Surmacki Władysław Tadeusz, pseud.: Sławek, Stefan (1888–1942), inżynier geodeta, podpułkownik Wojska Polskiego.
Ur. 20 X w Proszowicach (pow. miechowski), był synem Józefa, nauczyciela, i Marii z Wilczyńskich, bratem Jana Józefa (ur. 1887), inżyniera elektryka, pedagoga.
W r. 1900 rodzina Surmackich przeniosła się do Warszawy, gdzie S. uczęszczał do rządowej szkoły realnej na Kanonii i równocześnie uczył się na tajnych kompletach polskich; uczestniczył w strajku szkolnym 1905 r. Po otwarciu prywatnych polskich szkół średnich przeniósł się do szkoły realnej Witolda Wróblewskiego, gdzie znalazł się w kręgu PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Szkołę ukończył w r. 1907, ale świadectwo dojrzałości otrzymał dopiero w r. 1908 jako ekstern w Suworowskim Korpusie Kadetów w Warszawie. Od 4 X 1908 do listopada 1909 odbywał służbę wojskową w 20. konnej baterii artyl. armii rosyjskiej; 26 IV t.r. ukończył szkołę podoficerską i został mianowany bombardierem, 8 VII awansował na podoficera, a 27 VIII złożył egzamin na pierwszy stopień oficerski chorążego rezerwy. Odrzucił propozycję wojskowej kariery zawodowej; 25 IX został zwolniony do rezerwy i mianowany 11 XI chorążym rezerwy artyl. konnej. Podjął studia w Konstantynowskim Inst. Mierniczym w Moskwie, gdzie po zdaniu egzaminów państw. uzyskał dyplom inżyniera miernika. Od 8 V do 18 VI 1913 odbył ćwiczenia wojskowe przy rosyjskiej 16. Brygadzie Artylerii Polowej. Podczas studiów działał w Bratniej Pomocy Studentów Polaków «Sokół» i konspiracyjnej Lidze Niepodległościowej. Studia ukończył na początku r. 1914, po czym, z ramienia warszawskiego Biura Melioracji Rolnych, pracował przy osuszaniu błot w gub. czernihowskiej.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. został zmobilizowany i przydzielony 5 VIII 1914 do rosyjskiej trzypułkowej Gwardyjskiej Brygady Artylerii. Do jednostki dotarł 7 XII t.r., ale w wyniku choroby wyruszył na front dopiero 18 II 1915; walczył na frontach północno-zachodnim i południowo-zachodnim. W maju 1916 został mianowany podporucznikiem (ze starszeństwem z 1 IV 1915), a rok później porucznikiem (ze starszeństwem z 7 X 1916). W r. 1917 zorganizował Związek Wojskowych Polaków II Korpusu Gwardii; Zjazd Wojskowych Polaków II Armii wybrał go na delegata na I Ogólny Zjazd Związków Wojskowych Polaków, odbywający się w poł. czerwca t.r. w Piotrogrodzie. Dn. 7 XI wstąpił do I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, gdzie służył jako zarządzający gospodarstwem w 1. baterii 1. Brygady Strzelców (do 14 III 1918), następnie w 1. baterii konnej. W dn. 19–20 III 1918 brał udział w walkach o Mińsk Lit., za co 6 VI t.r. został nagrodzony amarantową wstążeczką. Dn. 12 VI otrzymał awans do stopnia podkapitana (ze starszeństwem z 1 VIII 1917). Po rozformowaniu Korpusu, 27 VI 1918, wrócił latem t.r. do Warszawy i podjął współpracę z Polską Komisją Wojskową; zorganizował dział topografii wojskowej. W listopadzie uczestniczył tamże w rozbrajaniu Niemców; 5 XI wstąpił do WP. Utworzył Sekcję Topograficzną MSWojsk. i został jej pierwszym szefem, a wkrótce potem objął kierownictwo sekcji geodezyjnej Inst. Wojskowo-Geograficznego. Równocześnie rozwinął działalność stowarzyszeniową; należał do założycieli powstałego 8 XI Koła Inżynierów Mierniczych przy Stow. Techników w Warszawie i wszedł w skład jego pierwszego zarządu jako zastępca prezesa. Z ramienia MSWojsk. uczestniczył w styczniu 1919 w I Powszechnym Polskim Zjeździe Mierniczych RP.
Po rozpoczęciu w lutym 1919 wojny polsko-sowieckiej wrócił S. na własną prośbę do służby liniowej i został przeniesiony do rozporządzenia Generalnego Inspektoratu Artylerii, a następnie oddelegowany 28 III t.r. do Inspektoratu Artylerii w Poznaniu. Tam 31 III otrzymał zadanie zorganizowania i objęcia dowództwa dywizjonu zapasowego artyl. lekkiej na Sołaczu w Poznaniu i na tym stanowisku, dekretem Rady Ludowej nr 134, otrzymał awans do stopnia majora. Dn. 8 VIII objął dowództwo 2. dyonu 17. p. artyl. piechoty (uprzednio 2. p. artyl. lekkiej Wpol.), z którym stacjonował do 24 I 1920 w Wielkopolsce, następnie do 17 V t.r. pod Lidą, w odwodzie Naczelnego Dowództwa. Ciesząc się dużym szacunkiem i poważaniem wśród oficerów, został wybrany 11 I na przewodniczącego Oficerskiego Sądu Honorowego przy sztabie 17. p. artyl. piechoty. Od 17 V służył na Froncie Litewsko-Białoruskim w składzie I Armii, był dowódcą grupy artylerii w ciężkich walkach z siłami sowieckimi nad rzeką Serwecz, brał udział w odwrocie wojsk polskich aż na przedpola Warszawy. Od 18 VII do 19 VIII dowodził w zastępstwie 17. p. artyl. piechoty i walczył w ramach 17. DP w składzie V Armii nad Wkrą. W 2. poł. sierpnia wraz z dywizją przydzielony z powrotem do I Armii, wziął udział w bitwie nad Niemnem. Dn. 19 IX został dowódcą 1. dyonu artyl. konnej. Od 28 II do 16 IV 1921 odbył specjalistyczny kurs dla wyższych oficerów we Lwowie. Po powrocie z frontu z dywizjonem objął 5 VI t.r. dowództwo garnizonu Góra Kalwaria. Dn. 8 VI 1922 awansował na stopień podpułkownika (ze starszeństwem z 1 VI 1919). Dn. 14 XI 1924 został powołany na członka Sądu Honorowego dla Oficerów Sztabu Dowództwa Okręgu Korpusu I. Dn. 8 VI 1925 objął dowództwo 2. dyonu artyl. konnej. W trakcie zamachu majowego Józefa Piłsudskiego (1926) opowiedział się po stronie rządowej i po ukończeniu 1 VII 1926 kursu dla dowódców pułku w Toruniu nie wrócił już do służby liniowej, lecz został skierowany 14 X t.r. do Wojsk. Inst. Geograficznego na stanowisko zastępcy szefa Instytutu. Będąc od grudnia 1927 przewodniczącym komisji regulaminowej instrukcji topograficznej dla artylerii, przyczynił się do wyszkolenia kadry topografów i skoordynowania prac w terenie, a w szczególności do dostosowania map dla potrzeb nowoczesnej artylerii; pod jego kierownictwem Wojskowy Inst. Geograficzny dokonał aktualizacji i ujednolicenia mapy topograficznej całego terytorium Polski. Od r. 1928 prowadził wykłady zlecone z rachunku wyrównawczego na Politechn. Warsz.
Dn. 31 V 1929 przeszedł S. w stan spoczynku i otworzył w Warszawie własne biuro miernicze przy ul. Filtrowej 63, które wykonywało liczne prace scaleniowe, m.in. projekt parcelacji południowych rejonów Warszawy, należących do rodziny Branickich. Oprócz pracy zawodowej prowadził ożywioną działalność w licznych organizacjach. W l. 1927–36 przewodniczył Kołu Inżynierów Mierniczych przy Stow. Techników Polskich w Warszawie, a od r. 1933 nowo powstałemu Związkowi Polskich Zrzeszeń Mierniczych, który wkrótce przystąpił do Międzynarodowej Federacji Mierniczych (Fédération Internationale des Géomètres – FIG). Stał na czele delegacji polskich zrzeszeń mierniczych na Międzynarodowych Kongresach Mierniczych: IV w Zurychu 11–14 IX 1930, gdzie również przewodniczył Komisji III, zajmującej się organizacją prawną zawodu mierniczego oraz kulturą i prasą zawodową, oraz V w Londynie 18–21 VII 1934, gdzie został wiceprezesem FIG (ponownie wybrany na VI Kongresie w r. 1938 w Rzymie). Brał także udział w kolejnych obradach Komitetu Permanentnego FIG: w Warszawie (1932), Rzymie (1933), Brukseli (1935), Belgradzie (1936) i Paryżu (1937). W l. 1933–6 i 1938–9 wchodził w skład Zarządu Stow. Techników Polskich w Warszawie, które reprezentował w Związku Polskich Zrzeszeń Technicznych (1934). Należał do inicjatorów utworzonego 7 IV 1935 Stow. Mierniczych Przysięgłych RP (STOMP) i w l. 1935–8 pełnił funkcję prezesa STOMP; pod jego kierownictwem Stowarzyszenie utworzyło Sekcje Urbanistyczną, Scaleniową i Katastralną. Na corocznych zjazdach STOMP wygłaszał referaty. Przyczynił się też do wydawania od listopada 1936 organu Stowarzyszenia „Wiadomości STOMP” (jako działu „Przegl. Mierniczego). W styczniu 1938 otrzymał, jako pierwszy cudzoziemiec, Nagrodę Prezydenta Republiki Francuskiej, przyznawaną przez Francuskie Tow. Topograficzne, za dokonaną pod jego kierownictwem aktualizację map Polski. Z tej okazji ukazał się poświęcony mu (polsko-francuski) zeszyt „Biuletynu Koła Inżynierów Mierniczych” (1938 nr 10). Tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej S. należał do inicjatorów usamodzielnienia się Koła Inżynierów Mierniczych Stow. Techników Polskich oraz utworzenia Związku Inżynierów Miernictwa RP, które powstało w lutym 1939 pod jego prezesurą. Był wiceprzewodniczącym Prezydium Komitetu Honorowego I Ogólnopolskiego Kongresu Inżynierów Miernictwa, który odbył się w Warszawie 10–12 II 1939; wygłosił wówczas referat Miernictwo polskie w służbie gospodarki narodowej. Publikował w „Przeglądzie Mierniczym”, „Biuletynie Koła Inżynierów Mierniczych”, „Wiadomościach Służby Geograficznej” i „Journal des Géomètres Experts Français”, którego był korespondentem na Polskę.
We wrześniu 1939 zgłosił się S. do wojska na ochotnika, nie został jednak zmobilizowany ze względu na wiek. W czasie kampanii wrześniowej t.r. ewakuował się z żoną i córką do rodziny w okolice Lidy, skąd w grudniu przez Wilno wrócił do Warszawy. Wciągnięty do konspiracji przez swego przyjaciela ppor. Witolda Pileckiego, był od grudnia, pod pseud. Stefan, szefem Oddz. III (wyszkoleniowo-operacyjnego) Tajnej Armii Polskiej. W maju 1940 przejął po Pileckim szefostwo Sztabu Głównego tej organizacji. Ok. 12 VIII t.r. został aresztowany i osadzony na Pawiaku, a następnie 14 VIII wywieziony pierwszym warszawskim transportem do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu (nr obozowy 2759). Pracował tam w komandzie biura budowlanego oraz komandzie mierniczym. Pomagał Pileckiemu w utworzeniu w październiku tajnego Związku Organizacji Wojskowej, którego celem było podtrzymywanie na duchu współwięźniów, pomoc materialna i przygotowanie oddziałów do opanowania w przyszłości obozu. Kierował pierwszą tzw. piątką górną, w której skład wchodzili rtm. Jerzy de Virion, Władysław Dering, Eugeniusz Obojski i Roman Zagner. Jesienią 1941 Związek podporządkował się ZWZ. S. został zwolniony w marcu 1942 (wg materiałów posiadanych przez córkę, dzięki staraniom b. profesora politechn. z Karlsruhe Heinricha Merkla) z poleceniem zameldowania się w warszawskim Gestapo. Przywiózł dla ZWZ raport Pileckiego o sytuacji w obozie i Związku Organizacji Wojskowej. Po zameldowaniu się na Gestapo dwa dni po powrocie został ponownie aresztowany i osadzony na Pawiaku. Dn. 28 V 1942 rozstrzelano go w zbiorowej egzekucji w lesie Sękocińskim koło Magdalenki (w literaturze podawana jest także wersja rozstrzelania na terenie getta warszawskiego w 1. poł. lipca 1942). Pochowany został w bezimiennym grobie na cmentarzu paraf. w Łazach. Był odznaczony: trzykrotnie Krzyżem Walecznych (1921, dwukrotnie w r. 1922), Medalem Niepodległości, Medalem «Polska Swemu Obrońcy», Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, Komandorią Orderu Korony Rumuńskiej, francuskimi Palmami Akademickimi w stopniu Oficera Akademii (1934), Orderem Kawalerskim Korony Belgijskiej, Medalem Interalliée de la Grande Guerre oraz Krzyżem Oświęcimskim (pośmiertnie w r. 1989).
W małżeństwie zawartym 15 II 1922 z Zofią Szukiewicz miał S. córkę Alinę, zamężną Surmacką-Szcześniak, doktor chemii, po drugiej wojnie światowej zamieszkałą w USA.
We wrześniu 1945, Uchwałą I Zjazdu Delegatów Związku Mierniczych RP, nadano S-emu pośmiertnie godność prezesa honorowego Związku. W r. 1974 wmurowano tablicę pamiątkową ku jego czci w warszawskim kościele św. Marcina, a w maju 1993 także w katedrze Garnizonowej (tuż pod tablicą Pileckiego). W r. 1993 córka umieściła też tablicę na cmentarzu w Łazach. Na XXI Kongresie FIG w Brighton (Wielka Brytania, 19–25 VII 1998) nadano S-emu tytuł Prezydenta Honorowego FIG.
Kantyka J., Kantyka S., Oddani sprawie. Szkice biograficzne więźniów politycznych KL Auschwitz-Birkenau, Kat. 1999; Księga pamięci. Transporty Polaków z Warszawy do KL Auschwitz 1940–1944, W. 2000 I; Księga pochowanych żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej, Pruszków 1994 II; Kunert, Słown. konspiracji warsz., II; Ludzie dobrej woli. Księga pamięci mieszkańców ziemi oświęcimskiej, Oświęcim 2005; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, (fot.); Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Piłatowicz J., Ruch stowarzyszeniowy inżynierów i techników polskich do 1939 r. Słownik polskich stowarzyszeń technicznych i naukowo-technicznych do 1939 r., W. 2005 II; Słown. techników, z. 11; – Bartoszewski W., Warszawski pierścień śmierci 1939–1944, W. 1970; Cyra A., Raport Witolda – Witold Pilecki (Tomasz Serafiński), „Biul. Tow. Opieki nad Oświęcimiem” 1991 nr 12; Czarnecka K., Czarnecki K., XXI Kongres FIG w Brighton, Wielka Brytania, 19–25 lipca 1998 r., „Przegl. Geodezyjny” 1998 nr 12 s. 5; Domańska R., Pawiak. Więzienie gestapo. Kronika 1939–1944, W. 1978; Dunikowski B., Szkoła im. Tadeusza Czackiego 1876–1976, W. 1977; Garliński J., Oświęcim walczący, Londyn 1974; Malinowski K., Tajna Armia Polska. Znak. Konfederacja Zbrojna. Zarys genezy organizacji i działalności, W. 1986 (fot.); Radzymińska J., Zawsze niepodlegli, W. 1992; Surmacka-Szcześniak A. Przyczynki do biografii Władysława Surmackiego (1888–1942), „Przegl. Geodezyjny” 1995 nr 11 s. 21–4 (fot.), 1998 nr 3 s. 30–2 (fot.); Śliwicki Z., Meldunek z Pawiaka, W. 1974; Walczak M., Szkolnictwo wyższe i nauka polska w latach wojny i okupacji 1939–1945, Wr. 1978; Więckowski S., Historia 17. Pułku Artylerii Polowej 2. P.A.L. Wlkp (1919–1920) oraz kronika dziesięciolecia, W. 1931 (fot. zbiorowa na s. 43); Zarys historii organizacji społecznych geodetów polskich, W. 1970 s. 53, 92, 98–101, 107, 126–7, 136–44, 172, 192–201, 325 (m.in. K. Malinowski, Wspomnienie o Władysławie Surmackim); – Rocznik oficerów rezerwy, W. 1934 s. 341, 850; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928; Sprawozdanie z działalności Stowarzyszenia Techników w Warszawie za r. 1918, W.; toż za l. 1927–36, 1938, W.; – „Przegl. Powsz.” 1994 nr 2; „Wiad. Stow. Geodetów Pol.” R. 9: 2004 nr 52; „Wiad. Zw. Pol. Zrzeszeń Techn.” 1928 nr 3 s. B–27, 1929 nr 3–4 s. B–27, B–28; – CAW: sygn. 9088, 15033, 21916, 30490, S–2795 (akta osobowe S-ego).
Zdzisław G. Kowalski i Józef Piłatowicz