Odeschalchi z Branickich Zofia Katarzyna (1821–1886), arystokratka wpływowa w sferach watykańskich. Ur. 2 (6) IX w Lubomli w pow. włodzimierskim (lub Tomaszpolu koło Jampola), była córką Władysława (zob.) i Róży z Potockich. Dzieciństwo spędziła w Lubomli, a od r. 1831 w Białocerkwi. W l. 1835–7 przebywała z rodziną w Petersburgu, ucząc się m. in. języków obcych, muzyki i rysunku. Na przełomie 1836/7 r. chorowała przewlekle (m. in. żółtaczka, a następnie paraepilepsja i anemia), w związku z czym latem 1837 leczyła się w Karlsbadzie i Toeplitz (Cieplicach). W kwietniu 1840 nawrót choroby zmusił ją do ponownego wyjazdu za granicę. W czasie kuracji w Kissingen oświadczył się jej oficer austriacki a książę rzymski Liwiusz III Erba-Odeschalchi. Po blisko rocznym pobycie w Paryżu wzięła z nim ślub 18 VII 1841 we Frankfurcie nad Menem i w październiku 1841, po podróży poślubnej i prezentacji na dworze cesarskim, osiadła w Rzymie. 14 mln. fr. posagu umożliwiło Odeschalchim spłatę długów męża, wykupienie zastawionych dóbr (Bracciano), nabycie nowych (Bassano) i restaurację gospodarki. Liczne powiązania rodzinne z arystokracją europejską, pozycja majątkowa i uroda O. sprawiły, że jej salon już w latach czterdziestych stał się jednym z głównych ośrodków życia towarzyskiego Rzymu. Gromadził również wybitnych duchownych i polityków Kościoła, a w l. 1850–78 stanowił ważne oparcie dla polityki papieskiej. Interesowały ją zawsze sprawy polskie. Pomagała głównie zmartwychwstańcom, z którymi związała się, przyjmując ich ideologię i poglądy. W l. 1846–51 poświęciła dużo uwagi Makrynie Mieczysławskiej; broniła jej m. in. przed usunięciem z Rzymu i ufundowała jej klasztor. W końcu 1848 r. O. podążyła za Piusem IX do Gaety i ofiarowała mu swą pomoc. Postawa ta umocniła jej wpływy w Stolicy Apostolskiej i pozwoliła w l. n. skuteczniej bronić spraw Kościoła polskiego. Odtąd też pośredniczyła w sposób nieoficjalny w kontaktach duchowieństwa polskiego z Rzymem i w oparciu o zmartwychwstańców zmierzała do utworzenia ośrodka politycznego emigracji. Dlatego w l. 1860–5 przeciwdziałała próbom odbudowy agencji i dawnych wpływów Hotelu Lambert w Wiecznym Mieście. Obok względów ambicjonalnych i personalnych zaważyły również różnice poglądów. O. zdecydowanie broniła świeckiej władzy papieża, zwalczała narodowe Włochy, politykę Napoleona III i pomysły powstania w Polsce, a z zabiegów Hotelu Lambert popierała w pełni tylko ruch unicki w Bułgarii.
Po upadku powstania styczniowego znaczenie O. jeszcze wzrosło, a poparcie papieża i wpływowych dostojników kościelnych (kard. Altieri, Reisach, Franchi) pozwalało jej załatwiać sprawy polskie nawet wbrew niechętnemu Polakom sekretarzowi stanu J. Antonelliemu. O. przyczyniła się m. in. do założenia i obsady Kolegium Polskiego w Rzymie, beatyfikacji Jozafata Kuncewicza, utworzenia schroniska dla księży-emigrantów, wybrania Mieczysława Ledóchowskiego na arcybiskupstwo w Poznaniu i nominacji swego krewnego Włodzimierza Czackiego na sekretarza papieskiego. Wieloletnie zabiegi O. wpłynęły w sumie na większe liczenie się w Rzymie również z polską racją stanu, a jej samej zyskały miano «papieża polskiego» (Wołyński). O. odegrała także ważną rolę w ugruntowaniu ultramontanizmu polskiego. Była też współorganizatorką międzynarodowych akcji (loterie, dary, adresy, ochotnicy itp.) na rzecz obrony świeckiej władzy papieża. W końcu lat siedemdziesiątych jej wpływy w Watykanie zaczęły maleć, ale do końca życia liczono się z jej zdaniem. O. słynęła z dobroczynności (ok. 40 000 fr. rocznie) i pobożności. Fundowała klasztory, kościoły, szkoły i przytułki, wspomagała instytucje kościelne, zwłaszcza zakony, otaczała się duchownymi i aktywnie uczestniczyła w ruchu religijnym. Przez wiele lat zarządzała stypendiami dla artystów polskich w Rzymie, wspomagając niektórych osobiście (Angelik Drowaczyński, Cyprian K. Norwid, Leopold Nowotny, Roman Postępski). Podróżując wiele po Europie, obracała się w kołach dworskich, arystokratycznych i artystyczno-literackich. Po r. 1880, na skutek wieku i choroby, wyjeżdżała z Rzymu jedynie na wieś. W swym rzymskim pałacu i wśród kosmopolitycznego otoczenia trzymała przy sobie nadal służbę sprowadzoną z Ukrainy i pozostawała wierna polskim obyczajom. Zmarła w Bassano koło Rzymu 18 VIII 1886. Pochowana została w kaplicy rodzinnej Odeschalchich na cmentarzu San Lorenzo w Rzymie.
W życiu prywatnym O. nie była szczęśliwa, często chorowała, mąż (zm. 1885) jej nie rozumiał, a dzieci: Baltazar III (1844–1909), Władysław (ur. 1846) i Maria Pacetta (ur. 1854), nie spełniły pokładanych nadziei. Baltazar już w r. 1861 przeszedł do włoskiego obozu narodowego, pociągając za sobą brata, córka zaś wyszła za mąż (1872) za «Austriaka» hr. F. Kuefstein. Przez 10 lat O. nie utrzymywała z synem kontaktu, pogodziła się z nim na polecenie papieża, ale nie zapomniała «odstępstwa», mimo że Baltazar przejął jej przywiązanie do polskości i był jedną z czołowych postaci życia włoskiego (senator, gubernator Rzymu, pisarz, publicysta).
Portrety: F. Winterhalter (olej.) „Zofia Odeschalchi”, Paryż lata pięćdziesiąte, portret A. Scheffer (olej.) „Zofia Odeschalchi”, Paryż lata pięćdziesiąte (oryginały w zbiorach Odeschalchich w Rzymie?); Portret (olej.?) „Zofia Branicka”, Petersburg lata czterdzieste (w r. 1891 przekazany z Krzeszowic Baltazarowi Odeschalchiemu); Fot., miniatury, rysunki, portrety (?) pozostały w zbiorach rodzinnych m. in. w Rzymie, Vielhofen i Krzeszowicach (w Zbiorach Potockich na Wawelu jedynie fot. Zofii Odeschalchi w trumnie); – Enciclopedia Italiana, Roma 1949 XXV 175 i n.; W. Enc. Ilustr.; Dizionario storico-politico italiano, Firenze 1971 s. 908; PSB, VI 146; Żychliński, XXI 13; Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; Radziwiłłowa M., Portrety polskie, Lw. 1911 z. 3–4; – Borejsza J., Emigracja polska, W. 1966; Boudou A., Stolica Św. a Rosja, Kr. 1928 II; Dębicki L., Zofia z hr. Branickich Odeschalchi, „Czas” R. 39: 1886 nr 197; Donna Sophia P-ssa Odeschalchi, „La Vergine Immacolata” R. 30: 1886 nr 20 (życiorys); Klimkiewicz W., Kard. Ledóchowski na tle swej epoki, Kr.–P. 1938–9 I–II; Krzywobłocka B., Delfina i inne, W. 1974 s. 118, 131, 136–7; Mickiewicz W., Żywot A. Mickiewicza, P. 1895 IV; Mr. W. Czacki archevêque de Salamine, Paris 1879 s. 9–23; Mycielski J., Sto lat dziejów malarstwa w Polsce 1760–1860, Kr. 1897 s. 411–15, 493–4; Nawrocki M., Kard. W. Czacki, „Roczniki Kolegium Polskiego w Rzymie” R. 3: 1904 (Rzym 1905) s. 24–41; Pelczar J. S., Pius IX i Polska, Miejsce Piastowe 1914 s.42, 195, 221, 267, 313, 336–7, 343–5, 392; Tarnowski S., Kard. Czacki, „Przegl. Pol.” (Kr.) 1888 IV 158–75; tenże, Z. Krasiński, Kr. 1912 II 160–4; Wołyński A., Ks. Zofia z Branickich Odeschalchi i jej działalność w Rzymie, „Kraj” 1886 nr 43 z 28 X s. 2–3; Zdrada J., Zmierzch Czartoryskich, W. 1969; – Budzyński M., Wspomnienia z mojego życia, P. 1880 II 85–111, 172–3; [Iwanowski E.] Helleniusz E., Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione, Kr. 1901 I 107 i n.; Kajsiewicz H., Pisma, Kr. 1872 III 443, 496–7, 499 i n.; Koźmian A. E., Listy, Lw. 1894 III 228, 232, 253, 271, 284, IV 156 i n., 163; Krasiński Z., Korespondencja, W. 1971 I–IV; tenże, Listy do A. Cieszkowskiego, Kr. 1912 I–II; tenże, Listy do D. Potockiej, W. 1975 I–III; Lewak A. (wstęp, oprac.), Polska akcja dyplomatyczna w Watykanie, w: Polska działalność dyplomatyczna 1863–1864, W. 1963 II; Norwid C., Listy, w: Pisma wszystkie, W. 1971 VIII–X; Odeschalchi B., Polacy w Rzymie, „Przegl. Pol.” (Kr.) T. 110: 1893 s. 217–34; Popiel P., Pamiętniki, Kr. 1927; Semenenko P., Dziennik, w: Sacrum Poloniae Millennium, Rzym 1955 11; [Zamoyski W.], Jenerał Zamoyski 1803–1868, P. 1918–30 IV–VI; – „Czas” 1886 nr 191; „Kraj” 1886 nr 34; „Kur. Pol. w Paryżu” 1886 nr 67; – Nekrologi również w prasie włoskiej; – AGAD: Arch. Potockich rkp. 291 t. XII–XIV (Korespondencja Al. Potockiego); Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Potockich rkp. D-9/7, D-9/10–10/2, D-77, D-243, D-251, D-261, D-262 (Korespondencja Zofii Odeschalchi i rodziny z l. 1828–93); B. Czart: rkp. 5298, 5377, 5378, 5380, 5699, 5745, 5747, Ewid. rkp. 953–954, 1145–1146, 1150, 1154, 1158, 1281, 1444, 1520, 1523, 1583, 1623, 2571, 3217 (Korespondencja agentów Hotelu Lambert w Rzymie, gł. Orpiszewskiego i K. Czartoryskiego, listy Zofii Odeschalchi, W. Zamoyskiego, Kalinki, A. J. i W. Czartoryskich i in., przeważnie z l. 1844–8, 1860–5); B. Jag.: rkp. 8698 t. 4; B. Narod.: rkp. 6290; B. PAN w Kr.: rkp. 2213 t. 6 (listy Zofii Odeschalchi), 1824–1828, 2210 t. 6, 9, 10, 2211 t. 8 i in.; Ponadto korespondencja i materiały w Arch. Archidiec. w P. (rkp. 45–47), Arch. Metropol. w Gnieźnie (Akta wyboru Ledóchowskiego – z obydwu korzystał W. Klimkiewicz), B. Kórn. (rkp. 7353, 7364), B. Ossol. (rkp. 11789); – Arch. Zmartwychwstańców, Watykańskie i (najważniejsze) Odeschalchich w Rzymie niewykorzystane; – Pamiętnik Zofii Odeschalchi (Note e cenni) do r. 1939 znajdował się w Arch. Ledóchowskich w Lipnicy Murowanej (wykorzystał go Klimkiewicz).
Jan Wszołek