Zygmunt I Stary, z dynastii Jagiellonów, ur. 1 I 1467, Kozienice, zm. 1 IV 1548, Kraków, król polski i wielki książę litewski od 1506, syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, młodszy brat Władysława II, Jana I Olbrachta, i Aleksandra, żonaty z Barbarą Zapolyą (1512), następnie z Boną Sforza d’Aragona (1518), ojciec Zygmunta II Augusta. Starannie wykształcony, władał kilkoma językami. W 1498 od brata Władysława otrzymał księstwo głogowskie, 1501 również księstwo opawskie, 1504 został namiestnikiem całego Śląska, a następnie także Łużyc; po objęciu władzy monarszej musiał się zrzec praw do księstw śląskich. Niechętny emancypacji politycznej szlachty i systemowi parlamentarnemu, rządy sprawował odwołując się do rady senatorów i ministrów kierujących kancelarią królewską; zwoływał jednak coroczne sejmy, z reguły uzyskując uchwały podatkowe. Zrealizował częściowe oddłużenie skarbu, zreformował system monetarny i celny, zabiegał o rozwój miast królewskich, rewindykował do skarbu liczne kompleksy dóbr koronnych, domeny królewskie, znajdujące się w niekorzystnych zastawach; wiele uwagi poświęcał porządkowaniu prawa (statut dla Ormian 1519, projekt unifikacji praw w całym kraju, odrzucony przez sejm 1534). Przyznanie Zygmuntowi Augustowi 1529 za życia ojca (wbrew prawu) zarówno tronu Wielkiego Księstwa Litewskiego, jak i korony polskiej, oraz jego koronacja 1530 zostały okupione ugruntowaniem w prawie polskiej obligatoryjności powszechnej wolnej elekcji wyłącznie po śmierci panującego władcy. Aprobowana przez króla hegemonia elit senatorsko-ministerialnych i znaczna rola w życiu politycznym i gospodarczym kraju królowej Bony spotkały się ze sprzeciwem szlachty na rokoszu lwowskim 1537 (wojna kokosza), gdzie wysunięto m.in. postulaty ruchu egzekucji praw. Sukcesem było włączenie do Polski Mazowsza po wygaśnięciu męskiej linii książąt czersko-warszawskich (1526). W polityce zagranicznej Zygmunt Stary stanął przed problemem „okrążenia”: Wielkie Księstwo Litewskie w wyniku wojen z Moskwą (1507–08, 1512–22) utraciło 1514 Smoleńsk (mimo świetnego zwycięstwa pod Orszą 1514) i 1522 Nowogród Siewierski; Moskwie sprzyjał cesarz Maksymilian I, a brak akceptacji przez cesarstwo postanowień pokoju toruńskiego 1466 dopomógł wyłamywaniu się wielkich mistrzów krzyżackich z lenniczej zależności od Polski; istniała też obawa aliansu między nowym wielkim mistrzem, Albrechtem Hohenzollernem, a wielkim księciem moskiewskim. Król porzucił więc swą dotąd antyhabsburską politykę i w wiedeńskim układzie 1515 uzyskał — za cenę ustępstw w sprawie sukcesji w Czechach i na Węgrzech — cofnięcie przez cesarza poparcia dla Moskwy, co rozwiązało mu ręce wobec Krzyżaków. W wyniku ostatniej wojny z zakonem (tzw. wojna pruska, 1519–21) doszło do zawarcia 1525 traktatu krakowskiego: Zygmunt Stary zaakceptował sekularyzację zakonu i przyjął hołd lenny Albrechta jako luterańskiego księcia w Prusach Książęcych, Polska zaś uzyskała prawo ich inkorporacji po wygaśnięciu linii męskiej rodu Albrechta. Na wschodzie państwa kolejna wojna z Moskwą (1534–37) nie przywróciła Wielkiemu Księstwu Litewskiemu Smoleńska; niespokojne bywało pogranicze z Tatarami krymskimi i Mołdawianami (zwycięstwo hetmana J. Tarnowskiego pod Obertynem 1531 uregulowało stosunki na Pokuciu); relacje z Turcją, niebezpieczną dla państw środkowej Europy od klęski Węgrów pod Mohaczem (1526), rozwiązał pomyślnie pokój z sułtanem (1533) oraz przyjazne stosunki z zaprzyjaźnioną z nim Francją. Protektor sztuki, przebudował Wawel i wzniósł kaplicę Zygmuntowską; na jego usługach pozostawali liczni włoscy architekci, rzeźbiarze, malarze i złotnicy. Dwukrotnie żonaty: 1512 z Barbarą Zapolya z możnowładczego rodu węgierskiego, a po jej śmierci od 1518 z księżniczką włoską Boną z rodu Sforzów. Umarł otoczony ogólnym szacunkiem, nie tylko w swych państwach, za rozwagę, realizm i pokojowe usposobienie; z jego osobowością nierozerwalnie wiąże się pojęcie tzw. złotego wieku w Polsce.

Z. WOJCIECHOWSKI Zygmunt Stary (1506–1548), Warszawa 1946;

A. DEMBIŃSKA Zygmunt I. Zarys dziejów wewnętrzno-politycznych w latach 1540–1548, Poznań 1948;

A. WYCZAŃSKI Zygmunt Stary, Warszawa 1985.

 Treść biogramu pochodzi z bazy wiedzy WN PWN, zobacz także: Encyklopedia PWN (https://encyklopedia.pwn.pl), Słowniki języka polskiego (https://sjp.pwn.pl), i Słowniki obcojęzyczne (https://translatica.pl).