Rydzyński Wojciech h. Wierzbna (ok. 1705–1770), stolnik poznański, poseł na sejmy, pułkownik wojsk kor., marszałek wielkopolski konfederacji barskiej. Był synem Jana, stolnika poznańskiego, i Eleonory z Bnińskich. Dziedziczył w pow. kościańskim Jeżewo z folwarkami: Frasunek, Werbno, Wroniny, Wycisłowo i Jawory, w pow. gnieźnieńskim – Podlesie Kościelne, a od r. 1766 trzymał w Kaliskiem w zastawnej posesji od Antoniego Gorzeńskiego Dobrzycę z przyległościami. Żona wniosła mu w wianie znaczną fortunę.
Od r. 1723 towarzysz chorągwi husarskiej w pułku królewicza Fryderyka, w r. 1745 R. awansował na chorążego pancernego w chorągwi płk. Aleksandra Romera, kaszt. zawichojskiego, a w r. 1761 (przed 21 XI) w tymże pułku na pułkownika chorągwi husarskiej Adama Czartoryskiego, generała ziem podolskich. W r. 1746 posłował z woj. kaliskiego na sejm. W l. 1756–62 występował R. jako niegrodowy starosta dębski (Dębe Wielkie w pow. garwolińskim). Dn. 23 XII 1756 został podstolim, a 14 VIII 1761 stolnikiem poznańskim. W r. 1761 posłował na sejm nadzwycz. (27 IV–2 V) z woj. poznańskiego.
W czasie przemarszu wojsk rosyjskich przez Wielkopolskę dobra R-ego zostały ograbione, a on sam doznał prześladowań i poniżeń ze strony rosyjskich dowódców, toteż wyjechał do Warszawy. Szukał tam pomocy u hetmana Jana Klemensa Branickiego (5 IX), skarżył się też 17 IX generałowi ziem wielkopolskich Jerzemu Mniszchowi, a 28 IX wydał w tej sprawie manifest. Wszystkie te zabiegi nie przyniosły żadnego rezultatu. «Z woli i dyspozycji» hetmana w. kor. został komisarzem na Trybunał Radomski w maju 1762. Politycznie związany był wówczas z Kajetanem Sołtykiem i przede wszystkim z J. A. Mniszchem. Wobec zaistniałego między nimi sporu, gdy pierwszy starał się o uzyskanie rekomendacji sejmikowej do podkanclerstwa kor. dla swego brata Tomasza, a drugi dla Ignacego Twardowskiego, R. z inspiracji K. Sołtyka 23 VIII 1762 doprowadził do zerwania sejmiku średzkiego. W kwietniu 1763 z pięciu wiosek R-ego w woj. poznańskim «osadzonych Niemcami od lat niepamiętnych» Prusacy wywieźli całą ludność. Musiał przy tym R. wypłacić im jeszcze kilka tysięcy złotych.
W czasie bezkrólewia w nie znanych okolicznościach przeszedł na stronę «familii» i 6 II 1764 na kierowanym przez nią sejmiku przedkonwokacyjnym w Środzie został posłem z woj. kaliskiego. Sejm konwokacyjny powołał go do komisji do traktowania z ministrami dworu berlińskiego. Na sesji 28 V wybrano R-ego na deputata do słuchania rachunków podskarbich. Był członkiem komisji sejmowej do załatwienia różnych spraw star. kaliskiego, ciągnących się od r. 1676. Wszedł następnie do utworzonej na tym sejmie Komisji Wojskowej i uczestniczył w jej pracach od 1 III 1765 do końca kadencji Komisji, tj. do jesieni 1766. Jako poseł na sejm elekcyjny (27 VIII – 8 IX) podpisał 6 IX z woj. poznańskim akt wyboru Stanisława Poniatowskiego. Na sejmiku średzkim 6 XI został posłem z woj. poznańskiego na sejm koronacyjny (3–20 XII). W r. 1767 posłował z woj. kaliskiego na sejm nadzwycz. pod węzłem konfederacji radomskiej (5 X 1767 – 5 III 1768). Na sejmach głosu nie zabierał.
W maju 1768 postanowił R. przystąpić do konfederacji barskiej. Zachęcony przez Katarzynę z Sapiehów Sapieżynę, łowczynę lit., Jerzego Mniszcha, a przede wszystkim przez Piotra Pawła Sapiehę, woj. smoleńskiego, 2 VI ruszył ze swą chorągwią husarską z Piły. Dn. 3 VI zabrał chorągiew woj. mazowieckiego Pawła Mostowskiego w Kcyni, tegoż jeszcze dnia opanował chorągiew P. P. Sapiehy w Pyzdrach i wreszcie chorągiew star. czerwonogrodzkiego Kazimierza Raczyńskiego w Śremie, Antoni Mirosławski, star. klecki i podkomorzy inowrocławski, dołączył ze swą chorągwią nadworną liczącą 50 ułanów. Chorągwie te zgromadzone w Kcyni 5 VI ogłosiły R-ego komendantem całości, wypowiedziały posłuszeństwo Komisji Wojskowej i zadeklarowały przystąpienie do konfederacji. Już 7 VI na wiadomość o tym król interweniował natychmiast przez swych zaufanych, ale R. «żadnej perswazji słuchać nie chciał». Opanował R. następnie w Inowrocławiu chorągiew husarską star. młodzieszyńskiego i kowalskiego Stanisława Dąmbskiego, a w pobliskim Gniewkowie zabrał chorągiew pancerną star. lanckorońskiego Józefa Wielopolskiego. W Toruniu, mimo obecności tam wojsk rosyjskich, zaopatrzył się w broń i amunicję. W obozie pod Gębicami 9 VI zawiązał konfederację ogłaszając się «marszałkiem związku wojska partii wielkopolskiej», ale sam akt konfederacji zaczynał się od zwykłej formuły: «My rady, dygnitarze…». R. uważał się za legalnego marszałka konfederacji woj. wielkopolskich. Komisja Wojskowa 10 VI wydała uniwersał i ordynans do partii wielkopolskiej, piętnując czyn R-ego i przypominając, iż «bunty i sedycje… a tym więcej konfederacje» mają być karane gardłem. Tymczasem 10 VI skoncentrował R. zaprzysiężone chorągwie pod Pyzdrami. W dniu następnym nadciągnął pod Pyzdry ppłk Bośniakow z Torunia, a za nim ppłk Konstantinow z Poznania. R. wysłał przeciwko nim na prawy brzeg Warty trzy chorągwie (pilską, kcyńską i śremską), które zostały zmuszone do wycofania się. W podpalonym przez Rosjan mieście spłonęła m. in. kancelaria grodzka i akta z l. 1700–68 przechowywane w farze, w tym oryginał aktu gębickiego z 9 VI 1768.
Dn. 11 VI R. opuścił Pyzdry. Po drodze przyciągnęły do niego jeszcze dwie chorągwie: husarska referendarza kor. Jacka Małachowskiego z Sieradza i druga mająca swą lokację w Warcie. Wieczorem 12 VI stoczył pod Raszkowem pomyślną potyczkę. W nocy z 12 na 13 VI opanował w Odolanowie regiment kor. Joachima Potockiego. Po drodze «pozbiegało się do niego cokolwiek szlachty o jednym koniu i szabli». Siły R-ego wynosiły wówczas przeszło 600 ludzi. Z Odolanowa skierował się R. na Rawicz i Rydzynę, by opanować milicję nadworną Sułkowskich. Rankiem 14 VI zaskoczony pod Krotoszynem przez połączone siły Konstantinowa i J. Drewicza poniósł klęskę i został przez Rosjan zepchnięty na terytorium Śląska do Frejna i na Milicz. Łupem zwycięzców stał się bogaty tabor. Część konfederatów Prusacy wcielili do swych szeregów, znaczna część przedostała się do Polski. R. natomiast aresztowany w Miliczu przez Prusaków, po zapłaceniu 1 tys. dukatów kary, wypuszczony został na przełomie czerwca i lipca.
R. zdążył przybyć do Krakowa jeszcze przed jego oblężeniem. Po kapitulacji (17 VIII), ukrył się w klasztorze jezuickim. Stąd podążył do Mołdawii i w ostatnich dniach września połączył się z przebywającymi w Dankowcach «szefami barskimi». Jako przedstawiciel Wielkopolski wszedł do działającej tam Rady Konsyliarskiej. Już 12 X Rada wydała w Dankowcach uniwersał, potępiający ordynans Komisji Wojskowej z 10 VI, grożący R-emu karą śmierci za złamanie subordynacji wojskowej. Tegoż dnia R. ogłosił manifest «o całość wiary świętej katolickiej, o całość wolności, praw i swobód naszych ojczystych, o trwałość niewzruszoną traktatów, sojuszów…». Dn. 26 X podpisał list Stanów Skonfederowanych do chana, a 16 XII w Dankowcach traktat przymierza polsko-tatarsko-tureckiego. O nieuznawanie legalności marszałkostwa R-ego usilnie starał się Ignacy Malczewski, regimentarz, a następnie marszałek konfederacji wielkopolskiej. Przeprowadził on odpowiednie uchwały na zjeździe w Pyzdrach (30 X 1768) i na popisie wojsk w Malanowie (koniec stycznia 1769), skąd wysłał do «szefów barskich» z pismami w tej sprawie Franciszka Koźmińskiego i Józefa Zakrzewskiego, którzy jednak nie dotarli do Turcji. W 2. poł. lutego 1769 przebywał R. z «szefami» w Kopance nad Dniestrem (płd. Mołdawia). W listopadzie i w początkach grudnia obozował przez 6 tygodni w Monasterze pod Isakczą nad Dunajem, a po krótkim pobycie w Babadag, od 22 XII zainstalował się z «szefami» w Warnie. Pozostawał wówczas w ostrym konflikcie ze swym krajanem z Kaliskiego, stronnikiem Malczewskiego, Franciszkiem Kożuchowskim. W październiku 1769 podczas organizowania Generalności przypomniano sobie o R-m jako pierwszym marszałku wielkopolskim, ale miejsce w Radzie Najwyższej przyznano ostatecznie Ignacemu Malczewskiemu. W r. 1770 wojska rosyjskie wyniszczyły kontrybucjami wielkopolskie dobra R-ego.
W połowie lutego 1770 opuścił R. Turcję i w połowie kwietnia przybył do Preszowa. Podobno wiózł z sobą patent na regimentarza prowincji wielkopolskiej, wystawiony przez Joachima Potockiego. Tu zapowiedział, że będzie dochodził swych praw marszałkowskich, o czym zaniepokojona Generalność ostrzegała Wielkopolan już 26 IV, a następnie (20 V) zażądała od Piotra Drwęskiego, sekretarza Izby Konsyliarskiej, przesłania odnośnych akt, lecz Izba żadnych papierów w sprawie R-ego nie posiadała. Na przełomie kwietnia i maja udał się na Śląsk, na pogranicze Wielkopolski, z zamiarem objęcia stanowiska marszałkowskiego, a może nawet uzyskania generalnego regimentarstwa prowincji wielkopolskiej. Jednakże wkrótce po przybyciu do Byczyny, gdzie rozwinął energiczne działania przeciw Malczewskiemu i jego stronnikom, rozchorował się i zmarł 27 lub 28 V 1770. O śmierci R-ego wiedział od wdowy Ignacy Twardowski w Warszawie już 31 V. W początkach października 1770 wdowa dostała od Generalności 100 dukatów bezzwrotnej zapomogi.
Z małżeństwa z Marianną Teresą z Rogalińskich, wdową po Antonim Umińskim, skarbniku poznańskim, pozostawił syna Franciszka, dziedzica Jeżewa, Wycisłowa i Podlesia, oraz córkę Teresę (wg Wielądka) lub Antoninę (wg Żychlińskiego) za Jakubem Zygmuntem Radońskim, chorążym (1780–1791), a następnie podkomorzym gnieźnieńskim.
Estreicher; PSB (Kożuchowski Franciszek); Słown. Geogr. (Podlesie Kościelne, Werbno, Wroniawy, Wycisłowo); Wpol. Słown. Biogr. (z błędami); Niesiecki; Uruski; Wielądko, Heraldyka; Żychliński, III 223; Elektorów poczet; Urzędnicy, I z. 2; Teki Glinki, r. m. w. nr 360; – Górski K., Historia jazdy polskiej, Kr. 1985 s. 147, 150; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; tenże, Mrok i świt, W. 1911; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr. 1911 II; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Kr. 1923; tenże, Wewnętrzne dzieje, IV; Pawłowski B., Od konfederacji barskiej do powstania styczniowego, W. 1962; Schmitt H., Dzieje panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Lw. 1880 III 90; Smoleński W., Studia historyczne, W. 1925 s. 46–7; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; – Die allerneuesten und grausamsten Schicksale der polnischen Dissidenten mit Inbegriff des Türken-Krieges, Hamburg 1769 s. 80–5, 91–3, 124, 312; Diariusz sejmu convocationis… 1764, W. [1764] s. R r2, bb; Diariusz sejmu z r. 1746, W. 1912; Fortgesetzte Neue Genealogisch-Historische Nachrichten…, Leipzig 1769 s. 666–7; Geschichte des gegenwärtigen Krieges zwischen Russland, Polen und der Ottomanischen Pforte, Frankfurt–Leipzig 1771; Historia domus Varsaviensis scholarum piarum, Wr. 1959; Kalendarz polityczny, 1762 k. F7, 1763 k. E7; Kitowicz J., Pamiętniki, W. 1971; Kolęda Warszawska, 1757 k. 14, 1758 k. 111, 1765 k. D4, 1766 k. D5; Korespondencja między Stanisławem Augustem a Ksawerym Branickim, Kr. 1872 s. 10, 17, 21, 26, 34, 37, 57, 147; [Lipski J.], Notaty generała brygady wielkopolskiej, Drezno 1871 s. 21; Listy Wojciecha Jakubowskiego do Jana Klemensa Branickiego, W. 1882 s. 106; Materiały do konfederacji barskiej r. 1767–1768, Lw. 1851 s. 143, 147–8, 150–1, 157–8, 173, 177–9, 182, 253–8, 308–11, 355; Matuszewicz M., Pamiętniki 1714–1765 r., W. 1876; Vol. leg., VII 21, 51, 89, 188, 224; – „Gazette de France” nr z 1769 16 I; „Thornische Wöchentliche Nachrichten” 1768 s. 200, 206, 215; – AGAD: Relacje grodzkie, Płockie, oblaty nr 16 (1769–73), Przedeckie nr 13 (1768–74), Arch. Radziwiłłów Dz. V 7535, Arch. Roskie XIX 17 (10 oryginalnych listów R-ego do J. K. Branickiego 1761–3), Zbiory Anny z Potockich K. Branickiej rkp. 367, 1708, 1909, Zbiory Komierowskich nr 67/87, nr 77/102 (kopia aktu gębickiego 9 VI 1768), Zbiór z Suchej 64/81, 345/441; AP w Kr.: Zbiory Sanguszków 649, 686 I; AP w L.: Łoś V; AP w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów, rkp. 299, 302; AP w P.: Kalisz Gr. 412, 415, Kcynia Gr. 164, Kościan Gr. 193, 194, Pyzdry Gr. 90, 297, Wschowa Gr. 221, Dep. Kreuz Kirche Posen XIII; B. Czart.: rkp. 632, 832, 834, 941 (s. 319 kopia uniwersału 9 VI 1768), 942, 944, 945, 948, 3470, 3853, 3854, 3863 (listy R-ego), 3864; B. Jag.: rkp. 5505, 6670, 6672; B. Kórn.: rkp. 999, 2106, 2109, 2111, 2113, 2116, 2118; B. Narod.: BOZ rkp. 1161, B. Zamojskich rkp. 972; B. Ossol.: rkp. 257, 1404, 3030, 3035; B. PAN w Kr.: rkp. 316, 317; – Rkp. w odpisach autora: B. Tow. Przyj. Nauk w P.: rkp. 49 (kopia uniwersału z 9 VI 1768), Kronika Bernardynów Poznańskich oraz akta bez sygnatury, B. Krasińskich: rkp. 3103, 1115, 1116, 3259, 3260, 3579, 3767, 3923, 4039, 4063, B. Zamoyskich: rkp. 964, 1824, B. Tow. Przyj. Nauk w Wil.: rkp. 94, 95, Zbiory Raperswilskie: t. 7 l. 20, 49–50.
Wacław Szczygielski