Syrokomla Władysław właśc. Kondratowicz Ludwik Władysław Franciszek h. Syrokomla, pseud. i krypt.: L.K., Lwk Kdrtcz, M.R., N.N., Stanisław Sobolewski, bileter i afiszer teatru wileńskiego, Stanisław Sobolewski, Lożmajster i afiszer teatru wileńskiego, W.K., W.S., Wł.S. (1823–1862), poeta, dramaturg, tłumacz, publicysta.
Ur. 29 IX w folwarku Smolgów (Smolhów, pow. bobrujski, na pograniczu pow. słuckiego, gm. Zabłocie), był synem Aleksandra Kajetana (zm. w sierpniu 1858) i Wiktorii ze Złotkowskich, dzierżawców, bratankiem Hilarego Kondratowicza (1790–1823), nauczyciela matematyki w gimnazjum wileńskim, publikującego w „Wiadomościach Brukowych”. Miał dwie młodsze siostry: Elżbietę, zamężną od r. 1849 z Antonim Rajeckim, i Kamillę.
Od ok. r. 1825 Kondratowicz mieszkał z rodziną w folwarku Jaśkiewicze (Jaśkowicze) na Polesiu (pow. słucki, gm. Krugowice). Odebrał tam początki wykształcenia, uczył się łaciny, interesował się historią; w wieku sześciu lat czytał wiersze Ignacego Krasickiego i Franciszka Dionizego Kniaźnina. W r. 1831 rodzina przeniosła się do folwarku Kudzinowicze pod Nieświeżem, gdzie Kondratowicz pod opieką trzech guwernerów, m.in. Ignacego Szmakowa, przygotował się do egzaminu szkolnego. Dn. 17 IX 1833 rozpoczął naukę w drugiej klasie pow. szkoły dominikanów w Nieświeżu; jego nauczycielem literatury był Szymon Czarniecki. Po zamknięciu szkoły 30 XI 1835 ukończył piątą klasę w r. 1837 w szkole świeckiej w Nowogródku. Pomagał rodzicom gospodarować w folwarku Margaczewszczyzna (Marchaczewszczyzna, pow. miński) i kontynuował samokształcenie, zapoznając się m.in. z twórczością Adama Mickiewicza i Waltera Scotta. Z tego okresu pochodzą pierwsze próby poetyckie, oparte na „Prawidłach wymowy i poezji” Euzebiusza Słowackiego, oraz przekłady poezji rosyjskiej. W r. 1841 rodzice przenieśli się do Załucza (pow. miński, gm. Zasule). Kondratowicz zaprzyjaźnił się tam z mieszkającymi w sąsiednim Żukowym Borku braćmi Antonim i Feliksem Pietkiewiczami, uczniami szkoły w Słucku. Dn. 8 XII t.r., z powodu niefortunnego uczucia do ich zamężnej siostry Teofili Rodziewiczowej, opuścił Załucze. Prawdopodobnie dzięki protekcji Jana Baptysty Rychtera podjął pracę kopisty, a z czasem kancelisty, w biurze Głównego Zarządu Dóbr Radziwiłłowskich w Nieświeżu. Od 6 I 1842 mieszkał na zamku nieświeskim, dzieląc kwaterę z Lucjanem Symonowiczem; tam dotarła do niego wiadomość o śmierci Rodziewiczowej. Załucze odwiedzał regularnie, wyjeżdżał też do Wilna. Archiwizując nieświeskie akta, poznawał dawne sprawy sądowe. Regularnie czytał „Tygodnik Petersburski”, zaznajamiał się z polską i francuską literaturą romantyczną, studiował „Historię literatury polskiej” Michała Wiszniewskiego. Pisał zgrabne wierszyki okolicznościowe, które krążąc anonimowo, zdobyły popularność w nieświeskim środowisku. Jego pierwszymi zachowanymi utworami są pochodzące z t.r. List Krysztalewicza z Pól Elizejskich do Rajmunda Baranowskiego oraz Odpowiedź Baranowskiego na list Krysztalewicza (Poezje, wyd. W. Korotyński, W. 1872 VI, dalej: Poezje). Zakochał się w córce Rychtera, Michalinie i poświęcił jej wiersz Na imieniny panny Michaliny Rychterówny (Poezje, X). Wierszowane powinszowania skierował m.in. do proboszcza w Mirze Ignacego Marcina Łappy (Do księdza Ignacego***, w: Poezje, VI). Od początku r. 1843 pracował nad cyklem sonetów Wspomnienie Nieświeża („Roczn. Liter.” 1849). Powstały w tym czasie artykuł o Nieświeżu był jego pierwszą opublikowaną pracą literacką (w trzecim tomie „Starożytnej Polski” Michała Balińskiego, W. 1846). Dn. 30 VIII 1843 podczas pożaru Nieświeża brał udział w ratowaniu miasta.
Zimą l. 1843/4 Kondratowicz poznał Paulinę Mitraszewską, wychowanicę żony Adolfa Dobrowolskiego, administratora dóbr nieświeskich. W lutym 1844 oświadczył się jej, tłumacząc pośpiech zapowiadanym przeniesieniem biura do Werek w pow. wileńskim (wg J. I. Kraszewskiego prawdziwą przyczyną był jakiś zawód miłosny). Dn. 13 IV t.r. wymówił posadę, 28 IV wziął ślub w farze nieświeskiej, a 29 IV przejął od rodziców dzierżawę Załucza i zamieszkał tam z żoną. Czas dzielił między gospodarkę, pracę literacką i systematyczną lekturę, m.in. dzieł filozoficznych Karola Libelta, Józefa Kremera i Bronisława Trentowskiego. Przez Baltazara Kolesińskiego, właściciela Siedziejny (pow. lidzki), miał prawdopodobnie dostęp do wydawnictw emigracyjnych. W r. 1844 zadebiutował jako poeta w redagowanym przez Józefa Ignacego Kraszewskiego wileńskim „Athenaeum” (t. 6), powstałą w kwietniu t.r. gawędą Pocztylion (wg W. Korotyńskiego osnutą na prawdziwych wypadkach), nawiązującą do poetyki romantycznej ballady. Dn. 2 I 1845 zaczął prowadzić dziennik, w którym m.in. odnotował 15 I t.r. śmierć pierworodnej córki, miesięcznej Fabianny (Ułamki z pamiętników, „Gaz. Warsz.” 1870 nr 89–105). W „Athenaeum” (1845 t. 6) opublikował artykuł wspomnieniowy o wuju Kilka słówek o księdzu Aleksandrze Turskim, pijarze, przez jego krewnego. W r. 1845 napisał dwie powieści: Rywale (osnuta na wspomnieniu miłości do Rodziewiczowej) oraz Stary kawaler; zostały one opublikowane pt. Powieści współczesne w „Athenaeum” (1846 t. 5). Powieści… skrytykował Michał Grabowski w „Tygodniku Petersburskim” (1847 nr 60), co zniechęciło Kondratowicza do twórczości prozatorskiej. W r. 1845 współpracował z grodzieńskim pismem „Ondyna Druskiennickich Źródeł”, publikując w zeszycie ósmym wiersze Dumanie poety i Oda do Horacjusza oraz napisany dla Rychterówny w r. 1843 utwór Do***. Nawiązał też współpracę z „Tygodnikiem Petersburskim” i od r. 1847 korespondował z publikującym w tym piśmie Romualdem Podbereskim. Często bywał w Wilnie, m.in. z ojcem (26 III – 5 IV i od 7 V 1845, w związku z procesem wytoczonym mu przez oficjalistę); 9 V oglądał w Teatrze Wileńskim francuską sztukę „Sabaudka”, z muzyką Stanisława Moniuszki i Heleną Majewską w roli głównej. Ok. r. 1845 zaczął tłumaczyć w Załuczu Księgę Hioba oraz parafrazować Księgę Koheleta (tłumaczenia zaginęły, powrócił do tych prac w l. 1854–6; pt. Fragmenta, w: Poezje, X).
Od r. 1846 Kondratowicz używał stale pseud. literackiego Władysław Syrokomla. T.r. dużo publikował zarówno w „Tygodniku Petersburskim”, jak i w konkurencyjnej wobec tego pisma, również wychodzącej w Petersburgu, demokratycznej „Gwieździe” (zamieścił w niej wiersz Błogosławiony Sadoch, wyd. Święty Sadok, w: Gawędy i rymy ulotne, Wil., dalej: Gawędy), utrzymany w tonie sentymentalnej pobożności i przywiązania do tradycji. W poł. t.r. rozpoczął w Załuczu budowę nowego domu. Wielokrotnie odwiedzał go tam Feliks Pietkiewicz (m.in. w lipcu t.r., oraz czerwcu, lipcu i listopadzie 1847); zapewne pod wrażeniem jego opowieści o rabacji galicyjskiej S. zaczął 20 VIII 1846 pisać rozprawę historiozoficzno-profetyczną, w duchu F. R. de Lamennais’a, pt. Myśli moje o przyszłości (niewyd.). Dn. 17 IX t.r. zaniechał prowadzenia dziennika. Prawdopodobnie w związku z przeprowadzką do nowego domu napisał w r. 1847 elegijny utwór O moim starym domku („Athenaeum” t. 3), łączący liryzm i sentymentalny humor z realistycznym opisem. Jesienią t.r. planował założyć lokalne czasopismo „Dziadek Kościelny”, ale nie otrzymał zezwolenia władz. W l. 1846–7 napisał kilkanaście utworów poetyckich – poemat Muzyka, a także gawędy: Bywało, Trzy gwiazdki („Athenaeum” 1846 t. 4), Dyferencja („Roczn. Liter.” 1849), O chwale bożej i chwale królewskiej (Gawędy) oraz najdłuższą z nich Chodyka („Athenaeum” 1848 t. 6), wykorzystującą motyw winy i kary. Przekładał z języka rosyjskiego m.in. utwory A. Puszkina („Gracze” i „Orzeł” w: Poezje, X). W r. 1846 rozpoczął pracę nad tłumaczeniami poetów polsko-łacińskich, najpierw wierszy Szymona Szymonowica („Athenaeum” 1847 t. 1). W r. 1848 ukazały się „Poemata Klemensa Janickiego” (Wil.), jako tom pierwszy „Przekładów poetów polsko-łacińskich epoki Zygmuntowskiej”, opatrzony przypisami Mikołaja Malinowskiego. W r. 1847 jeździł S. do Wilna w sprawie wydania swych poezji u Teofila Glücksberga; poznał wtedy Wincentego Smokowskiego. Po powrocie do Załucza chorował przez kilka tygodni na tyfus. Tworząc wzorem Jana Czeczota także w języku białoruskim, napisał w r. 1848 krążący w odpisach wiersz Dobryje wieści (niewyd.), zarysowujący perspektywę zgody szlachty z chłopami. W lipcu t.r. zmarł dwumiesięczny Aleksander, drugie dziecko S-i. W r. 1849 współpracował S. z „Rocznikiem Literackim” oraz (do r. 1850) z „Pamiętnikiem Naukowo-Literackim”. Latem 1849 przetłumaczył „Historię Rewolucji Francuskiej (1789)” M. Poujoulata (Wil. 1851 I–II); przełożył też „Poszukiwaczy złota na wybrzeżach rzeki Sacramento” P. Duplessisa (Wil. 1850). Podczas kolejnego pobytu w Wilnie poznał w grudniu 1849 Moniuszkę (wiersz W imienniku Stanisława Moniuszki, w: Kraszewski J. I., „Władysław Syrokomla”). Latem 1850 zawarł znajomość i zaprzyjaźnił się z Kraszewskim; przez kilka tygodni, w towarzystwie petersburskiego księgarza Bolesława Maurycego Wolffa, przebywał w jego majątku w Hubinie pod Łuckiem; Kraszewski wspominał go potem jako «cichego, przelęknionego prawie, onieśmielonego do zbytku» (tamże, s. 38). S. wracał w poł. września przez Gródek i Lubieszów (zatrzymał się tam u ks. Antoniego Moszyńskiego) oraz Mir. Podróż zaowocowała wierszem Z wrażeń poleskiej podróży (Poezje, VI) oraz «gawędą klasztorną» Żebrak-fundator („Athenaeum” 1851 t. 1), osnutą na jednej z opowieści Kraszewskiego.
W 2. poł. października 1850 ponownie odwiedził S. Wilno. Pod koniec t.r. napisał gawędy: Zaścianek Podkowa, obrazek z r. 1812, oraz Kradzione (Gawędy), a także różne wiersze okolicznościowe. Regularnie jeździł do Nieświeża, w Mińsku poznał w kwietniu 1851 Juliana Horaina i Benedykta Dybowskiego. Zmagał się z niestabilną sytuacją finansową, a postać poety dręczonego codziennymi kłopotami pojawiła się w wielu żartobliwych wierszach, dystansujących się od romantycznej mitologii wieszcza (m.in. Dumanie poety, Poeta, w: Gawędy). W r. 1851 ukończył „Przekłady poetów polsko-łacińskich epoki Zygmuntowskiej” (Wil.), bowiem, jak twierdził, «nie godzi się, aby ich piękne myśli wiekowały w skorupie łacińskiej» (list do Kraszewskiego z 7 X 1846). Oprócz „Poematów” Janickiego (t. 1) obejmowały one „Rymy łacińskie” Jana Kochanowskiego (t. 2), „Ziemie Czerwonej Rusi (Roxolania)” Sebastiana Klonowica (t. 3) oraz „Poezje księdza Macieja Kazimierza Sarbiewskiego” (t. 4–5). Latem 1851 pracował S. nad tomem szóstym (W. 1852), zawierającym utwory m.in. Joachima Bielskiego, Wojciecha Inesa i Mikołaja Smoguleckiego. Przekłady poetów polsko-łacińskich spotkały się z uznaniem krytyki; sam S. przewidywał, że zjednają mu one «dobre słówko u przyszłego wieku» (list do Kraszewskiego z 27 IV 1852). Również w r. 1851 przetłumaczył „Polskę, czyli o położeniu, obyczajach, urzędach Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego, ksiąg dwoje” Marcina Kromera (Wil. 1853). Napisał Dzieje literatury w Polsce od pierwiastkowych do naszych czasów (Wil. 1850–2 I–II), ukazując piśmiennictwo polskie na szerokim tle historycznym, uwzględniającym politykę, prawodawstwo, naukę i szkolnictwo oraz zilustrowanym wypisami z poetów polsko-łacińskich i literatury wielowyznaniowej. Chociaż Antoni Marcinkowski („Dzien. Warsz.” 1852 nr 86–88) zarzucił S-i wtórność wobec „Historii literatury polskiej” Wiszniewskiego, oba przedsięwzięcia poety, translatorskie i naukowe, świadczyły o jego rozległej erudycji i kulcie narodowego dziedzictwa. Wprowadziły go też w wileńskie środowisko literackie i artystyczne; do rozszerzającego się od r. 1846 kręgu znajomych S-i dołączyli z czasem m.in. Antoni Edward Odyniec, Wincenty Dmochowski, Jan Zienkiewicz, Michał Elwiro Andriolli, Apolinary Kątski, Wiktor Każyński, Marek Sokołowski, Paweł Kukolnik.
W r. 1851 poznał S. samouka pochodzenia chłopskiego Wincentego Korotyńskiego i zatrudnił go jako osobistego sekretarza. Z inspiracji Horaina, przebywającego w Załuczu latem t.r., tłumaczył od r. 1853 razem z Korotyńskim „Piosenki” P. J. Bérangera (Wil. 1859). W r. 1851 zamierzał przeprowadzić się do Wilna; w sierpniu t.r. gościł tamże u Moniuszki i korzystając z jego uwag, pisał kantatę Rok w pieśni (fragmenty w: Gawędy), planowaną jako widowisko ludowe nawiązujące do „Żeńców” Szymonowica. Wiersze S-i z muzyką Moniuszki znalazły się w „Śpiewnikach domowych” kompozytora: Kłosek, Korale, Lirnik wioskowy, Luli, Matysek, Kolęda, Pieśń poranna, Pieśń wieczorna, Przepióreczka, Rada. W październiku przełożył S. „Laika klasztornego” M. Lermontowa (Gawędy). W „Athenaeum” (1851 t. 4) ogłosił sielankę Pogrzeb młodego rolnika. W Załuczu napisał «gawędę dziecinną» Lalka (tamże t. 5), w której naiwność monologującego dziecka odsłania konflikt społeczny i bezlitośnie demaskuje mentalność szlachty. Również w tym czasie powstały gawędy: Hetman polny i Bywało! (Gawędy), nieukończony poemat o Stanisławie Orzechowskim Kanonik przemyski (fragment pt. Kilka ustepów z gawędy historycznej pod tytułem Kanonik przemyślski, tamże), a także sielanka Lirnik wioskowy (tamże), która stała się jednym z najpopularniejszych utworów S-i, a jej tytuł uznano za określenie samego poety. S. przygotował i uzupełnił anonimowy przekład „Historii Jana Sobieskiego, króla polskiego” G. F. Coyera (Wil. 1852 I–II) oraz przerobił na libretto operowe początkowe sceny „Cyganów” Kniaźnina (Poezje, IV). Częste podróże po Wileńszczyźnie dały mu materiał do powstających od r. 1851 Wędrówek po moich niegdyś okolicach (Wil. 1853), w których starał się o «suchość» reportażowej relacji, akcentując socjologiczne i ekonomiczne aspekty opisywanych miejscowości. Zwracał uwagę na położenie ludu i potrzebę reform społecznych, realistycznie przedstawiał życie szlachty zaściankowej, borykającej się z trudną sytuacją ekonomiczną. W r. 1851 został objęty ścisłym dozorem policyjnym.
Jesienią 1852 w ciągu tygodnia zmarło troje dzieci S-i: sześcioletnia Maria Wincenta, dwuletnia Wiktoria oraz nieznane z imienia niemowlę. S. z żoną opuścili wtedy Załucze i wyjechali do Wilna, gdzie zamieszkali przy ul. Niemieckiej w domu Ksawerego Müllera, teścia Moniuszki. Wkrótce potem przeprowadził się S. do zaułku Abramowiczowskiego, gdzie organizował cotygodniowe spotkania literackie, a następnie do mieszkania przy ul. Portowej. Po pewnym czasie wrócił jednak do Załucza. W l. 1852–3 napisał kilka gawęd wg pomysłu «dokładywania faktów na karb kursującego przysłowia» (list do Kraszewskiego z 8 III 1854), tym razem o kolorycie wyraźnie szlacheckim. Były to: O Zabłockim i mydle (Gawędy), Spowiedź pana Korsaka, chorążego połockiego („Gaz. Warsz.” 1853 nr 264–267, przekł. rosyjski 1857, przekł. czeski 1883) oraz Pan Marek w piekle (tamże 1854 nr 24, przekł. czeski 1883, przekł. rosyjski 1911), wg Kraszewskiego, należące do «najszczęśliwszych drobnych pomysłów poety». Dwie ostatnie ukazały się w zbiorze Dwie gawędy (Wil. 1854). Dotychczasowy dorobek poetycki zebrał S. w Gawędach i rymach ulotnych, których poczet pierwszy ukazał się w Wilnie w r. 1853 (kolejne tomy w l. 1854, 1856, 1857 i 1860, przekł. francuski fragmentów w r. 1880). Prawdopodobnie w sierpniu 1852 (data pod utworem <1850> jest wątpliwa) ukończył gawędę Urodzony Jan Dęboróg (Pet.–Mohylew 1854, wyd. 2 poprawione, Wil. 1855). Była to opowieść szlachecka wyraźnie odwołująca się w swym zakroju epickim (waśń sąsiedzka) do „Pana Tadeusza” Mickiewicza, nobilitująca zaścianek i jego patriarchalny ład. Stała się ona «jedną z najudatniejszych pieśni» S-i (Kraszewski, s. 74) i przyniosła mu duże uznanie. Dn. 23 IV 1853 przejął S. od Benedykta Tyszkiewicza dzierżawę podupadłego folwarku Borejkowszczyzna koło Wilna (gm. Rukojnie). Osiadł tam, ale nadal często wyjeżdżał do Wilna, a także do Trok (gdzie utrzymywał kontakty z karaimskim antykwariuszem Abrahamem Firkowiczem), Miednik, Oszmiany, Lidy, Puń, Grodna i Kowna. W związku z pomocą finansową świadczoną rodzicom oraz zamężnej siostrze Elżbiecie Rajeckiej z dziećmi, S. z trudem utrzymywał się z dzierżawy i honorariów księgarskich. Od początku t.r. przyjaźnił się z Adamem Honorym Kirkorem.
W czerwcu 1854 ponownie gościł S. w Wilnie u Moniuszki jako ojciec chrzestny jego syna Jana (wiersz okolicznościowy Janowi Baptyście Moniuszko, w: Kraszewski). Napisał w tym czasie libretto Sen wieszcza (Wil.) o Szekspirze, wg „Le songe d’une nuit d’ été” J. B. Rosiera i A. Lauvena, do nieukończonej opery Moniuszki. W Wilnie powstała również «gawęda z pól nadniemeńskich» Kęs chleba (Wil. 1855), dedykowana Kazimierzowi Paszkowskiemu, «śliczny poemacik» (Kraszewski, s. 81) o szlachcicu, drobnym dzierżawcy, wzorowanym na ojcu S-i. Starając się (bez rezultatu) o paszport do Warszawy, wyjechał niebawem do Mińska i przez ok. dwa tygodnie zbierał materiały do kolejnej książki reportażowej. Dn. 6 VIII t.r. ukończył w Borejkowszczyźnie Margiera (Wil. 1855, przekł. rosyjski fragmentów 1857, przekł. francuski 1880, przekł. czeski 1882), poemat historyczny z epoki walk Litwinów z Krzyżakami, który w jego zamierzeniu miał stać się litewską epopeją narodową. Epigoński wobec eposów neoklasycznych i pozbawiony realiów historycznych poemat raził jednak stereotypową akcją romansową. Wkrótce potem S. zachorował i od 1 IX do poł. października leczył się w Wilnie. Mieszkał w domu Kirkora i prawdopodobnie w tym czasie nawiązał romans z jego żoną, Heleną z Majewskich. Związek trwający odtąd przez kilka lat wywołał skandal towarzyski, co, wraz ze skłonnością S-i do alkoholu, spowodowało rozluźnienie wielu jego przyjaźni, m.in. z Pietkiewiczami, Kraszewskim i Moniuszką. Zarzucono fałsz także poezji S-i, głoszącej pochwałę tradycyjnej moralności i pobożności.
W l. 1854–5 w Borejkowszczyźnie lub Wilnie powstały utwory gawędowe, publikowane w następnych «pocztach» Gawęd: Kojec z kurczęty. Gawęda żołnierska („Nowiny” 1855 nr 105–106), Fragmenta o Filipie z konopi oraz (szczególnie popularna) Niepiśmienny. Ogłosił też S. w r. 1854 «ze współczesnego rękopisu» pracę historyczną Dwie koronacje Sasów, Augusta II i Augusta III, królów polskich (Wil.), którą opatrzył przedmową. Dn. 22 V 1855 ukończył Córę Piastów. Powieść wierszem z dziejów litewskich („Gaz. Warsz.” 1855 nr 88–93, wyd. t.r. z muzyką Moniuszki, Wil.), a 22 VII napisał dedykowany Kraszewskiemu poemat Zgon Acerna (Wil. 1856) o Klonowicu. Kolejną gawędę z r. 1855 Kapral Terefera i kapitan Szerpetyna opublikował w „Przyjacielu Domowym” (1855 nr 43, przekł. rosyjski 1878). Po śmierci 31 VIII 1855 wileńskiego poety Stanisława Rosołowskiego opublikował o nim wspomnienie (Wil. 1855). W Petersburgu ukazały się dalsze przekłady literatury łacińskiej: w r. 1854 „Pamiętnik wojny chocimskiej, ksiąg troje” Jakuba Sobieskiego, a w r. 1855 „Dzieje narodu polskiego pod Henrykiem Walezjuszem, królem polskim, a potem francuskim” Andrzeja Maksymiliana Fredry, „Opisanie wojny Iwona, hospodara wołoskiego, z Selimem II cesarzem tureckim, toczonej w roku 1574” Leonarda Goreckiego, „Historia wtargnienia Polaków na Wołoszczyznę” Jana Łasickiego oraz „Krótki pamiętnik rzeczy polskich od zgonu Zygmunta Augusta…” Jana Dymitra Solikowskiego. S. wydał też pierwszą komentowaną edycję poezji ks. Józefa Baki pt. „Baka odrodzony. Uwagi o śmierci niechybnej, wszystkim pospolitej, wierszem wyrażonej” (Wil. 1855), którą opatrzył poetycką przedmową, stylizowaną na wiersz Baki.
W nowej sytuacji politycznej, powstałej po śmierci cara Mikołaja I, opublikował S. Wiersz na uroczyste otwarcie Muzeum Starożytności w Wilnie dnia 17 kwietnia 1856 roku (Wil. 1856), a następnie współopracował katalog tej placówki, założonej przez Eustachego Tyszkiewicza. Przez krótki czas pełnił też obowiązki sekretarza kierowanej przez Tyszkiewicza Wileńskiej Komisji Archeologicznej. Nadal sporo tłumaczył z różnych języków m.in. „Króla olszyn” J. W. Goethego, „Babunię” H. Ch. Andersena, „Na Wołdze” N. Niekrasowa, scenę 3 aktu IV „Cyda” P. Corneille’a (Poezje, X). W r. 1856 napisał w Borejkowszczyźnie sztukę dedykowaną Józefowi Korzeniowskiemu Hrabia na Wątorach. Krotochwila wierszem z XVI wieku (wyst. 10 VIII 1856 w Warszawie, Wil. 1856, przekł. rosyjski 1872), a także gawędę Janko Cmentarnik (Wil. 1856) o samotnym, starym żołnierzu napoleońskim, powracającym na Litwę na groby towarzyszy młodości oraz moralizujący «obraz wioskowy» Wielki Czwartek (Wil. 1856, przekł. czeski 1866). Tworzył zabawne epitafia i utwory o odcieniu autoironicznym, improwizował wiersze okolicznościowe. Natychmiast po wznowieniu we Lwowie w r. 1856 „Dziennika Literackiego” nawiązał z nim współpracę. Latem t.r. odwiedził S-ę w Borejkowszczyźnie Teodor Tripplin oraz, po czternastu latach, Antoni Pietkiewicz. Jesienią przez ok. miesiąc, na zaproszenie Aleksandra Przeździeckiego, S. przebywał po raz pierwszy w Warszawie. Czując się niezdolnym do systematycznej pracy redakcyjnej, odrzucił proponowane mu przez Przeździeckiego kierownictwo literackie „Gazety Codziennej”. Dla Teatru Rozmaitości przywiózł dramat Chatka w lesie. Dziwactwo dramatyczne w pięciu aktach (Wil. 1855–6 I–II, wyst. 14 XII 1856), traktujący o ucieczce pisarza z miasta do twórczej samotni. W Warszawie napisał kolejne gawędy, tym razem ludowe, utrzymane w konwencji baśni: Cieśla („Dzien. Liter.” 1856 nr 62, W. 1856, wyd. 2, W. 1857, przekł. rosyjski 1872) oraz Garść pszenna („Dzien. Liter.” 1856 nr 60–61, W. 1856, wyd. 2, Wil. 1857, przekł. rosyjski 1872). Poznał w Warszawie Jana Chęcińskiego, a w Resursie kupieckiej wydano na jego cześć obiad. W październiku 1856 wrócił do Borejkowszczyzny i 10 X t.r. ukończył tu dedykowany Karolinie Proniewskiej poemat historyczny z czasów Zygmuntowskich Królewscy lutniści („Dzien. Liter.” 1856 nr 82–83, Wil. 1857, przekł. rosyjski 1857), przeciwstawiający (z inspiracji obrazu Wojciecha Gersona) dworską muzykę włoską oraz «rzewną muzykę sioł rodzinnych». T.r. powstał drugi poemat historyczny, dedykowany Ignacemu Chodźce Stare wrota („Gaz. Warsz.” 1856 nr 22–23, Wil. 1857), w którym jednym z bohaterów był Piotr Skarga; w utworze tym zaznaczył się wpływ Wincentego Pola. Również w tym czasie powstała «gawęda ku szlacheckiemu zbudowaniu» pt. Trędźlowe („Dzien. Liter.” 1856 nr 94–96).
Zimę l. 1856/7 spędził S. w Wilnie w domu przyjaciela Paszkowskiego. Napisał wtedy dramat historyczny Kasper Karliński, wystawiony z sukcesem przez Teatr Wileński 28 I 1858 pt. Obrona Olsztyna i t.r. wydany w Wilnie. W r. 1857, pozostając nadal w związku z Kirkorową, zerwał kontakty z Kirkorem. Mimo to wziął udział w biesiadzie zorganizowanej przez Kirkora na cześć jego współpracowników i wygłosił na niej improwizację, a dla redagowanej przez Kirkora „Teki Wileńskiej” (1857 nr 1–2) opracował monografię Mińsk. Wiosną t.r. pojechał do Trok, po czym opublikował Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna (Wil. 1857–60 I–II). Kolejną gawędę Nocleg hetmański (Wil. 1857) oparł na pismach Stanisława Orzechowskiego oraz na „Dworzaninie polskim” Łukasza Górnickiego, sławiąc rycerski etos szlachty z czasów króla Zygmunta Augusta. Napisał t.r. kantatę Franciszek z Assisu (wyd. w r. 1859 z ilustr. Andriollego). Opatrzył przedmową debiutancki tomik Korotyńskiego „Czym chata bogata, tym rada” (Wil. 1857). Napisał również, dedykowanego Chęcińskiemu, Ułasa. Sielankę bojową z błot poleskich (Wil. 1858, przekł. czeski 1880 i 1881). Ten jeden z najlepszych utworów S-i, z fabułą osadzoną podczas kampanii napoleońskiej 1812 r., wprowadził (częściowo za Kraszewskim) krajobraz Polesia do literatury polskiej. Powstała w tym czasie komedia Wiejscy politycy (fragment pt. Wiejski polityk, „Gaz. Warsz.” 1857 nr 271, W. 1858, wyst. 23 X 1858 w Warszawie), mimo błahej intrygi dawała realistyczny opis zaniedbań gospodarczych na wsi. Dzieje Franciszka Ponińskiego, stronnika króla Stanisława Leszczyńskiego, odmawiającego przysięgi na wierność Sasowi, przedstawił w książce historycznej Starosta kopanicki. Więzień w Sonnenburgu. Ustęp z pierwszych lat panowania Augusta III (fragmenty w „Dzien. Liter.” 1858 nr 99–100, Wil. 1858, przekł. rosyjski 1879). W r. 1857 ponownie opuścił Borejkowszczyznę i udał się do Wilna, gdzie wynajął mieszkanie w peryferyjnej dzielnicy Popowszczyzna; organizował tam wtedy środy literackie.
Na początku lipca 1857 wyjechał S. do Warszawy. Gościł w salonie Magdaleny i Wacława Łuszczewskich i napisał wiersz dla ich córki Jadwigi: Do Deotymy (Poezje, VII). Poznał Włodzimierza Wolskiego, odwiedził Korzeniowskiego i mieszkającego od paru lat w Warszawie Moniuszkę. Dn. 8 VII t.r. udał się koleją do Częstochowy, gdzie spotkał się z Odyńcem, Gabrielą Puzyniną i Aleksandrem Grozą. Warszawę opuścił 18 VII, po czym przez Kowno (20 VII) wrócił do Wilna. Dn. 15 XII odwiózł do Kowna Kirkorową, która po opuszczeniu męża (w poł. t.r.) wyjeżdżała do Krakowa. Rozstanie przyprawiło S-ę o depresję, a związek z Kirkorową znalazł poetycką transpozycję w powstałym na przełomie l. 1857 i 1858 poemacie Stella Fornarina (Córka piekarza). Ustęp z życia Rafaela; utwór wydany w Mińsku Lit. pod koniec r. 1858, został źle przyjęty przez krytykę. S. zamieszkał w Wilnie w domu Wiszniewskich przy ul. Wileńskiej. Na początku r. 1858 opublikował Dni doroczne na Litwie. Szereg obrazków. Cz. 1: Nowy Rok, Cz. 2: Mięsopust (Wil.–Dyneburg 1858), będące fragmentarycznym opisem obchodów Nowego Roku i karnawału, uzupełnionym moralistycznymi i społecznymi akcentami. W liście do Chęcińskiego z 5 III 1858 skarżył się na nadmiar «prac, które mi nie są po sercu, a które dla chleba rzemieślniczyć muszę». Ostatecznie udał się w ślad za Kirkorową i 27 V t.r. wyjechał do Poznania na jej występy. Dn. 30 V był już w Warszawie, a 2 VI dotarł koleją do Poznania, gdzie spotkał się z ukochaną. W Poznaniu wydano 10 VI obiad na jego cześć, z udziałem m.in. Hipolita Cegielskiego i Seweryna Mielżyńskiego; S. wygłosił wtedy jedno ze swych patriotycznych przemówień i w rezultacie znalazł się pod nadzorem policji pruskiej. Był w Teatrze Poznańskim na przedstawieniu Chatki w lesie, zakończonym owacjami i odegraniem „Mazurka Dąbrowskiego”. Dn. 11 VI spotkał się z Pauliną Wilkońską, a 13 VI udał się w towarzystwie m.in. Andrzeja Koźmiana i Rogera Raczyńskiego na wycieczkę do Objezierza, gdzie poznał Franciszka Mickiewicza. Dn. 14 VI w Poznaniu wziął udział w publicznym posiedzeniu Tow. Przyjaciół Nauk pod przewodnictwem Marcelego Mottego, a nazajutrz był na kolacji u metropolity poznańskiego, Leona Przyłuskiego. Kirkorowa towarzyszyła mu tylko do końca czerwca. Po jej wyjeździe S. wyruszył 1 VII na wycieczkę po Wielkopolsce w towarzystwie Karola Karśnickiego. Dn. 4 VII z Miłosławia Mielżyńskich pojechał do Winnogóry, gdzie zainicjował odnowienie zaniedbanego grobu gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Następnie zwiedził Gniezno, Trzemeszno, Strzelno, Kruszwicę (8 VII), Inowrocław i Giecz. W drodze powrotnej spotkał się z Libeltem, a w Książu napisał okolicznościowy wiersz Na mogile poległych w Książu 1848 roku (druk ulotny w B. Raczyńskich). Dn. 16 VII wrócił do Poznania, by nazajutrz udać się przez Wrocław do Krakowa, gdzie przybył 18 VII. W Krakowie spotykał się z Kremerem, Lucjanem Siemieńskim i Ambrożym Grabowskim. W dn. 4–9 VIII podróżował w okolice Jasła i Gorlic, m.in. poznał tam Pola. Dn. 12 VIII opuścił Kraków i przybył do Piotrkowa, gdzie występował zespół teatru krakowskiego wraz z Kirkorową. Przed końcem występów (24 VIII) S. wyjechał z nią do Warszawy; poznał tam Narcyzę Żmichowską, nieprzychylną ich związkowi. Po otrzymaniu wiadomości o ciężkiej chorobie ojca pożegnał wracającą do Piotrkowa Kirkorową i pośpiesznie podążył na Litwę.
Ojciec zmarł przed jego powrotem, S. natomiast został wezwany do gen.-gubernatora wileńskiego W. Nazimowa w sprawie swych wystąpień w Wielkopolsce. W r. 1858 napisał Szkolne czasy. Nowe opowiadanie Jana Dęboroga (Wil.); gawęda nawiązująca do lat spędzonych w szkole nieświeskiej, została skrytykowana przez recenzentów warszawskich, z czasem jednak znalazła się w grupie najchętniej czytanych utworów S-i. Reminiscencją m.in. wędrówek wielkopolskich były wierszowane Wrażenia pielgrzyma po swojej ziemi (Wil. 1860) oraz prozatorska Podróż swojaka po swojszczyźnie (pierwszy rozdział: „Gaz. Codz.” 1858 nr 286–288, całość wyd. pośmiertne, W. 1914). W r. 1858 opublikował S. również Staropolskie roraty i dwie pomniejsze poezje (Wil.–Dyneburg) oraz pracę historyczną Przyczynki do historii domowej w Polsce (Samuel Korecki, Adam Tarło, Bogusław Radziwiłł) (Wil.). Na początku r. 1859 podjął próbę stworzenia libretta do narodowej opery białoruskiej „Bohdan”, z muzyką wileńskiego kompozytora Faustyna Łopatyńskiego (fragmenty w: Poezje, V). Na listowną prośbę Kirkorowej napisał sztukę na jej krakowski benefis pt. Możnowładcy i sierota. (Zofia, księżniczka Słucka); do wystawienia sztuki w Krakowie nie doszło, pokazano ją 5 II 1859 w Teatrze Wileńskim (wyd. Wil. 1859). W sierpniu t.r., po słabnącej korespondencji S-i z Kirkorową, doszło z jej inicjatywy do przerwania kontaktów. S., chory na gruźlicę, leczył się wtedy w Druskienikach, gdzie Teatr Wileński przyjechał z entuzjastycznie przyjmowanym Kasprem Karlińskim. Dn. 1 IX wrócił do Wilna i zamieszkał w domu Szulca przy ul. Niemieckiej, ale po miesiącu osiadł znów w Borejkowszczyźnie i w grudniu napisał tam dramat historyczny Wyrok Jana Kazimierza („Gaz. Codz.” 1859 nr 307–312, W. 1860, wyst. w r. 1862 we Lwowie). W r. 1859 opublikował poemat Marcin Studzieński. Kartka z kroniki Wilna (Wil.), w którym przywołał czasy polsko-litewskiego zwycięstwa nad Tatarami pod Kleckiem. T.r. w gawędzie Księgarz uliczny („Czas” 1860 nr 69) sportretował żydowskiego księgarza wileńskiego, Berka Kinkulkina. W r. 1860 pojednał się z Kirkorem i podjął współpracę z redagowanym przez niego „Kurierem Wileńskim”, publikując wiersze: Co jest poeta (nr 17), Ptaki wędrowne (nr 26) i Święty Piotr (nr 28). Ogłosił wierszowany monodram Natura wilka wyciąga z lasu (Wil. 1860). W Wilnie ukończył, opartą na zebranych wcześniej materiałach, monografię Niemen od źródeł do ujścia (Wil. 1861, przekł. litewski 1933). Schorowany, przebywał latem 1860 na kuracji w Birsztanach. Po powrocie do Wilna zamieszkał w Hotelu Europejskim, a potem przy ul. Botanicznej 155, w domu Bobiatyńskiego. W l. 1860–1, w Borejkowszczyźnie i Wilnie, tłumaczył „Kobzarza” T. Szewczenki (wyd. pośmiertne, Wil. 1863). Od r. 1861 współredagował z Kirkorem „Kurier Wileński”, prowadząc w nim działy: „Przegląd literacki” i „Przegląd miejscowy”. Od lutego do marca t.r. mieszkał u Kirkora, planował jednak przeniesienie się na stałe do Warszawy, a także rozstanie z żoną. W kwietniu, początkowo w towarzystwie m.in. syna Berka Kinkulkina, Szewela, z którym był zaprzyjaźniony, udał się S. ponownie do Warszawy. Po drodze w Kownie spotkał 9 IV Jakuba Gieysztora i uczestniczył w nabożeństwach żałobnych ku czci pięciu poległych w warszawskiej manifestacji patriotycznej. Do Warszawy dotarł w towarzystwie Wincentego Dunin Marcinkiewicza i zatrzymał się w Hotelu Saskim. Spotkał się z Kraszewskim, ale z powodu pogarszającego się stanu zdrowia zdecydował się wrócić na Litwę. W drodze powrotnej również uczestniczył w zgromadzeniach patriotycznych; zapewne wtedy przejeżdżającego przez Pułtusk S-ę zobaczył młody Wiktor Gomulicki, co po latach opisał we „Wspomnieniach niebieskiego mundurka” (W. 1906). W Suwałkach S. został 18 IV 1861 aresztowany i odstawiony pod konwojem do Wilna, a następnie osadzony w tamtejszej cytadeli. Dzięki wstawiennictwu wileńskiego lekarza Juliana Titiusa zwolniono go po ok. miesiącu i odesłano do Borejkowszczyzny, bez prawa do zamieszkania w Wilnie.
S. pisał w tym czasie nowe wiersze, m.in. przenikniętego gorzkim humorem Owidiusza na Polesiu (Poezje, VII) oraz Melodie z domu obłąkanych (Poezje ostatniej godziny, W. 1862), w których sentymentalizm liryczny ustąpił ostremu, autoironicznemu widzeniu rzeczywistości, protestowi i drwinie, ujętym w lapidarną formę satyryczną. Przetłumaczył „Wojnarowskiego” K. Rylejewa (P. 1861), a z przekładu czeskiego J. Kollára serbski poemat J. Mazuranicia „Śmierć Agi Iznaela Czengisa” („Przyjaciel Domowy” 1862 nr 24–28, Wil. 1862). Gdy 1 VIII 1861 zmarł Ignacy Chodźko, S. opublikował pracę Życie i pisma Ignacego Chodźki („Kur. Wil.” 1861 nr 75–80, 82–83, Wil. 1861); szczegółowo omówił jego twórczość na tle sporów o klasycyzm i romantyzm, rozróżniając tu literaturę romantyczną (której początek datuje na r. 1816) od «literatury współczesnej», w której widział inną, dojrzałą fazę twórców romantycznych, odrzucającą byronizm i egzaltację. Dn. 24 XII t.r. z okazji imienin Kirkora odwiedził Wilno i wygłosił wiersz Adamowi Kirkorowi od pracowników Kuriera Wileńskiego w dzień imienin 24 grudnia 1861 (druk ulotny). Decyzją Kirkora „Kurier Wileński” przejął wtedy koszty kształcenia starszego syna S-i, Władysława, w Wileńskim Inst. Szlacheckim. Dzięki staraniom Kirkora S. w lutym 1862, ze względu na stan zdrowia, uzyskał pozwolenie na osiedlenie się w Wilnie. Wrócił do mieszkania przy ul. Botanicznej i kontynuował współpracę z „Kurierem Wileńskim”. W maju był już ciężko chory, a od początku sierpnia nie opuszczał łóżka. Był w tym czasie wspomagany finansowo przez Gieysztora, a leczył go Titius. Zmarł 15 IX 1862 wieczorem w Wilnie, w mieszkaniu przy ul. Botanicznej (obecnie Barboros Radvilaitës 3). Został pochowany 18 IX na cmentarzu na Rossie; mowy wygłosili Korotyński, Jakub Dauksza i Tomasz Snarski. Na kamieniu nagrobnym wyryto cytat z Lirnika wioskowego: «Skonał, grając na lirze». Przygotowywane przez S-ę na łożu śmierci Poezje ostatniej godziny, ukazały się w r. 1862 w Warszawie, opatrzone przedmową Kraszewskiego.
W małżeństwie z Pauliną z Mitraszewskich (1827–1896), po śmierci męża więzioną przez pięć lat za pomoc powstańcom styczniowym, miał S. siedmioro dzieci, z których pięcioro wymienionych wcześniej zmarło w dzieciństwie. Przeżyło dwóch synów, których wychowaniem po zgonie S-i zajął się Gieysztor: Władysław (1848–1916), ojciec Ludwiki z Kondratowiczów Bylińskiej (1880–1966), zmarłej w Wilnie, oraz Kazimierz (ur. 1853). W r. 1870 Jan Matejko przeznaczył dochód z wystawy obrazu „Unia lubelska” na rzecz wdowy i sierot.
Pierwsze, dziewięciotomowe wydanie zbiorowe twórczości S-i ukazało się w r. 1868 w Poznaniu pt. Pisma epiczne i dramatyczne. W r. 1870 wydano tamże dwutomowe Poemata rozmaite. Korotyński opublikował w Warszawie w r. 1872 dziewięciotomowe «wydanie zupełne», z którego dochód przeznaczył «na rzecz wdowy i sierot autora». Pięciotomowe wydanie wyboru poezji przygotował Korotyński w r. 1890 (W.). Kolejne wybory twórczości S-i ukazywały się w edycjach m.in. Ferdynanda Hoesicka (W. 1900), Henryka Gallego (W. 1912–13), Stanisława Cywińskiego (Wil. 1923) oraz Wacława Kubackiego (1952).
W r. 1881 Łopatyński opublikował poświęcony pamięci S-i poemat „Na grobie lirnika” (Wil.). W r. 1897, w 35-lecie śmierci poety, w Wilnie na domu przy ul. Botanicznej wmurowano (ze składek mieszkańców miasta) tablicę pamiątkową, a w Borejkowszczyźnie postawiono granitowy pomnik w kształcie stołu poety; odtąd przez kilkanaście lat organizowano piesze wycieczki (majówki) z Rossy do Borejkowszczyzny, wypełnione deklamacjami wierszy S-i. Tablicę pamiątkową S-i wmurowano w r. 1902 w farze w Nieświeżu, a w r. 1908 w wileńskim kościele św. św. Janów odsłonięto rzeźbę poety dłuta Piusa Welońskiego. W lipcu 1912 poświęcono pamięci S-i specjalny numer wileńskiego miesięcznika „Litwa i Ruś”. Po odzyskaniu niepodległości Czesław Jankowski opublikował w r. 1921 w „Gazecie Krajowej” (nr 242) apel o wzniesienie w wileńskim Cielętniku, naprzeciw domu przy ul. Botanicznej, pomnika S-i. Zawiązany w rezultacie apelu komitet czterech narodowości Wilna (Polaków, Litwinów, Białorusinów i Żydów) zamówił dzieło u Rafała Jachimowicza, który we wrześniu 1922 wykonał czterometrowy gliniany model popiersia; ostatecznie do realizacji pomnika nie doszło, m.in. wobec sprzeciwu publicystów Narodowej Demokracji, zarzucającym inicjatywie próbę «odpolszczenia» poety. W okresie międzywojennym szkoły im. S-i działały m.in. w Wilnie i Nieświeżu. Po drugiej wojnie światowej otwarto w r. 1975 w Borejkowszczyźnie Muz. im. S-i, organizujące corocznie w maju «Dzień Poezji». Konferencje naukowe poświęcone S-i odbyły się m.in. w październiku 1996 w Wilnie i wrześniu 2003 w Mińsku. Patronuje S. wielu ulicom polskich miast (również jako Kondratowicz) oraz ich szkołom. Imię S-i nosi nadal szkoła średnia w Wilnie, a także szkoła średnia w Smolgowie na Białorusi.
S. był najwybitniejszym poetą działającym na ziemiach białorusko-litewskich w okresie międzypowstaniowym. W jego ogromnym i zróżnicowanym gatunkowo dorobku najtrwalsze okazały się gawędy, ukazujące najczęściej drobną szlachtę zaściankową, biednych posesorów i chłopów, «braci w kapocie i braci w siermiędze». Swojskość w obrazowaniu życia codziennego prowincji oraz ironiczny rodzaj idylliczności zjednywały tym utworom dużą popularność, z drugiej jednak strony zarzucano S-i idealizowanie ludu, sentymentalną manierę i miałkość intelektualną. Do twórczości S-i nawiązywali m.in. Włodzimierz Wysocki oraz Czesław Jankowski (poemat „Napoleon w Oszmianie. Z opowiadań kaprala Terefery”, w: „Tyg. Ilustr.” 1898 nr 43, przedr. „Wiersze niektóre”, Kr. 1913). Poezję S-i wspominali z sentymentem m.in. Julian Tuwim („Dzieciństwo” w: „Wierszy tom czwarty”, W. 1923) i Jan Lechoń („Aria z kurantem”, Nowy Jork 1945).
Wyczulony na problemy narodowościowe i chłopską krzywdę, był S. chętnie tłumaczony na języki: litewski (V. Ažukalnis–Zagurskis 1851, M. Godlewskis 1855, J. Anusavičius i S. Dagilis 1874–5, a także J. Mačys-Kekštas, P. Arminas i P. Vaičaitis) oraz białoruski (J. Kupała). Popularnością cieszył się w Rosji, gdzie w r. 1879 wydano jego „Izbrannyje stichotvorienija” (Moskva), a w r. 1953 „Izbrannyje proizviedienija” (Moskva). Wybory poezji S-i ukazywały się także w języku czeskim (w l. 1883 i 1887). Oprócz Moniuszki muzykę do wierszy S-i pisali m.in. Joachim Gliński, Wiktor Każyński („Śpiewnik polski”, 1855, m.in. z przeróbką popularnej piosenki „Wlazł kotek na płotek”), Ignacy Zaleski („Ruch Muzycz.” 1857 nr 18) i Władysław Żeleński („Pajęczyna”, pieśń na głos i fortepian, op. 6 <1857–60>). Do poezji S-i w przekładzie rosyjskim komponował muzykę Piotr Czajkowski („Romans Korolki” op. 28, piosenka dla dzieci „Ptička”, op. 54). Istnieją piosenki rosyjskie i białoruskie do przekładów Pocztyliona. Na podstawie przerobionego poematu Margier powstała opera z muzyką Konstantego Gorskiego (Pet. 1905, wyst. 13 I 1927 w Poznaniu).
Portrety przez Adama Szemesza, po r. 1850, reprod. w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., przez Tytusa Maleszewskiego, pastel z r. 1862 S. na łożu śmierci, w: „Biesiada Liter.” 1897 nr 276; Popiersie przez Jana Ostrowskiego z r. 1856, w Muz. Narod. w Kr.; Rys. z fot. przez Władysława Gersona z r. 1862, w: „Tyg. Ilustr.” 1862 nr 159; Litogr. z poł. XIX w. przez Maksymiliana Fajausa w B. Narod. (Zakł. Zbiorów Ikonogr.); Fot. w B. Jag., sygn. 482 teka 4, sygn. 3739, 3740 teka 44, sygn. 3862 teka 45; Fot. zbiorowa redakcji „Kur. Wil.” z r. 1861, w: Fornalczyk F., Hardy lirnik wioskowy, P. 1972; Kartka pocztowa z wizerunkiem S-i na znaczku i reprod. Załucza z r. 1962 (z okazji 100. rocznicy śmierci S-y) przez Pocztę Polską; Znaczek pocztowy z r. 1998 przez Republikę Białoruską; – Estreicher w. XIX; Jackiewicz M., Wileńska Rossa, Olsztyn 1993; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil. (dot. Hilarego Kondratowicza); Kłos J., Wilno. Przewodnik krajoznawczy, Wil. 1929 s. 152; Krzywicki T., Szlakiem Adama Mickiewicza po Nowogródczyźnie, Wilnie i Kownie. Przewodnik, Pruszków 2006; Literatura Pol. Enc., II; Nowy Korbut, VIII (jako Kondratowicz Ludwik, błędy, m.in. mylnie przypisany S-i „Dziennik podróży po Litwie i Żmudzi”, Wil. 1858 I–II, autorstwa T. Tripplina, współdedykowany S-i); PSB (Pietkiewicz Antoni, Kirkor Adam Honory, Kirkorowa Helena, Kraszewski Józef I., Moniuszko Stanisław, Sokołowski Marek); Słown. pseudonimów, I–IV; – Bartoszewicz A., „Zaścianek Podkowa” Władysława Syrokomli (Uwagi o problemach i poetyce), „Acta Univ. N. Copernici. Filol. Pol.” 1985 nr 26; Bielak F., [Wstęp do:] Syrokomla W., Wybór poezyj, Kr. 1922, wyd. 2 zmienione, Wr. 1970 (liczne błędy); Bursztyńska H., Józef Ignacy Kraszewski o poetach i poezji polskiej, Kat. 1982; Cywiński S., Syrokomla – człowiek i twórczość, Wil. 1923; Ćvirka K., Slova pra Syrokomlu, Minsk 1975; Drogoszewski A., Władysław Syrokomla (1823–1862), W. 1905; Fedorowicz I., W służbie ziemi ojczystej. Czesław Jankowski w życiu kulturalnym Wilna lat 1905–1929, Kr. 2005; Fornalczyk F., Hardy lirnik wioskowy, P. 1972 (bibliogr. rękopisów z sygn.); tenże, Pielgrzymki Syrokomli do Warszawy, w: Romantycy i Warszawa, Red. S. Makowski, W. 1996; Grabowska M., Władysław Syrokomla a twórczość poetycka H. Heinego, „Przegl. Human.” 1965 nr 4; Huszcza J., Owidusz na Polesiu, w: tenże, Sęp Sybiru, Ł. 1968; Jackiewicz M., Poezje Władysława Syrokomli w przekładach litewskich, w: tenże, Literatura polska na Litwie XVI–XX, Olsztyn 1993; Kirkor S., Przeszłość umiera dwa razy, Kr. 1978; Kiślak E., Poeta pogranicznych prowincji, „Przegl. Wschodni” 1991 z. 1; Kubacki W., Gawęda o Syrokomli, w: tenże, Poezja i proza, Kr. 1966; Kudirko J., Wilno w ich życiu, Litwa w ich twórczości, Wil. 1997 s. 78–98; Marchel U., Białoruska spuścizna literacka Władysława Syrokomli, „Studia Polono-Slavica-Orientalia. Acta Litteraria” 1985 nr 9; tenże, Lirnik viaskovy. Syrakomla u bielaruska-pol’skim literaturnym uzajemadziejanni, Minsk 1983; tenże, Vjaščun slavy i voli. V. Syrokomlija, Minsk 1989; Mosdorf J., Z dziejów przekładów polsko-łacińskich Syrokomli, „Meander” 1958 z. 12 i odb.; Nawarecki A., Czarny karnawał. „Uwagi o śmierci niechybnej” księdza Baki – poetyka tekstu i paradoksy recepcji, Wr. 1991; Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 3, III (bibliogr.); Pini T., Władysław Syrokomla i jego utwory, Lw. 1901; Poklewski J., Polskie życie artystyczne w międzywojennym Wilnie, Tor. 1999; Romankówna M., Sądy współczesnych i potomnych o Władysławie Syrokomli, W. 1973; taż, Władysław Syrokomla. Życie i twórczość, Kr. 1975; Rudziński W., Stanisław Moniuszko, Kr. 1955–61 I–II; Siemieński L., Wioskowy sentymentalizm i naga rzeczywistość. Poemata Syrokomli i „Obrazki wiejskie” Wielogłowskiego, w: tenże, Kilka rysów z literatury i społeczeństwa od roku 1848–1858, W. 1859; Spasowicz W., Władysław Syrokomla. Studium literackie, Lw. 1881; Stolzman M., „Nigdy od ciebie miasto…” Dzieje kultury wileńskiej lat międzypowstaniowych (1832–1863), Olsztyn 1987; taż, Syrokomla i świat książek, „Roczniki Bibliot.” 1979 z. 1; taż, Teatralne wierszyki Władysława Syrokomli, „Pam. Teatr.” 1986 nr 2–3; Syrokomli w 150 rocznicę urodzin. Materiały z sesji popularnonaukowej, Kr. 1974; Szylkin H., W zakolach Łokai, Zielona Góra 1995; Trypućko J., Język Władysława Syrokomli (Ludwika Kondratowicza). Przyczynek do dziejów polskiego języka literackiego w wieku XIX, Uppsala 1955–7 I–II; Tyszyński A., Ludwik Kondratowicz i jego poezje, w: tenże, Wizerunki polskie, W. 1875; Wilczyński W., Władysław Syrokomla i literatura rosyjska, Zielona Góra 1980; Winkler E., O „Lirniku wioskowym” W. Syrokomli, jego gawędach i piosenkach, W. 1913; Witkowski M., Syrokomli wycieczka po swojszczyźnie, w: Literackie przystanki nad Wartą, Oprac. J. Cybertowicz, Z. Szweykowski, P. 1962; Zdziechowski M., Władysław Syrokomla. Pierwiastek litewsko-białoruski w poezji polskiej, Wil. 1924; Zgorzelski C., Gawędziarz szlachecki i „lirnik wioskowy”, w: Zarysy i szkice literackie, W. 1988; Zielak J., Kochajmy się! Syrokomlowa wizja wieków średnich w „Córze Piastów” oraz interpretacja historii Polski i Litwy, „Prace Polon.”, S. 47, 1991–2; taż, Litewski mocarz. Syrokomlowy portret Margiera, tamże S. 46: 1990; – Grabowski A., Wspomnienia, Kr. 1909; Horain J., Z życia poety: wspomnienia o Władysławie Syrokomli, Lw. 1896; Kraszewski J. I., Władysław Syrokomla, W. 1863; Moraczewska B., Dziennik, W.–P. 1911 s. 65–7; Odyniec A. E., Wspomnienia z przeszłości opowiadane Deotymie, W. 1884; Syrokomla o sobie, Wyd. W. Korotyński, W. 1896; Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej, W. 1923 IX (S. Drogoszewski); Wilkońska P., Moje wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie, W. 1959; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1862: „Bibl. Warsz.” t. 4 (A. Pietkiewicz), „Czas” nr 220 (J. I. Kraszewski), „Gaz. Pol.” nr 216, 218 (J. I. Kraszewski), nr 219 (H. Skimborowicz), nr 221, „Kur. Warsz.” nr 215, 221; „Wieniec” nr 13; – B. Jag.: sygn. 6480 (listy S-i do Kraszewskiego z l. 1845–62); B. Narod.: akc. 7354 („Rękopisy Ludwika Kondratowicza w Bibliotece Akademii Nauk Litewskiej S.R.R”, Oprac. W. Abramowicz, Wil. 1957, mszp.).
Elżbieta Kiślak