkcję sali balowej. Salon zdobiły rzeźbione i złocone boazerie, lustra oraz dekoracyjne tkaniny. W wyższych partiach ścian znajdowały się iluzjonistyczne malowidła pędzla Francois Bouchera a strop ozdobiony był bogatą dekoracją sztukatorską.
Wr
az z przybyciem Czartoryskich do Puław rozpoczął się okres największej świetności i rozkwitu pałacu. Rezydencja stała się na cały wiek wspaniałym ośrodkiem kulturalnym i politycznym, konkurującym z samą stolicą. Znaczenie pałacu niepomiernie wzrosło zwłaszcza za sprawą Adama Kazimierza Czartoryskiego i jego żony Izabeli z Flemingów. Książę Adam był jednym z najświatlejszych Polaków swego pokolenia. Pełnił funkcję komendanta Szkoły Rycerskiej w Warszawie, której wychowankami byli m.in. Julian Ursyn Niemcewicz i Tadeusz Kościuszko,
któremu książę umożliwił dalsze kształcenie w Paryżu. Książę był mecenasem uczonych, literatów i artystów. W 1774 r. sprowadził do kraju francuskiego artystę Jana Piotra Norblina, którego twórczość wywarła duży wpływ na rozwój polskiego malarstwa. Książę był też jednym z twórców i propagatorów sceny narodowej, autorem sztuk teatralnych i szkiców o literaturze polskiej. Księstwo Czartoryscy przeprowadzili się do Puław w 1791 r. Za wsparcie insurekcji kościuszkowskiej wojska rosyjskie w odwecie 3 lata później zniszczyły ich nową siedzibę. 
Księżna Izabela powróciła jednak do Puław i odbudowała pałac. Na początku XIX wieku w parku pałacowym wzniesiono szereg budowli, w tym Świątynię Sybilli i Dom Gotycki, w których ulokowano różne pamiątki historyczne i liczne arcydzieła sztuki. Autorem przebudowy pałacu i większości budowli był Christian Piotr Aigner, architekt wywodzący się z Puław, wykształcony we Włoszech, rozmiłowany w architekturze starożytnej. Wzniesiona przez niego Świątynia Sybilli, 
wzorowana jest na świątyni Westy w Tivoli pod Rzymem, a kaplica pałacowa na rzymskim Panteonie. Obok nich wzniesiono inne romantyczne w duchu budowle: Domek Grecki, malowniczą ruinę imitującą rzymski łuk triumfalny, schody w stylu angielskim. Kompleks pałacowy otaczał wspaniały park krajobrazowy z amfiteatrem, tajemniczymi grotami, rzeźbami, pomnikami i fontannami. Dwór Czartoryskich przyciągał liczne grono artystów, literatów i innych luminarzy polskiego oświecenia. Bywali tu Julian Ursyn Niemcewicz, Kajetan Koźmian, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Franciszek Zabłocki, biskup Jan Paweł Woronicz, ksiądz Grzegorz Piramowicz, Zygmunt Vogel, Joachim Hempel, Wincenty i Franciszek Lesslowie. Puławy urosły do rangi centrum życia kulturalnego i politycznego. Działał tu teatr i opera. Wystawiono tu m.in. słynny „Powrót posła” Niemcewicza i operę „Matka Spartanka", skomponowaną do libretta Kniaźnina przez Wincentego Fryderyka Lessla.
Lecz najtrwalszym i najdonioślejszym przejawem działalności Czartoryskich okazał się zbiór narodowych pamiątek i dzieł sztuki, umieszczony w Świątyni Sybilli i Domu Gotyckim. Utrata niepodległości przez Polskę spowodowała w księżnej Izabelli wstrząs. W swojej "Świątyni Pamięci" umieściła pamiątki narodowe z okresu niezależnej Rzeczypospolitej i pokazywała je gościom odwiedzającym Puławy. Świątynia Sybilli stała się pierwszym polskim muzeum. Dopełnieniem dla Świątyni był otwarty w 1809 r. Dom Gotycki, w którym księżna zaprezentowała swoje zbiory sztuki zagranicznej. Z.JPG)
nalazły się tam arcydzieła malarstwa europejskiego: takie jak „Dama z gronostajem” Leonarda da Vinci, „Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem” Rembrandta van Rijn czy zaginiony w czasie II wojny światowej „Portret młodzieńca” Rafaela. Oprócz zbierania najróżniejszych pamiątek wielkiej narodowej przeszłości, księżnę Izabelę pasjonowała też sztuka ogrodowa. Stworzony przez nią park w stylu angielskim był jednym z najpiękniejszych w Europie. Doświadczenia zdobyte przy jego tworzeniu księżna opisała w książce „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów”.
W 1831 roku w czasie powstania listopadowego, Czartoryscy musieli opuścić Puławy. Księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, który od 1812 roku był właścicielem Puław, za udział w powstaniu car skazał na ścięcie toporem i skonfiskował wszystkie jego majątki w zaborze rosyjskim. Część wyposażenia pałacu wywieziono do Rosji, a część zlicytowano. Przetrwały jednak zbiory ze Świątyni Sybilli i Domu Gotyckiego oraz biblioteka, składająca się z 60 tysięcy tomów, które udało się wywieść do Paryża. (Wróciły one potem do Krakowa, gdzie na ich bazie utworzono Muzeum Książąt Czartoryskich).
W latach 1840-ych pałac gruntownie przebudowano pod kierownictwem Józefa Góreckiego dla potrzeb Instytutu Wychowania Panien. 
Pałac otrzymał szatę późnoklasycystyczną, dobudowano drugie piętro, zlikwidowano schody zewnętrzne, powiększono skrzydła. Przebudowa nadała pałacowi ogólny wygląd, który przetrwał do dziś. Górecki zaprojektował klatkę schodową z lanego żeliwa, która w swoich czasach była sensacją techniczną. Złoty salon został przekształcony na kaplicę, która jednak spłonęła w 1858 r. Salę odbudowano w stylu neogotyckim i obecnie znajduje się w niej część zbiorów ze Świątyni Sybilli. Od 1862 r. do I wojny światowej pałac był siedzibą instytutów, w których kształcono rolników i leśników. W roku 1917 stworzono tu Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego. Od 1950 roku w pałacu mieści się Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, posiadający obecnie status Państwowego Instytutu Badawczego.
Na ścianach pałacu znajdują się liczne tablice pamiątkowe poświęcone zasłużonym postaciom, które tu niegdyś bywały i pracowały. W podcieniach portyku znajduje się m.in. najstarsza z tablic pamiątkowych ku czci Tadeusza Kościuszki. 
Na lewym skrzydle pałacu znajduje się tablica kamienna upamiętniającą pobyt w Puławach w sierpniu 1920 roku Józefa Piłsudskiego. To tutaj w Sali kolumnowej biblioteki Marszałek ze swoim sztabem w przede dniu bitwy warszawskiej dopracowywał plan ofensywy przeciwko bolszewikom. W podcieniach portyku znajdują się tablice poświęcone powstańcom 1863 roku i pracownikom Instytutu zamordowanym podczas II wojny światowej. W elewacji prawego skrzydła pałacu znajduje się kamienna tablica poświęconą Krystynie Krahelskiej, która pracowała tu w czasie wojny jako laborantka w instytucie. Na ścianach pałacu znajduje się też wiele innych tablic upamiętniających wybitnych ludzi, którzy przez ostatnie wieki przewinęli się przez to niezwykle inspirujące miejsce.
(Tekst i zdjęcia Tadeusz Święchowicz )