Szatkowski Zygmunt (1896–1976), major dyplomowany Wojska Polskiego, pisarz, kustosz Muzeum Zofii Kossak-Szczuckiej w Górkach Wielkich.
Ur. 31 VII w Papierowicach koło Grójca, w rodzinie inteligenckiej wyznania ewangelicko-augsburskiego, był synem Augustyna i Berty z Szulców; miał brata Alfreda oraz siostry Marię i Irenę.
Po śmierci rodziców zaopiekowała się S-m i rodzeństwem miejscowa wspólnota ewangelicko-augsburska, która skierowała go pod opiekę Władysława i Ady Maliszewskich w Warszawie. Od r. 1908 uczył się S. w Gimnazjum im. Mikołaja Reja tamże; należał wówczas do Związku Stowarzyszeń i Grup Polskiej Młodzieży Niepodległościowej «Zarzewie». Prawdopodobnie podczas letnich wakacji na Wołyniu, w dzierżawionych od r. 1910 przez Tadeusza Kossaka Skowródkach, poznał jego córkę, Zofię (od r. 1915 zamężną Szczucką – zob. Kossak Zofia). W r. 1915 uzyskał świadectwo dojrzałości i ze względów rodzinnych wyjechał na Wołyń, gdzie został powołany do armii rosyjskiej; od 1 IV 1916 służył w oddz. inżynieryjnym do budowy fortyfikacji. Już w r. 1917 nawiązał kontakt ze Związkiem Wojskowych Polaków w Rosji. Dn. 12 I 1918 wstąpił jako ochotnik do polskiego oddz. partyzanckiego rtm. Feliksa Jaworskiego; służył w 2. szwadronie. Po wejściu oddziału w lutym t.r. w skład III Korpusu Polskiego gen. Eugeniusza Michaelisa i przemianowaniu go na Oddzielny Dyw. Szwoleżerów, a potem na 1. Pułk Szwoleżerów Polskich, służył w nim do rozbrojenia przez wojska austro-węgierskie w czerwcu. Następnie z kilkunastoma żołnierzami sformował w lipcu oddział, na czele którego w rejonie Starokonstantynowa ochraniał ludność polską przed siłami bolszewickimi.
W październiku 1918 wrócił S. do Warszawy i w listopadzie t.r. wziął udział w rozbrajaniu żołnierzy niemieckich. Podjął studia na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz.; przypuszczalnie ukończył tylko jeden semestr (wg akt CAW; tam też informacja, że ukończył cztery semestry Wydz. Prawa na Uniw. Lwow.). Dn. 13 XI 1918 wstąpił jako ochotnik do WP i został przydzielony do Szkoły Podchorążych Piechoty. Szkołę ukończył 1 VII 1919 z pierwszą lokatą; tego samego dnia odkomenderowano go do Inspektoratu Szkół Wojskowych Piechoty. Następnie służył w Obozie Szkół Podoficerskich w Dęblinie. Mianowany 15 VIII t.r. podporucznikiem, został 28 X przydzielony do kompanii por. Zawadzkiego w lotnym baonie instruktorskim, przekształconym wkrótce w Szkołę Podoficerską przy Dowództwie Frontu Litewsko-Białoruskiego w Wilnie; objął tam dowództwo 3. komp. Skierowany 7 IV 1920 do Lwowa, pełnił obowiązki młodszego oficera instruktora w Centralnej Szkole Podoficerskiej (dla pułków kresowych), późniejszej Szkole Podoficerskiej nr VI, gdzie od 5 IX t.r. dowodził 2. komp. Odkomenderowany 1 XII do Okręgowej Szkoły Podoficerskiej nr VI przy Dowództwie Okręgu Generalnego Lwów, był młodszym oficerem instruktażowym, a od 1 VI 1921 adiutantem szkoły. Po jej likwidacji został 15 IX t.r. adiutantem kursu oficerów sztabu «A» w Głównym Centrum Wyszkolenia we Lwowie. Dn. 18 X objął dowództwo plutonu w 1. komp. 51. Pułku Piechoty Strzelców Kresowych w Brzeżanach, a 8 XI odkomenderowano go do Oddz. III Sztabu Generalnego (do dyspozycji MSWojsk.) i przydzielono do Wielkopolskiej Szkoły Podoficerów Piechoty nr 2 w Grudziądzu (potem Centralna Szkoła Podoficerów Zawodowych Piechoty nr 2). Awansowany 5 XII 1921 do stopnia porucznika (ze starszeństwem z 1 VI 1919), pełnił tam kolejno funkcje: wykładowcy oraz zastępcy dyrektora nauk (do 15 II 1922), dowódcy 5. komp. (do 16 VI 1923) i adiutanta szkoły (do 23 X 1923). W r. 1923 współredagował szkolną jednodniówkę „Ostatni dzień CSPZP Nr 2”, w której zamieścił dwa artykuły: Legenda szkoły i Ostatni bankiet. Po likwidacji szkoły wrócił 30 X t.r. do Brzeżan w szeregi kompanii podoficerskiej 51. pp Strzelców Kresowych.
Dn. 24 I 1924 otrzymał S. przydział do 27. pp w Częstochowie i od 27 I t.r. pełnił w nim funkcję dowódcy szkoły podoficerskiej. Dn. 31 V 1925 został adiutantem dowódcy 2. baonu. W 1. poł. r. 1925 przeszedł na katolicyzm i 14 IV t.r. ożenił się w Górkach Wielkich z owdowiałą Zofią Kossak-Szczucką. Na początku r. 1926 przebywał cztery miesiące na urlopie, po czym 1 VI t.r. objął dowództwo 3. komp. 27. pp i od 5 VII odbywał trzymiesięczny staż w 28. p. artyl. polowej w obozie wojsk łączności w Zegrzu. Dn. 2 XI rozpoczął dwuletni kurs Wyższej Szkoły Wojennej; ukończył go 1 X 1928 (VII promocja) i 31 X t.r. został oficerem Sztabu 21. DP Górskiej w Bielsku. Pomagał żonie w pracy twórczej, wyszukując i opracowując materiały źródłowe do jej książek, których był pierwszym czytelnikiem i recenzentem. Do powieści „Złota wolność” (Kr. 1928) przygotował szkic działań wojennych Jana Karola Chodkiewicza w Inflantach. Ze względów zdrowotnych był od 1 IV 1931 przez rok w stanie nieczynnym. Napisał wówczas wstęp do opowiadań żony pt. „Nieznany kraj” (W. 1932), w którym akcentował przywiązanie Ślązaków do polskości. Dn. 23 III 1932 wrócił do służby wojskowej i zamieszkał z żoną w Katowicach, gdzie 1 IV t.r. został pierwszym oficerem sztabu 32. DP. Dn. 7 XI 1933 objął dowodzenie kompanią w 74. Górnośląskim Pułku Piechoty, ale już 22 XII t.r. został przeniesiony do 73. pp, gdzie 12 I 1934 otrzymał dowództwo 1. komp. strzeleckiej, a 19 IX t.r. – 7. komp. strzeleckiej. W r. 1935 objął stanowisko kierownika referatu w Dep. Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. i zamieszkał z żoną w Warszawie. Został awansowany do stopnia majora (ze starszeństwem z 1 I 1936). Dn. 12 VII 1939 wyjechał na trzytygodniową misję wojskową do Paryża; w obliczu zagrożenia wojennego, przez Jugosławię i Węgry wrócił pod koniec sierpnia t.r. do Warszawy.
W kampanii wrześniowej 1939 r. wziął S. udział jako oficer sztabu w walkach 73. pp, wchodzącego w skład 23. DP (w ramach Armii «Kraków»); 20 IX t.r. uczestniczył w bitwie pod Tomaszowem Lub. i dostał się do niewoli niemieckiej. Wojnę spędził w oflagu VII A Murnau w Bawarii. Po jego wyzwoleniu 29 IV 1945 przez oddziały III Armii Amerykańskiej udał się do Włoch, gdzie wstąpił do II Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa. W r. 1946 w Ankonie spotkał się z żoną i córką, a także z uwolnionym z oflagu synem. Przeszedł t.r. do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia, a jesienią został zdemobilizowany, po czym wraz z żoną zamieszkał w Londynie. Trudności z przystosowaniem się do nowych warunków spowodowały u niego ciężką depresję. W rezultacie w r. 1947 Szatkowscy przenieśli się do północnej Kornwalii, gdzie prowadzili farmę mleczno-hodowlaną Trossell Cottage.
Po przełomie politycznym w Polsce w październiku 1956 wrócił S. z żoną 21 II 1957 do Warszawy. Zamieszkali wkrótce potem w Górkach Wielkich w tzw. domku ogrodnika (dwór, w którym pisarka mieszkała w okresie międzywojennym, spłonął podczas wojny). W r. 1958 został S. członkiem Warszawskiego Klubu Murnauczyków przy Zarządzie Głównym ZBoWiD. W dalszym ciągu uczestniczył w pracach literackich żony; wg jej kuzynki, Janiny Lasockiej, «Zofia omawia technikę pisania z mężem. Codziennie [...] planują ramy książki, szkicując jej budowę. Następnie ramy te wypełnia się materiałem historycznym przygotowanym przez Zygmunta». Wspólnie napisali zbeletryzowaną historię Słowian połabskich pt. Troja Północy (W. 1960), do której S. przygotował również mapy i szkice sytuacyjne oraz przetłumaczył fragmenty kronik niemieckich. Włączył się w tworzenie przez żonę opowieści o jej rodzinie pt. Dziedzictwo (W. 1967) i razem z nią napisał jej część trzecią. W liście do Lasockiej pisarka wyrażała pragnienie życzliwego odbioru książki przez czytelników «ze względu na Zygmunta, który po raz pierwszy „ujawnił się” opuszczając incognito, w którym trwał przez całe życie. Bóg jeden wie, ile mnie to trudu kosztowało, by go do tego „ujawnienia” nakłonić». Po śmierci żony (9 IV 1968) pozostał S. w Górkach Wielkich. Za namową Ludwika Brożka, kierownika Oddz. Zabytkowego Biblioteki Śląskiej w Katowicach, zadecydował o powstaniu tam muzeum Zofii Kossak.
W r. 1970 udostępnił do zwiedzania jadalnię i gabinet pisarki. Po inwentaryzacji korespondencji, fotografii, rękopisów, księgozbioru, mebli i dzieł sztuki, przekazał zbiory na rzecz Muz. Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Dn. 1 I 1973 utworzono w Górkach Wielkich Muz. Zofii Kossak-Szatkowskiej jako oddział Muz. Śląska Cieszyńskiego; jego kustoszem został S. i funkcję tę pełnił honorowo do śmierci. Porządkował zbiory, oprowadzał zwiedzających i udzielał konsultacji. Dn. 30 IX 1975 wstąpił do koła ZBoWiD w Brennej. Zmarł 4 XI 1976 w Cieszynie, został pochowany obok żony na cmentarzu przykościelnym w Górkach Wielkich. Był odznaczony m.in. Srebrnym (1928) i Złotym (1938) Krzyżami Zasługi, Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1920, Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1928) i brązowym Medalem «Za Długoletnią Służbę».
W małżeństwie z Zofią Kossak-Szczucką miał S. dwoje dzieci: syna Witolda (1926–2005), inżyniera chemika, uczestnika powstania warszawskiego 1944 r., oraz córkę Annę (ur. 1928), w powstaniu warszawskim sanitariuszkę (pseud. Anka) w Batalionie AK «Gustaw», zamężną z Jeanem M. Rossetem, a następnie z Jeanem Bugnonem. S. wychowywał dwóch pasierbów, Szczuckich: Juliusza (1916–1926) oraz Tadeusza (1917–1943), studenta ASP w Krakowie, zamordowanego w obozie koncentracyjnym Auschwitz. Wnukiem S-ego jest François Rosset (ur. 1958), romanista i slawista, profesor uniw. w Lozannie.
Portret przez Czesława Kuryattę oraz liczne fot. w Muz. Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach Wielkich; – Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej, Cieszyn 1995 II; Śląski Słown. Biogr., S. Nowa, I (dot. żony); – Dzieje Górnego Śląska w latach 1816–1947, Oprac. F. Hewranek, Opole 1981; Handzlik T., Zarys monograficzny powieści „Złota wolność” Zofii Kossak-Szatkowskiej (mszp. pracy magisterskiej z r. 1969 w Wyższej Szkole Pedagog. w Opolu); Heller M., Szatkowski Zygmunt 1896–1976. Ludzie zasłużeni dla Brennej i Górek Wielkich, Red. I. Buryan, Brenna–Górki Wielkie 1998; Heske-Kwaśniewicz K., W domu autorki „Nieznanego Kraju”, „Poglądy” 1973 nr 2 s. 17–18 (fot.); Lasocka J., Życie i twórczość Zofii Kossak, (mszp.); Olszański K., Niepospolity ród Kossaków, Kr. 1994 s. 336, 340–2 (fot.); Popiołek K., Historia Śląska od pradziejów do 1945 r., Kat. 1972; Szymańska K. Z., Muzea literackie w Polsce, Częstochowa 1994; W 50-lecie powstania Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, Red. W. Chocianowicz, Londyn 1969; Zofia Kossak, Oprac. M. Pałaszewska, W. 1999 (fot.); – Jurgała-Jureczko J., Dzieło jej życia: opowieść o Zofii Kossak, Częstochowa 2007 (fot.); Kossak W., Listy do żony i przyjaciół (1883–1942), Oprac. K. Olszański, Kr. 1985 II; Kossak Z., Wspomnienia z Kornwalii 1947–1957, Kr. 2007; Pałaszewska M., Zofia Kossak w latach drugiej wojny światowej, W. 1995 (fot.); Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Rybka R., Stepan K., Rocznik oficerski 1939, Kr. 2006; Zofia Kossak. Na emigracji, Oprac. M. Pałaszewska, W. 1998 (fot.); Zwyczajna świętość. Zofia Kossak we wspomnieniach, Oprac. K. Heske-Kwaśniewicz, Kat.–Cieszyn 1997 s. 7, 10–11, 16, 26, 29, 51, 91–2, 114–15, 122, 129 (fot.); Szatkowska-Bugnon-Rosset A., Był dom..., Kr. 2006; – Kalendarz Beskidzki (Bielsko-Biała) 1984 s. 76 (fot.); Kalendarz Cieszyński (Cieszyn) 1991 s. 25; – AP w Kat., Oddz. w Cieszynie: Akta gm. Brenna, 1931–54, sygn. 43a, Akta gm. Górki Wielkie, 1928–54, sygn. 50; Muz. Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach Wielkich: Mater. dot. S-ego (kserokopie nominacji na stopień mjr., nr 135 i dyplomu nauk. Oficera Sztabu Generalnego, nr 713); –Mater. Dominika Dubiela (teczka personalna S-ego ze ZBoWiD, nr IV/7); – Informacje Agnieszki Jaskóły z W. na podstawie kwerendy w CAW (sygn. 1769/89/5042).
Michał Heller i Dominik Dubiel