Szafer Władysław Józef, krypt. W.S. (1886–1970), botanik, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, profesor i dyrektor Instytutu Botaniki Polskiej Akademii Nauk, organizator nauki i ochrony przyrody w Polsce.
Ur. 23 VII w Sosnowcu, pochodził z rodziny niemieckich kolonistów z okolic Nowego Sącza, był wnukiem Jana (1815–1885), agronoma, powstańca listopadowego walczącego w Pułku Konnych Strzelców im. Małachowskiego, synem Mieczysława (1864–1932), inżyniera, budowniczego pierwszych tkalni w Sosnowcu, i Marii z Radziwanowskich.
Po ukończeniu w r. 1897 szkoły powszechnej w Mielcu uczył się S. w I Gimnazjum Klasycznym w Rzeszowie, gdzie pod wpływem nauczyciela Wilhelma Friedberga zainteresował się badaniami florystycznymi oraz morfologią i anatomią roślin. Po zdaniu matury studiował od r. 1905 botanikę na Wydz. Filozoficznym uniw. w Wiedniu, m.in. pod kierunkiem systematyka i geografa roślin Richarda Wettsteina. Podczas wiedeńskich studiów uczestniczył w kilkutygodniowym kursie biologicznym w stacji morskiej w Trieście; odbył także wycieczkę florystyczną do Dalmacji i napisał pierwszą pracę dotyczącą tzw. gałęziaków u Danaë racemosa (Zur Kenntniss der Assimilationsorgane von Danaë racemosa (L.) Mönch, „Österreichische Botanische Zeitschr.” Bd. 7: 1910). W l. 1908–9 kontynuował studia na Uniw. Lwow. i po ich ukończeniu był tam w l. 1909–10 asystentem w Inst. Biologiczno-Botanicznym u Mariana Raciborskiego. Pod jego kierunkiem doktoryzował się w r. 1910 z filozofii w zakresie botaniki na podstawie rozprawy Geobotaniczne stosunki Miodoborów galicyjskich („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. AU, Dział B: Nauki biologiczne” T. 10: 1910). Jako jeden z pierwszych zainteresował się wówczas problematyką ochrony przyrody i już w l. 1908–10 czynił starania o utworzenie rezerwatów «Lubomla» i «Ostra Skała» w Ostaniu (Miodobory). W r. 1910 odkrył w Krystynopolu pierwsze w Polsce (poza Pomorzem) ślady tundry peryglacjalnej w postaci szczątków kopalnej flory dryasowej (Eine Dryas-Flora bei Krystynopol in Galizien, „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie. Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles, Série B: Sciences Naturelles…” 1912 nr 8); odtąd na trwałe zainteresował się paleobotaniką. W r. 1910 został członkiem Galicyjskiego Tow. Leśnego (od r. 1919 Małopolskie Tow. Leśne, od r. 1925 Polskie Tow. Leśne). Jako stypendysta Wydz. Krajowego przebywał na zagranicznych studiach uzupełniających z botaniki leśnej i specjalizował się w anatomii drewna u C. Wilhelma w Hochschule für Bodenkultur w Wiedniu (1910–11), potem w fitopatologii drzew w Akad. Leśnej w Tharandt (Niemcy) oraz w zakresie gleboznawstwa leśnego pod kierunkiem A. Rahmana na uniw. w Monachium (1911–12). Dla planowanej „Flory polskiej” opracował podczas pobytu w Wiedniu systematykę rodzajów Rosa i Potentilla, a w Monachium – systematykę rodzaju Salix. W r. 1911 został współpracownikiem Komisji Fizjograficznej AU (przewodniczącym jej Sekcji Botanicznej był w l. 1917–36). Po powrocie z zagranicy objął w r. 1912 stanowisko profesora w Wyższej Szkole Lasowej we Lwowie i prowadził wykłady z botaniki leśnej. W l. 1912–14 opracował projekt rezerwatu cisa w Kniaźdworze pod Kołomyją oraz (wspólnie ze Stanisławem Sokołowskim) projekt rezerwatu leśnego w Gorganach. Opublikował pracę Przyczynek do znajomości modrzewi eur-azjatyckich ze szczególnym uwzględnieniem modrzewia w Polsce („Kosmos” T. 38: 1913 z. 10–12), która miała być podstawą jego habilitacji (niedoszłej do skutku z powodu wybuchu pierwszej wojny światowej).
Jako ochotnik jednej z drużyn Sokoła Macierzy we Lwowie służył S. od września 1914 w stopniu kaprala w Legionie Wschodnim, ale po jego rozwiązaniu został w tym miesiącu wcielony jako landsturmann do armii austro-węgierskiej. Po odbyciu praktyki bakteriologicznej pod kierunkiem Odona Bujwida pełnił jako bakteriolog polowy służbę przeciwzakaźną kolejno w Łagiewnikach koło Krakowa, Tarnowie, Kielcach i Lublinie; był też hodowcą roślin leczniczych na plantacji pod Opocznem. Urlopowany z wojska w r. 1917, zorganizował ogród roślin leczniczych Uniw. Warsz. T.r., wspólnie z m.in. Januarym Kołodziejczykiem, Tadeuszem Wolskim i Janem Samsonowiczem, opracował projekt ustawy o ochronie przyrody, której formę prawną nadał w r.n. Jan Gwalbert Pawlikowski (weszła w życie w grudniu 1919). W tym okresie zabiegał, wspólnie z Władysławem Jedlińskim, o utworzenie rezerwatu modrzewia polskiego na Górze Chełmowej w Górach Świętokrzyskich pod Nową Słupią (zrealizowany w r. 1920).
Jesienią 1917 został S. zwolniony z wojska i objął wakujący po śmierci Raciborskiego (17 III t.r.) Inst. Botaniczny UJ oraz dyrekcję Ogrodu Botanicznego UJ; od 1 I 1918 był profesorem nadzwycz., a od r. 1919 profesorem zwycz. Prowadził wykłady kursowe z systematyki i geografii roślin oraz fitosocjologii, a także monograficzne, m.in. z paleobotaniki i ochrony przyrody. Nawiązując do koncepcji Raciborskiego, opracował już w r. 1917 mapę geobotaniczną Polski; udoskonalał ją potem w l. 1920, 1923 i 1954. Po Raciborskim przejął redakcję wydawanej w Krakowie „Flory polskiej. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych”; z piętnastu tomów wydanych w l. 1919–95 zredagował pierwsze dziewięć (wspólnie z Raciborskim T. 1: 1919, samodzielnie T. 2: 1921, T. 3: 1927, T. 4: 1930, T. 5: 1935, T. 6: 1947 i z Bogumiłem Pawłowskim T. 7: 1955, T. 8: 1959, T. 9: 1960). Ze względu na rozmiary tego dzieła wydał opracowaną z Pawłowskim i Stanisławem Kulczyńskim tzw. małą florę polską („Rośliny polskie. Opisy i klucze do oznaczania wszystkich gatunków roślin naczyniowych rosnących w Polsce bądź dziko, bądź też zdziczałych lub częściej hodowanych”, Lw. 1924), która wielokrotnie wznawiana (wyd. 7, W. 1988 I–II), służyła kilku pokoleniom botaników. Dn. 28 V 1920 został wybrany na członka korespondenta, a 12 VI 1925 na członka czynnego Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego PAU. W styczniu 1922 założył Krakowskie Tow. Botaniczne, dla którego opracował statut i którego został prezesem; przystąpiło ono in gremio do powstałego w kwietniu t.r. Polskiego Tow. Botanicznego. S. był także współzałożycielem tego Towarzystwa, jak również jego Krakowskiego Oddziału, któremu odtąd przewodniczył przez czterdzieści cztery lata. Był też członkiem przybranym (1923) i członkiem czynnym (1926) Tow. Naukowego we Lwowie. Wchodził w skład Kuratorium Tow. Muzeum Tatrzańskiego im. dra Tytusa Chałubińskiego (1922–4, 1925–6). W r. 1923 uczestniczył w III Międzynarodowej Wycieczce Fitogeograficznej w Szwajcarii, gdzie zapoznał się z fitosocjologią w ujęciu Jasiasa Braun-Blanqueta. Doceniając jej znaczenie, podjął z Kulczyńskim i Pawłowskim badania terenowe zespołów roślinnych w Tatrach i opublikowali pionierską w skali światowej monografię Die Pflanzenassoziationen des Tatra-Gebirges. I Teil. Die Pflanzenassoziationen des Chochołowska-Tales („Bulletin International de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres. Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles, Série B: Sciences Naturelles” 1923 suppl., po polsku „Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU, Dział B: Nauki biologiczne” T. 23/24: 1924), która przyczyniła się do sprecyzowania zasadniczych pojęć fitosocjologii (m.in. pojęcia wierności) oraz do stworzenia podstaw kartografii zespołów. Opublikowane w l. 1923–8 mapy fitosocjologiczne Tatr polskich były pierwszymi tego rodzaju mapami w nauce. Dzięki staraniom S-a Polska uzyskała w tym okresie jedno płatne miejsce w Międzynarodowej Stacji Geobotanicznej SIGMA (Station Internationale de Géobotanique Méditerranéenne et Alpine) w Montpellier, dzięki czemu polscy botanicy uczestniczyli tam od l. trzydziestych w badaniach i w sposób praktyczny uczyli się fitosocjologii. Z inicjatywy S-a została też przeszczepiona do polskiej paleobotaniki, zainicjowana w Szwecji przez Lennarta von Posta, metoda analizy pyłkowej, która rozwinęła się jako palinologia. W pracy Zarys stratygrafii polskiego dyluwium („Roczn. Pol. Tow. Geol.” T. 5: 1928) przeprowadził S., zaakceptowany później powszechnie, podział plejstocenu Polski na podstawie florystycznej wraz z propozycjami polskich nazw dla poszczególnych okresów glacjalnych i interglacjalnych. Interesował się biologią kwiatów i opublikował podręcznik Życie kwiatów (Lw. 1927). W l. dwudziestych odbył wiele zagranicznych podróży naukowych, m.in. w Alpy Szwajcarskie (1923), do Tunisu (1924), Szwecji i Norwegii (1925), Czechosłowacji (1928), Rumunii (1931) oraz USA. Plonem niektórych z nich były książki popularnonaukowe, m.in. U progu Sahary. Wrażenia z wycieczki do Tunisu odbytej na wiosnę 1924-go roku (Cieszyn 1925) i Yellowstone. Kraj gorących źródeł i niedźwiedzi (Lw.–W. 1929).
Równocześnie kontynuował S. działalność w zakresie ochrony przyrody. Był inicjatorem powołanej w r. 1919 Tymczasowej Państw. Komisji Ochrony Przyrody i objął funkcję jej przewodniczącego. Zainicjował wydawanie jej organu, rocznika „Ochrona Przyrody”, jednego z pierwszych na świecie czasopism poświęconych tej problematyce, oraz objął jego redakcję, którą sprawował od R. 1 (1920) do R. 31 (1965). Po przekształceniu w r. 1925 Tymczasowej Komisji w Państw. Radę Ochrony Przyrody nadal jej przewodniczył, a równocześnie był od t.r. delegatem ministra WRiOP ds. ochrony przyrody (od r. 1931 redagował też „Kwartalny Biul. Informacyjny Delegata Ministra WRiOP”). Protestując przeciw budowie kolejki linowej na Kasprowy Wierch, zrezygnował jednak 19 XI 1935 z obu tych funkcji; przyjął je ponownie na prośbę ministra Wojciecha Świętosławskiego, po czym 31 XII 1937 złożył je w sposób ostateczny. Od r. 1924 był członkiem Międzynarodowej Rady Ochrony Przyrody w Brukseli. Należał do założycieli powstałej w r. 1928 Ligi Ochrony Przyrody oraz utworzonego w l. 1928–31 Międzynarodowego Biura Dokumentacji i Współpracy w Sprawach Ochrony Przyrody (w l. 1936–8 był delegatem Polski do jego Rady Generalnej). Nakłoniwszy w r. 1921 właściciela Czorsztyna Stanisława Drohojowskiego do utworzenia rezerwatu łąk (7,5 ha) wokół ruin zamku czorsztyńskiego, zainicjował w konsekwencji powołanie w r. 1932 Parku Narodowego w Pieninach. Doprowadził do sprowadzenia w r. 1929 ze Szwecji pierwszych egzemplarzy żubra do Puszczy Białowieskiej oraz do założenia tam rezerwatu tych zwierząt. Wspólnie z Bolesławem Hryniewieckim i Józefem Paczoskim opracował akt prawny dotyczący utworzenia (1932) i ochrony Parku Narodowego w Białowieży. Był inicjatorem powołanego w r. 1931 kwartalnika „Biuletyn Informacyjny o Ochronie Przyrody” oraz jego redaktorem (R. 1: 1931 – R. 9: 1939).
W l. trzydziestych S. znacznie przyczynił się do rozwoju UJ; dzięki jego staraniom powstały Katedra Botaniki Farmaceutycznej (1930) oraz Katedra Anatomii i Cytologii Roślin (1932). Pełnił funkcję dziekana Wydz. Filozoficznego (1931–2), a w l. 1936–8 był rektorem Uniwersytetu. Wg Antoniny Leńkowej nastawiony niechętnie wobec studentów Żydów, jako rektor sprzeciwił się jednak gettu ławkowemu (za radą Stanisława Estreichera) i zagroził, że w razie wszczęcia awantur, zamknie uczelnię. Opublikował w tym okresie wiele prac fitogeograficznych, m.in. Element górski we florze niżu polskiego („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU, Dział B: Nauki biologiczne” T. 29: 1930 nr 3) oraz Las i step na zachodnim Podolu (tamże T. 31: 1935 nr 2). Jako pierwszy zastosował metodę map izopolowych w interpretacji rozprzestrzeniania się drzew (The Significance of Isopollen Lines for the Investigation of the Geographical Distribution of Trees in the post-glacial Period, „Bulletin International de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres. Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles, Série B: Sciences Naturelles (I)” 1935 nr 8–10). Metoda map izopolowych, odzwierciedlających rozprzestrzenienie określonego gatunku rośliny na jakimś obszarze na podstawie udziału jej pyłku w spektrach pyłkowych, weszła do nauki światowej i do dziś jest stosowana. Wraz z Bohdanem Dyakowskim opublikował podręczniki gimnazjalne do botaniki: Zarys botaniki. Z ćwiczeniami (Lw. 1933, wyd. 2, W. 1947, 1948) oraz Botanika dla drugiej klasy gimnazjalnej (Lw. 1934, wyd. 2, Lw. 1938). Zajmował się studiami nad rolą roślin w dziejach sztuki, m.in. dokonał interpretacji florystycznej polichromii roślinnej ołtarza Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie (Polichromia roślinna w ołtarzu Wita Stwosza, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” Vol. 11: 1932 suppl.), a w rozprawie Dwa zielniki („Marchołt” R. 3: 1937 z. 2) porównał tzw. zielnik Stanisława Wyspiańskiego z szesnastowiecznym zielnikiem Hansa Weiditza. Wspólnie z żoną Janiną (zob. Szaferowa Janina) ogłosił pracę poruszającą, związane z kwiatami, zagadnienia z historii botaniki, historii sztuki i ekologii (Kwiaty w naturze i sztuce, Lw. 1939, wyd. 2, W. 1948, wyd. 3, W. 1958). W okresie międzywojennym wielokrotnie reprezentował polską naukę za granicą, m.in. na I Zjeździe Geografów i Etnografów Słowiańskich w Pradze (1924), na Międzynarodowych Kongresach Botanicznych: IV w Ithaca (1926), V w Cambridge (1930, jako wiceprzewodniczący Sekcji Fitogeografii i Ekologii) i VI w Amsterdamie (1935) oraz na Zjeździe Międzynarodowej Unii Biologicznej w Utrechcie (1935). Był członkiem zagranicznym Societas pro Fauna et Flora Fennica w Helsingforsie (Helsinki), członkiem czynnym Société Botanique de France w Paryżu oraz członkiem korespondentem: Czechosłowackiej Akademii Nauk w Pradze i Societas Phytogeographica Suecana w Uppsali. W kraju otrzymał godność członka honorowego Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika oraz w r. 1934 Polskiego Tow. Leśnego (powtórnie w r. 1948 jako jedyny obok Szymona Wierdaka). W l. 1936–9 był delegatem PAU do Komitetu Naukowego Leśnego. W r. 1937 został członkiem zwycz. Tow. Naukowego Warszawskiego.
Po wkroczeniu Niemców do Krakowa S. uniknął aresztowania 6 XI 1939 podczas Sonderaktion Krakau, po czym włączył się w akcję mającą na celu uwolnienie krakowskich uczonych z obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen; w ramach tzw. Komitetu Trzech organizował także pomoc materialną dla rodzin uwięzionych profesorów. Wszedł w skład Obywatelskiego Komitetu Pomocy, działającego od 4 IX t.r. pod kierunkiem abp. Adama Sapiehy. Dn. 2 XII 1941 władze okupacyjne usunęły go z Ogrodu Botanicznego. W r. 1942 rozpoczął z Mieczysławem Małeckim działalność tajnego UJ i został jego rektorem. W miarę możliwości pracował naukowo, m.in. opisał odkrytą jeszcze przed wojną koło Krościenka nad Dunajcem florę trzeciorzędową, która okazała się jedną z najbogatszych flor plioceńskich w Europie, a w l. 1943–4 opracowywał podręcznik akademicki z zakresu geografii roślin.
Po wyzwoleniu Krakowa spod okupacji niemieckiej włączył się S. w przywracanie funkcjonowania UJ i PAU. Na UJ objął swe przedwojenne placówki, a ponadto był w l. 1945–7 prorektorem uczelni; przyczynił się wtedy do utworzenia w r. 1947 Katedry Fizjologii Roślin. Opublikował pracę Uniwersytet Jagielloński w latach wojny 1939–1945 („Kronika Uniwersytetu Jagiellońskiego za okres wojny 1939–1945”, Kr. 1946). Doprowadził do rozkwitu Ogród Botaniczny, m.in. prawie trzykrotnie powiększył jego powierzchnię i wybudował szklarnię tzw. holenderkę (1954) oraz rozpoczął budowę kompleksu szklarni tzw. jubileuszowych, wznoszonych z okazji 600-lecia UJ (1959–65). Wznowił działalność stowarzyszeniową, m.in. w Polskim Tow. Geograficznym, Polskim Tow. Geologicznym oraz Polskim Tow. Dendrologicznym, w którym w l. 1948–50 pełnił funkcję prezesa. W PAU był dyrektorem Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego (1945–52), wiceprezesem (1946–52), przewodniczącym Rady Muz. Przyrodniczego (1947–52), przewodniczącym Komitetu Badań Fizjograficznych (1947–52) i Komitetu Ochrony Przyrody (1949–50), a także członkiem Komisji Nauk Rolniczo-Leśnych (1949). Zorganizował w PAU Zakł. Ochrony Przyrody i objął jego kierownictwo; od początku (1 I 1952) był przewodniczącym jego Rady Naukowej, którą to funkcję sprawował od r. 1953 w ramach PAN (do r. 1960). Likwidacji PAU początkowo się przeciwstawiał, ale ostatecznie poparł w r. 1951 utworzenie PAN, za co był krytykowany przez środowisko naukowe. Został członkiem rzeczywistym PAN oraz członkiem jej Prezydium (do r. 1968), a także przewodniczącym Komitetu Botanicznego (do r. 1954). Wziął udział w r. 1951 w pracach I Kongresu Nauki Polskiej. W r. 1953 zorganizował w PAN w Krakowie Zakł. Botaniki (przekształcony w r. 1956 w Instytut), którym do r. 1960 kierował, przewodnicząc równocześnie jego Radzie Naukowej. Kierował też utworzonym w ramach Instytutu Zakł. Paleobotaniki oraz był inicjatorem i redaktorem jego czasopisma „Acta Palaeobotanica” (T. 1: 1960 – T. 11: 1970). W r. 1955 zorganizował Sekcję Paleobotaniczną Polskiego Tow. Botanicznego i do r. 1969 był jej przewodniczącym. W prowadzonych przez siebie placówkach niejednokrotnie zatrudniał, czasami półlegalnie, osoby prześladowane przez władze komunistyczne. Po przełomie październikowym 1956 r. nie udzielił poparcia planom Stanisława Pigonia reaktywowania PAU (za co był krytykowany), rozszerzył natomiast działalność w PAN. Od 12 I 1957 do 14 XII 1962 był wiceprezesem PAN. Był współzałożycielem (19 XII 1956) i przewodniczącym (do r. 1960) Oddziału PAN w Krakowie (członkiem jego Prezydium pozostał do r. 1968). Od r. 1957 do śmierci był czynny w jego Komisji Biologicznej.
Powojenną działalność naukową rozpoczął S. od opublikowania napisanych w czasie okupacji niemieckiej prac: nagrodzonej przez Tow. Naukowe Warszawskie dwuczęściowej monografii Flora plioceńska z Krościenka nad Dunajcem („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU, Dział B: Nauki biologiczne” T. 32: 1946–7 nr 1–2), w której odtworzył obraz, rozwój i przemiany roślinności od dolnego pliocenu do dolnego plejstocenu i przedstawił nowe dane na temat ewolucji szeregu gatunków, oraz podręcznika Zarys ogólnej geografii roślin (Uppsala 1949, wyd. 2, W. 1952, wyd. 3, W. 1964, po rosyjsku Moskwa 1956), będącego podsumowaniem dotychczasowej wiedzy z tego zakresu i przez czterdzieści lat niemającego równego sobie w polskiej literaturze przedmiotu. Ogłosił też prace popularyzujące wiedzę biologiczną, m.in. książkę Epoka lodowa (W. 1946, wyd. 2, W. 1950) oraz pierwszy Przewodnik po Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego (Kr. 1946). Wykazał się nieugiętym stanowiskiem wobec narzucanego w l. 1948–56 nauce polskiej łysenkizmu, lecz mimo to otrzymał w r. 1949 Nagrodę Państw. I st. za całokształt pracy w dziedzinie botaniki. Opublikował podręczniki, m.in. Drzewa i krzewy. Ilustrowany klucz do oznaczania drzew i krzewów krajowych oraz częściej hodowanych w Polsce (W. 1949, wyd. 2, W. 1957) oraz wspólnie z Mikołajem Kostyniukiem Zarys paleobotaniki (W. 1952, wyd. 2, W. 1962). Osiągnięciem na miarę światową były monografie S-a: Plioceńska flora okolic Czorsztyna i jej stosunek do plejstocenu („Inst. Geol. Prace” T. 11: 1954) oraz Mioceńska flora ze Starych Gliwic na Śląsku (tamże T. 33: 1961), opisująca nowe formy roślinne, zmiany klimatyczne i wędrówki roślin w trzeciorzędzie i czwartorzędzie. Kontynuując zainteresowania biologią kwiatów, ogłosił pracę Tajemnice kwiatów (W. 1956). Pod koniec l. pięćdziesiątych wydał zredagowane przez siebie dwutomowe opracowanie zbiorowe „Szata roślinna Polski” (W. 1959, wyd. 2 zmienione, W. 1972, wyd. 3, W. 1977), którego był też współautorem (pierwszy tom opublikowano także po angielsku jako „The vegetation of Poland”, W. 1966); to fundamentalne dzieło było syntezą dotychczasowych badań fitogeograficznych nad zbiorowiskami roślinnymi w Polsce, ich występowaniem i zasięgiem.
Po wojnie rozszerzył S. działalność w zakresie ochrony przyrody. W l. 1945–9 ponownie przewodniczył Państw. Radzie Ochrony Przyrody (od r. 1957 Komitet Ochrony Przyrody i jej Zasobów PAN). Zainicjował powstanie dwumiesięcznika „Chrońmy przyrodę ojczystą” i do końca życia był jego redaktorem (R. 1: 1945 – R. 24: 1970). Działał nadal w Międzynarodowym Biurze Dokumentacji i Współpracy w Sprawach Ochrony Przyrody, przekształconym kolejno w Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (1946) i Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i jej Zasobów IUCN (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources) (1956); w r. 1958 został jej członkiem honorowym. Dzięki jego inicjatywie i wsparciu powstało w Polsce wiele parków narodowych, m.in. przyczynił się do reaktywacji i rozszerzenia Białowieskiego (1947) i Pienińskiego (1954) oraz powstania Świętokrzyskiego (1950), Babiogórskiego (1954), Tatrzańskiego (1954) i Ojcowskiego (1956). Występował przeciw budowie pod Krakowem Huty im. Lenina, wskazując wielokrotnie na szkodliwe oddziaływanie przemysłu i postępującą degradację środowiska naturalnego w Krakowskiem. Był autorem niezrealizowanego wniosku do Sejmu PRL wprowadzenia do Konstytucji zapisu o niezbywalnym prawie obywatela do czystego powietrza, zdrowej wody i nieskażonego pokarmu.
W r. 1960 przeszedł S. na emeryturę, ale nadal pracował naukowo. Kierował komitetem organizacyjnym, a następnie przewodniczył VI Międzynarodowemu Kongresowi Badań nad Czwartorzędem w Warszawie (1961). Dążąc do stworzenia naukowych podstaw ochrony przyrody zredagował i był współautorem pracy Ochrona przyrody i jej zasobów. Problemy i metody (Kr. 1965 I–II), jednego z pierwszych na świecie podręczników z tej dziedziny, po śmierci S-a opublikowanego także po angielsku w skróconej przez Włodzimierza Michajłowa jednotomowej wersji Protection of man’s natural environment (W. 1973). Przede wszystkim jednak poświęcił się S. w tym okresie historii botaniki. Nawiązał współpracę z Zakł. Historii Nauki i Techniki PAN i brał udział w pracach jego Zespołu Historii Botaniki. Na XI Międzynarodowym Kongresie Historii Nauki (Warszawa–Kraków 1965) wygłosił referat o dziejach botaniki w Polsce, a w Inst. Botaniki PAN w Krakowie zorganizował wystawę historyczną. Publikował prace z tego zakresu, m.in. Zarys historii botaniki w Krakowie na tle sześciu wieków Uniwersytetu Jagiellońskiego (Kr. 1964), liczne wspomnienia o botanikach polskich i obcych, a także o własnej drodze naukowej, m.in. Moje publikacje (1908–1965) („Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.”, S. B, 1967 z. 13). Na podstawie analizy życiorysów siedemdziesięciu botaników XIX i XX w. sformułował tezy o pewnych prawidłowościach w życiu uczonych (Twórczość w życiu naukowca. Próba analizy naukoznawczej, tamże 1968 z. 14). W dalszym ciągu zajmował się również biologią kwiatów i razem z Haliną Wojtusiakową ogłosił pracę Kwiaty i zwierzęta. Zarys ekologii kwiatów (Kr. 1969). Ogółem opublikował ponad 700 rozpraw, monografii, podręczników i prac popularno-naukowych; ich tematyka obejmowała przede wszystkim cztery rozległe działy botaniki (florystykę z systematyką roślin, fitogeografię z fitosocjologią, paleobotanikę i historię botaniki), a także ochronę przyrody. Był najczęściej cytowanym polskim botanikiem w literaturze światowej. Zgromadził obszerne zielniki roślin naczyniowych oraz bogatą bibliotekę specjalistyczną (obecnie w Inst. Botaniki UJ i Inst. Botaniki PAN). Przez całe życie kompletował archiwum dokumentujące historię polskiej botaniki (obecnie w Dziale Rękopisów B. Jag.) z przeznaczeniem dla planowanego Zakł. Historii Botaniki w Inst. Botaniki PAN, którego jednak nie zdążył zorganizować.
S. przez blisko pięćdziesiąt lat kierował, po Raciborskim, krakowską szkołą geobotaniczną; wyszło z niej kilkudziesięciu uczonych, a po drugiej wojnie światowej prawie wszyscy botanicy pełniący kierownicze funkcje w polskich uczelniach byli jego uczniami. Reprezentował typ badacza o skłonnościach do syntetycznego ujmowania problemów. Pracował zawsze nad kilkoma zagadnieniami jednocześnie; interesowało go szerokie ujmowanie zagadnień, a szczegółowe i czasochłonne cyzelowanie detali pozostawiał współpracownikom. Nieprzeciętna osobowość, szerokie horyzonty, bezkompromisowość w sprawach naukowych i zdolności przywódcze przyciągały uczniów i studentów – jego wykłady gromadziły tłumy. Dzięki licznym podróżom zagranicznym, m.in. do Wielkiej Brytanii, Austrii, Danii, Francji, Holandii, Niemiec i Szwajcarii, nawiązał liczne kontakty naukowe; został członkiem Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts w Kopenhadze (1963), Royal Society w Edynburgu (1964), Magyar Tudományos Akadémia w Budapeszcie (1968), Deutsche Akademie der Naturforscher-Leopoldina, a także dwunastu zagranicznych Towarzystw Botanicznych, m.in. francuskiego, holenderskiego, niemieckiego, szwedzkiego i fińskiego; był też członkiem korespondentem Academia Română w Bukareszcie. Otrzymał doktorat honorowy UJ (1962), Uniwersytetu Karola w Pradze (1962) i UMCS (1970). Był uznanym autorytetem naukowym w Polsce i świecie. Imię S-a przyjęło powstałe w r. 1964 Tow. Miłośników Ziemi Mieleckiej. Z okazji 80. rocznicy jego urodzin zorganizowano w listopadzie 1966 w Oddz. PAN w Krakowie uroczystość jubileuszową, a Wrocławskie Tow. Naukowe i Poznańskie Tow. Przyjaciół Nauk powołały go do grona swych członków honorowych. Przyjaźnił się m.in. z Janem Grochmalickim, Eugeniuszem Romerem, Julianem Nowakiem, Benedyktem Fulińskim i Mieczysławem Orłowiczem, a po wojnie utrzymywał bliskie kontakty z bp. Karolem Wojtyłą. Pracował do końca życia; na dwa dni przed śmiercią oddał do druku książkę Wspomnienia przyrodnika. Moi profesorowie – moi koledzy – moi uczniowie (Wr. 1973). Zmarł 16 XI 1970 w Krakowie, został pochowany 19 XI na cmentarzu Rakowickim (kw. Ba pn., grób 6). Był odznaczony m.in. Krzyżami Oficerskim (1946), Komandorskim (1951) i Komandorskim z Gwiazdą (1954) Orderu Odrodzenia Polski, Orderem Sztandaru Pracy I kl. (1959), Medalem A. Pencka Niemieckiego Tow. do Badań Czwartorzędu (1962) oraz tytułem honorowym «Zasłużony Nauczyciel PRL» (1966).
W małżeństwie zawartym 18 III 1919 w Krakowie z Janiną, córką Stefana Jentysa (zob.), siostrzenicą Wiktora Czermaka (zob.), miał S. troje dzieci: Tadeusza Przemysława (ur. 1920), profesora historii i teorii architektury i urbanistyki Politechn. Krak., Annę (ur. 1921), po mężu Staniszewską, polonistkę, malarkę, pilota wycieczek Biura Podróży «Orbis» w Warszawie, i Stanisława (1923–1985).
Imieniem S-a nazwano w r. 1972 Muz. Ojcowskiego Parku Narodowego. W r. 1973 Światowy Fundusz na Rzecz Dzikich Zwierząt (World Wildlife Fund) umieścił go na liście szesnastu osób szczególnie zasłużonych dla międzynarodowej ochrony przyrody. Poświęcono S-owi kilka tablic pamiątkowych, m.in. w Krakowie w korytarzu gmachu PAU (1971) i na budynku Inst. Botaniki PAN (1986, z okazji nadania Instytutowi jego imienia) oraz w Rzeszowie, w budynku Zespołu Pracowni Diagnostycznych Inst. Medycyny Klinicznej krakowskiej Akad. Med. (1990, z okazji nadania jego imienia temu Zespołowi). Uczczono też S-a dwoma pomnikami: popiersiem w Ogrodzie Botanicznym UJ (1975, wg projektu Antoniego Hajdeckiego) oraz monumentem w Zawoi Górnej-Widłach (1984, wg projektu Jana Sieka). W r. 1977 z inicjatywy Ligi Ochrony Przyrody wodowano statek pełnomorski m/s «Profesor Szafer». Polskie Tow. Botaniczne ustanowiło w r. 1986 Medal im. Władysława Szafera, przyznawany corocznie za wybitne publikacje z zakresu botaniki. Z okazji 100-lecia urodzin S-a zorganizowano w Inst. Botaniki PAN w Krakowie uroczystą sesję (7–9 X 1986), a w Bibliotece Jagiellońskiej urządzono wystawę „W stulecie urodzin Władysława Szafera”. Na cześć S-a utworzono ok. dwadzieścia naukowych nazw roślin (kopalnych i współczesnych), m.in. Alchemilla szaferi Pawł., Callipteris szaferi Czarn. et Sams., Kosmarium szaferi Wołoszyńska, Cryptomonas szaferi Czosnowski, Larix szaferi Domin, Nymphaea szaferi Knobloch i Psilophyton szaferi Zdebska oraz kilka nazw geograficznych, m.in. «Grań Szafera» i «Lodospad Szafera» nad Zatoką Admiralicji na Wyspie Króla Jerzego w Archipelagu Szetlandów Południowych. Jego imieniem nazwano Babiogórską Ścieżkę Przyrodniczą oraz kilka rezerwatów, m.in. rezerwat leśny Buczyna w Carynce na Płaskowyżu Kolbuszowskim, rezerwat krajobrazowy na terenie gmin Hajnówka i Białowieża oraz rezerwat przyrody na stokach Doliny Trzciągowskiej w Wolińskim Parku Narodowym. Imię S-a otrzymało też ponad dwadzieścia szkół w różnych regionach Polski i wiele ulic, m.in. w Chrzanowie, Gdańsku, Krakowie, Łodzi, Mielcu, Szczecinie, Szczecinku i Wrocławiu.
Portrety w: Inst. Botaniki im. S-a PAN przez Czesława Rzepińskiego, olej. na płótnie, oraz Jerzego Świecimskiego, olej., oba z przełomu l. siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w., Muz. UJ w Collegium Maius przez Świecimskiego, olej. na płycie paździerzowej z r. 1985; Fot. w Arch. UJ i Muz. Ogrodu Botanicznego UJ; – Biogramy uczonych pol., Cz. II (fot.); Członkowie Polskiej Akademii Nauk. Informator, Wr. 1984; Enc. Krakowa (fot.); Enc. tatrzańska (1995), (fot.); Grodziska K., Scientiarum decor. Cmentarz Rakowicki w tradycji Polskiej Akademii Umiejętności, Kr. 2002 (fot. grobu S-a); Köhler P., Bibliografia botaniki w Towarzystwie Naukowym Krakowskim Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności (1818–1952–2000)…, Kr. 2004; Kulczyńska W., Bibliografia prac profesora Szafera z zakresu ochrony przyrody, „Ochrona Przyr.” T. 26: 1959 s. 450–83; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Nagrody państwowe w latach 1948–1980. Informator, Oprac. J. Adamowiczowa, Wr. 1983; Nieciow a, Członkowie AU oraz PAU; Nowak M., Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk (1953–2003). Bibliografia, Kr. 2003 II; Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; Poczet członków Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności w latach 1872–2000, Kr. 2006; Poczet rektorów Uniwersytetu Jagiellońskiego 1400–2000 (fot.), Kr. 2000; Słown. biologów; Słown. pol. tow. nauk., I, II cz. 1, 3, III; Słown. techników, z. 18 (fot.); Spis publikacji prof. dra Władysława Szafera, „Chrońmy przyr. ojczystą” T. 27: 1971 nr 2 s. 80–118 (W. Bojanowska); Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); Who’s Who in Central and East – Europe 1933/4, Zurich 1935; toż za l. 1935/6, Zurich 1937; Who’s Who in Science in Europe, Guernsey 1967 IV; Zieliński, Mały słownik pionierów; – Brzoza C., Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918 – 6 IX 1939, Kr. 1998; Brzozowski S., Dzieje Krajowej Szkoły Gospodarstwa Lasowego w latach 1874–1921, „Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.”, S. B, 1984 z. 32 s. 54, 64, 80 (częściowa bibliogr.); tenże, Polacy na studiach gospodarstwa wiejskiego w Niemczech w XIX i XX wieku, Wr. 1989; Chrobaczyński J., Nauczyciele w okupowanym Krakowie 1939–1945, „Prace Monograficzne Wyższej Szkoły Pedagog. w Kr.” T. 96: 1989 z. 225; Dybiec, UJ; Fujak K., Profesor Władysław Szafer (1886–1970), „Roczn. Babiogórski” T. 5: 2003 s. 235–44; Gajewski W., Wybitny badacz roślinności naszego kraju, „Trybuna Ludu” 1960 nr 16; Goetel W., Działalność międzynarodowa Władysława Szafera w ochronie przyrody, „Chrońmy przyr. ojczystą” T. 27: 1971 nr 2 s. 6–11; tenże, Władysław Szafer i jego dzieło, „Wierchy” T. 40: 1971 s. 39–48 (fot.); Hist. Nauki Pol., IV cz. 1–2, 3; Hollender H., Władysław Szafer (1886–1970), „Młody Technik” 1974 nr 10 s. 3 (fot.); Hryniewiecki B., Władysław Szafer i jego dzieło. 40-lecie pracy naukowej, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” Vol. 20: 1949–50 nr 1 s. 3–34; Hübner P., Siła przeciw rozumowi... Losy Polskiej Akademii Umiejętności w latach 1939–1980, Kr. 1994; Jakubowski J. Z., Testament uczonego, „Życie Warszawy” 1973 nr 216; Jarowiecki J., Dzieje prasy polskiej we Lwowie do 1945 roku, Kr.–Wr. 2008; Jentys-Szaferowa J., Archiwum Profesora Szafera, „Wiad. Botaniczne” T. 25: 1981 nr 3 s. 231–2; Karpiński J. J., Władysław Szafer czołowe miejsce w nauce, „Życie Warszawy” 1960 nr 40 (fot.); Köhler P., Botanika w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności. Botany at the Academic Society in Cracow, Academy of Sciences and Letters and the Polish Academy of Sciences and Letters (1815–1952), „Studia i Mater. do Dziej. PAU” T. 2: 2002; tenże, Krakowskie Towarzystwo Botaniczne – nieznane początki PTB, „Wiad. Botaniczne” T. 39: 1995 nr 3–4 s. 102–4; tenże, Łysenkizm w botanice polskiej, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” T. 53: 2008 nr 2 s. 100, 104, 107–8, 114, 119, 127, 147–8; tenże, Szaferanum, „Wiad. Botaniczne” T. 34: 1990 nr 4 s. 66; tenże, Z dziejów Polskiego Towarzystwa Botanicznego (Krakowskie Towarzystwo Botaniczne 1922), „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” T. 40: 1995 nr 3 s. 145–63; Księga sapieżyńska, Kr. 1982–6 I–II; Kulczyński S., Władysław Szafer przodownik pracy na polu ochrony przyrody, „Ochrona Przyr.” T. 19: 1950 s. XI–XII; Mirek Z., Piekiełko-Zemanek A., Some of the more important facts in the life and work of Władysław Szafer (1886–1970), „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” Vol. 55: 1986 nr 3 s. 309–14; Naukowe szkoły botaniczne w Krakowie – tradycje i nowe zadania. Ogród Botaniczny – Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Red. A. Zemanek, B. Zemanek, Kr. 2007 s. 25–80; Ne cedat Akademia. Kartki z dziejów tajnego nauczania na Uniwersytecie Jagiellońskim 1939–1945, Kr. 1975 (fot.); Pawłowski B., Pięćdziesięciolecie pracy naukowej Władysława Szafera, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” Vol. 28: 1959 nr 4 s. 581–7; tenże, Prof. dr Władysław Szafer, „Biologia w Szkole” T. 3: 1950 nr 1 s. 52–4; Piekiełko A., Historia Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, W.–Kr. 1983; Piskurewicz J., Prima inter pares. Polska Akademia Umiejętności w latach II Rzeczypospolitej, Kr. 1998; Szczęsny T., Czterdzieści lat pracy profesora Władysława Szafera w państwowej organizacji ochrony przyrody w Polsce, „Chrońmy przyr. ojczystą” T. 16: 1960 nr 1 s. 3–11; tenże, Profesor dr Władysław Szafer. (W 50-lecie pracy naukowej), „Sylwan” T. 104: 1960 nr 10 s. 1–10; Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi. Część I: Biografie uczonych, Red. A. Zemanek, Kr. 2000 (fot.); Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983 (fot.); Zarzycki K., W stulecie urodzin Władysława Szafera (1886–1970), „Nauka Pol.” R. 35: 1987 nr 5 s. 159–63; tenże, Władysław Szafer (1886–1970), w: Sylwetki zmarłych członków Oddziału Krakowskiego Polskiej Akademii Nauk, Red. L. Starkel, Kr. 2002 s. 171–3; Zastawniak E., Köhler P., Polskie badania paleobotaniczne trzeciorzędu. Polish paleobotanical research of the Tertiary, „Botanical Gidebooks” T. 25: 2001 s. 123–5; Zemanek A., Profesor z charakterem, „Dzien. Pol.” 1996 nr 281 (fot.); – Leńkowa A., Profesor Władysław Szafer. Anegdoty, fakty, wspomnienia, Kr. 1992; taż, Wspomnienie w setną rocznicę urodzin Władysława Szafera (1886–1970), „Wszechświat” 1986 nr 7–88 s. 170–3; Relacje pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego o ich losach osobistych i dziejach uczelni w czasie drugiej wojny światowej, Oprac. J. Michalewicz, Kr. 2005; Straty kultury pol. 1939–44, II (Estreicher Stanisław); Wroński T., Kronika okupowanego Krakowa, Kr. 1974; – „Dzien. Pol.” 1958 nr 53 (fot.), nr 147 (fot.), 1960 nr 13 (fot.), nr 15 (fot.); „Nowiny Rzeszowskie” 1973 nr 178; „Przekrój” 1973 nr 1481 s. 10–11 (fot.); „Trybuna Ludu” 1962 nr 68; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” Vol. 41: 1972 nr 1 s. 3–11 (J. Walas), „Dzien. Pol.” 1970 nr 273–275, „Kultura” 1970 nr 50 (I. Jacyna, fot.); „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 16: 1971 nr 3 s. 595–602 (S. Brzozowski, częściowa bibliogr., fot.), „Nauka Pol.” R. 19: 1971 nr 6 s. 214–19 (A. Środoń, fot.), „Tyg. Powsz.” 1971 nr 1 (F. Górski), „Trybuna Ludu” 1970 nr 320, 322, „Wiad. Botaniczne” T. 15: 1971 nr 2 s. 149–51 (W. Wróbel-Stermińska), „Życie Warszawy” 1970 nr 276; – Arch. PAN: sygn. I–8 (zespół Minerwa); Arch. UJ: sygn. S II 619 (teczka osobowa S-a); B. Jag.: sygn. Przyb. 11/74–49/74, 276/73–364/73, 706/76–816/76; Muz. Ogrodu Botanicznego UJ: sygn. B7– B11, B34, B71, B83, B83, B96, B103, B106, B107, B128, B160, B231, B234–B236, B238–B240, B260, B279, B282, B367, B400, B504, OB135, OB195, Z6; – Mater. Red. PSB: Własnoręczny życiorys S-a z l. pięćdziesiątych.
Piotr Köhler