Stefański Walenty Maciej, pseud. Kiliński, Polak XIX wieku (1813–1877), księgarz, drukarz, wydawca, redaktor i publicysta, działacz polityczny i społeczny.
Ur. 12 II w Śródce pod Poznaniem, był synem Wawrzyńca (zm. po 1848) i Franciszki z Bonieckich. Wg tradycji rodzinnej dziad S-ego, Tomasz Stefański, zmuszony został do opuszczenia Litwy, prawdopodobnie za udział w konfederacji barskiej; w l. siedemdziesiątych XVIII w. przybył do Poznania, gdzie pracował jako rybak. Ojciec S-ego, również rybak i starszy cechu rybackiego w Poznaniu, brał udział w insurekcji kościuszkowskiej.
W domu odebrał S. wychowanie patriotyczne. Początkowo uczył się u reformatów w Śródce, w r. 1826, po ukończeniu czwartej klasy, rozpoczął naukę zawodu zecera u drukarza niemieckiego W. Deckera. Świadom niedostatków w wykształceniu, samodzielnie uzupełniał wiedzę, uczył się historii oraz języków: niemieckiego, francuskiego, angielskiego i łaciny. Podczas powstania listopadowego potajemnie wraz z dwoma kolegami przekroczył 2 II 1831 pod Pyzdrami granicę Król. Pol. i wstąpił do wojska polskiego. Służył w p. jazdy poznańskiej pod dowództwem gen. Henryka Dembińskiego; walczył na Litwie, awansował do stopnia wachmistrza i otrzymał wojskowy Krzyż Zasługi. Wraz z resztkami armii gen. Macieja Rybińskiego przekroczył granicę pruską i 6 X t.r. złożył wraz z całym oddziałem broń w okolicach Brodnicy. Gdy wrócił do Poznania, na skutek donosu o jego udziale w walkach, został 5 IV 1832 aresztowany przez władze pruskie i skazany na pół roku więzienia oraz utratę praw do spadku po rodzicach; objęty jako nieletni amnestią królewską, musiał jednak odbyć trzyletnią służbę wojskową w pruskim 4. p. dragonów stacjonującym w Nadrenii; pełnił m.in. obowiązki guwernera synów swojego dowódcy, płk. von Sługackiego.
Po powrocie do Poznania, zapewne w r. 1835, pracował S. nadal jako czeladnik u Deckera. Dn. 21 VIII 1837, uzyskawszy dyspensę kościelną, ożenił się ze swoją kuzynką Pauliną Stefańską. Prawdopodobnie już w tym czasie związał się ze Zjednoczeniem Emigracji Polskiej Joachima Lelewela; kiedy w r. 1839 emisariusze Centralizacji Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP) zakładali w Poznaniu Komitet Centralizacji, pominęli go jako stronnika Zjednoczenia. W czerwcu t.r. otworzył przy ul. Wrocławskiej 36 księgarnię, we wrześniu uzyskał koncesję na założenie małej drukarni przy ul. Wielkie Garbary 45, a 11 X uruchomił czytelnię i wypożyczalnię książek, głównie o tematyce historycznej i religijnej. Firma utworzona przez S-ego i prowadzona pod jego nazwiskiem, była własnością Józefa Łukaszewicza i Antoniego Poplińskiego. S. przez krótki czas drukował w niej „Tygodnik Literacki”, którego był też jednym z dystrybutorów. W r. 1840 ogłosił Katalog książek należących do czytelni założonej w księgarni W. Stefańskiego w Poznaniu (P.), obejmujący ponad pięćset tomów. Na początku t.r. próbował bez powodzenia utworzyć księgarnię filialną w Trzemesznie. Kiedy w r. 1841 w wyniku nieporozumień doszło do zerwania współpracy z Łukaszewiczem i Poplińskim, S. kontynuował działalność na własny rachunek. W czerwcu t.r. przeniósł drukarnię na ul. Podgórną 2, a księgarnię do budynku «Bazaru». W swej oficynie drukował polską literaturę piękną, m.in. w r. 1840 „Satyry” Krzysztofa Opalińskiego oraz „Poezje” Edmunda Wasilewskiego; wydawał też literaturę popularną dla ludu i broszury religijne.
Pod koniec r. 1841 zorganizował S. w Poznaniu konspiracyjny Związek Plebejuszy, skupiający rzemieślników, czeladników i chłopów, a także polskich żołnierzy służących w armii pruskiej. Przywódcy Związku, programowo bliscy ideologii Gromad Ludu Polskiego, dążyli do ustroju opartego na «równości, miłości chrześcijańskiej, braterstwie i ewangelicznej wspólności». Za cel uznali przygotowanie powstania przeciw wszystkim trzem zaborcom, na czas którego zapowiadali zawieszenie prawa własności i przekazanie gminom administracji majątkami. Powstanie miało doprowadzić do restytucji Rzpltej w granicach z r. 1772. W poł. l. czterdziestych sieć spisku objęła Wielkopolskę, Śląsk, Pomorze i Prusy Wschodnie. S. przyczynił się do założenia w Poznaniu, połączonego organizacyjnie ze Związkiem Plebejuszy i również konspiracyjnego Związku Wiarusów; stowarzyszenie to, kierowane przez braci Maksymiliana i Leona Rymarkiewiczów, propagowało aspiracje niepodległościowe wśród uczniów gimnazjalnych i rzemieślniczych oraz praktykantów kupieckich. W r. 1842 popularyzował S. idee Zjednoczenia Emigracji Polskiej także w legalnym piśmie „Postęp”, przez siebie wydawanym i redagowanym, a «poświęconym rozwojowi rolnictwa, przemysłu, kupiectwa i dobroczynności» (ukazało się sześć numerów). W r. 1843 kontaktował się z Edwardem Dembowskim oraz ze spiskowcami pozostającymi pod jego wpływem. Nie zważając na kierowany przez Karola Libelta Komitet Poznański, przygotowywał z jednym z nich, Adolfem Malczewskim powstanie, którego wybuch zaplanowano na styczeń 1844, pod pretekstem polowania gnieźnieńskiego Tow. Myśliwskiego w lasach powidzkich przy granicy z Król. Pol. Aresztowanie Malczewskiego i kilkudziesięciu spiskowców udaremniło te plany. T.r. opublikował S. katalog Dzieła nakładowe i komisyjne W. Stefańskiego w Poznaniu (P.). Od stycznia 1845 do końca r.n. redagował poświęcony religii i literaturze miesięcznik „Obrona Prawdy”. Nadal wydawał polską literaturę piękną, m.in. Michała Czajkowskiego „Powieści” (1844), prace historyczne, jak Joachima Lelewela „Polska wieków średnich” (1846–51) oraz społeczno-ekonomiczne, jak Henryka Kamieńskiego „Filozofia ekonomii materialnej ludzkiego społeczeństwa” (1843–5). Drukował też kilka czasopism, m.in. „Gazetę Kościelną” (1843–9) i „Przegląd Poznański” (1845–51). Wbrew przepisom cenzury pruskiej, kolportował tysiące egzemplarzy druków emigracyjnych; można było u niego zaprenumerować paryskiego „Demokratę Polskiego”, a także nabyć „Polskę Chrystusową” Ludwika Królikowskiego, „O prawdach żywotnych narodu polskiego” i „Katechizm demokratyczny” Henryka Kamieńskiego oraz podręczniki taktyki i strategii wojennej Józefa Wysockiego i Ludwika Mierosławskiego. Drukarnia i księgarnia S-ego były w tym czasie ośrodkiem propagandy patriotycznej i rewolucyjnej, a Poznań miejscem, z którego literatura emigracyjna była kolportowana w całym kraju. W l. 1840–5 sprowadził S. z Paryża (wg danych policyjnych) książki za kwotę 6 349 talarów. Działalność ta była przyczyną częstych rewizji u S-ego i nakładania na niego kar grzywny.
Po niepowodzeniu akcji w lasach powidzkich przystąpił S. do następnej próby wywołania powstania. Przekonywał Aleksandra Guttrego, członka Komitetu Poznańskiego związanego z Centralizacją TDP, o możliwości zamachu na poznańską cytadelę przy pomocy żołnierzy Polaków. Termin wybuchu powstania wyznaczył na Wielki Piątek 1845, ale aresztowania z 23 na 24 II t.r. członków Związku Wiarusów uniemożliwiły realizację tych planów. W lutym t.r. przyczynił się S. do założenia w Poznaniu kasyna dla rzemieślników nazwanego «Gospodą Miejską» i sam został wybrany na jego prezesa, jednak władze pruskie, po aresztowaniach wśród «Wiarusów», nie zatwierdziły jego statutu. Nękany coraz częstszymi rewizjami, S. zwrócił się 2 IV t.r. do magistratu w Bydgoszczy o udzielenie zezwolenia na otwarcie w tym mieście drukarni i księgarni oraz handel dziełami sztuki i muzykaliami; spotkało się to ze sprzeciwem tamtejszego naczelnika policji. Pod koniec lipca zorganizował S. w Poznaniu demonstrację przeciw ks. Janowi Czerskiemu, zamierzającemu utworzyć niezależną od Rzymu niemiecko-katolicką gminę wyznaniową; po starciach ludności z wojskiem i policją został aresztowany, ale z braku dowodów winy niebawem zwolniony. Na początku listopada 1845 S. oraz przebywający w Galicji Dembowski uznali, że Komitet Poznański ociąga się w przygotowywaniu powstania; w związku z tym powzięli plan jego obalenia i opanowania kierownictwa ruchu patriotyczno-rewolucyjnego. S., występujący wówczas pod pseud. Kiliński, objeżdżał konno okolice Poznania i prowadził agitację wśród chłopów. Na 15 XI t.r. zarządził zjazd do Torunia spiskowców z terenu Galicji, Krakowa i Warszawy, mających przejąć ster przygotowań do powstania. Tymczasem jeden ze spiskowców galicyjskich, Franciszek Wiesiołowski, ujawnił Libeltowi i Wiktorowi Heltmanowi plany zamachu na Komitet, a działacz Komitetu Poznańskiego Seweryn Mielżyński zadenuncjował 5 XI S-ego policji pruskiej. Wraz z 23 zwolennikami S. został aresztowany z 8 na 9 XI, przewieziony do Berlina i osadzony w twierdzy Moabit. W sierpniu 1847, razem m.in. z Libeltem, Mielżyńskim i Mierosławskim stanął przed sądem w Berlinie, oskarżony o dążenie do powstania, propagowanie «zasad komunistycznych i fanatyzmu religijnego» oraz zdradę państwa. Jednak i tym razem z braku dowodów winy został 2 XII t.r. uwolniony.
Po powrocie do Poznania reaktywował S. kółka Plebejuszy na prowincji oraz nawiązał kontakt z adwokatem Jakubem Krauthoferem-Krotowskim i poetą Ryszardem Berwińskim. W poł. marca 1848 w księgarni S-ego w «Bazarze» wyłożono do podpisu zredagowany przez Krotowskiego adres do króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, w którym podkreślono nieprzedawnione prawa Polski do wolności. S. należał do inicjatorów polsko-niemieckiej demonstracji w Poznaniu 20 III t.r.; wraz z dyrektorem Ziemstwa Kredytowego Aleksandrem Brodowskim i wiceprezesem Tow. Naukowej Pomocy Maciejem Mielżyńskim uzyskał wtedy u naczelnego prezesa W. Ks. Pozn. M. Beurmanna zakaz rozpraszania tłumów oraz zgodę na wysłanie do króla deputacji z adresem opatrzonym tysiącami podpisów. Tego samego dnia, korzystając ze zniesienia cenzury, zgłosił Beurmannowi założenie „Gazety Polskiej”, pierwszego polskiego dziennika w Poznaniu; pismo to, redagowane przez Hipolita Cegielskiego i Marcelego Mottego, a drukowane przez S-ego, stało się organem powstałego w Poznaniu Komitetu Narodowego Polskiego. Wraz m.in. z Krotowskim i Berwińskim S. wszedł tego dnia w skład Komitetu (od końca marca Komitet Centralny), wciągając do niego równocześnie Jana Esmana, Jana Palacza i Pawła Andrzejewskiego, swych współpracowników z niedziałającego już Związku Plebejuszy. Był jednym z sygnatariuszy odezw Komitetu, m.in. „Zweite Proklamation an die Israeliten” (z 24 III, zapewniającej Żydom równouprawnienie) i „Das National Komitee an die deutschen Landleute” (z 28 III, wzywającej do zgody polsko-pruskiej). Dn. 28 III wygłosił przemówienie po nabożeństwie za poległych w obronie wolności ludów. Dn. 1 IV wraz z innymi członkami Komitetu podpisał odezwę do chłopów, zapowiadającą zwolnienie z czynszu tych, którzy wstąpią do oddziałów polskich oraz do «Braci Księży», aby «sprawie narodowej nadać tę świętość i wspaniałość». Księgarnia S-ego w «Bazarze» stała się centrum ogarniętego rewolucją Poznania. Wg Mottego S. «nieraz po całodziennym radzeniu w Komitecie i bieganiu po mieście stawał nocą sam przed szufladkami i składał [„Gazetę Polską”] aż do rana». Kiedy 4 IV władze pruskie ogłosiły w Poznaniu stan oblężenia, lewica Komitetu przeforsowała decyzję o utworzeniu Rządu Tymczasowego, do którego obok Gustawa Potworowskiego i Libelta, powołano także S-ego; Rząd nigdy jednak nie rozpoczął działalności. S., przyjmując w tym czasie postawę bardziej ugodową, wszedł 7 IV do tzw. Komisji Reorganizacyjnej, mającej przygotować zasady autonomii W. Ks. Pozn. Wraz z Libeltem uczestniczył w pertraktacjach z komisarzem królewskim gen. W. Willisenem o rozbrojenie polskich obozów wojskowych. Dn. 11 IV z Libeltem i Anastazym Radońskim, komisarzem powiatowym średzkim, S. podpisał w Jarosławcu umowę z Willisenem, na podstawie której ludność polska miała otrzymać samorząd w zamian za likwidację obozów wojskowych. Jednak na posiedzeniu Komitetu 25 IV wycofał się z umowy i opowiedział za walką zbrojną z Prusakami. Razem z Libeltem wystąpił z Komitetu, co doprowadziło 30 IV do jego rozwiązania; obaj oświadczyli w „Gazecie Polskiej” (nr 35), że «mimo woli swojej zdradzili sprawę ziomków swoich [...], albowiem zamiast obiecanych i zaręczonych swobód najhaniebniejszą niewolę na lud polski ściągnęli». W poł. maja S-ego wraz z Edwardem Ponińskim i Tytusem Działyńskim aresztowano i osadzono w poznańskiej twierdzy Winiary; uwolniony 11 VII, oddany został pod nadzór policji. Sympatyzował w tym okresie z rewolucją węgierską i próbował nawiązać kontakt z gen. Józefem Bemem; był podejrzewany przez władze o organizowanie zakupów broni dla Węgrów.
Dn. 29 IX 1848 przedłożył S. władzom prospekt nowego czasopisma dla ludu „Wielkopolanin”. Pismo ukazywało się od 4 X t.r. pod redakcją ks. Aleksego Prusinowskiego, a od października 1849 pod redakcją S-ego, który ogłaszał w nim artykuły antyrządowe i atakujące poznańskich legalistów. Numery „Wielkopolanina” były często konfiskowane, a S. jako wydawca i redaktor, oskarżany o wzniecanie nienawiści do Niemców i nieposłuszeństwo władzy, kilkakrotnie stawał przed poznańskim sądem przysięgłych (przyczyną jednego z procesów było opublikowanie w listopadzie 1849 ryciny pt. „Drang nach Osten”, przedstawiającej wypędzenie polskiego chłopa i osiedlenie w jego miejsce rodziny niemieckiej). Drukował też S. w tym czasie pisma „Wiarus” (1849–50) i „Szkoła Polska” (od r. 1849), od r. 1850 wraz z dodatkiem „Szkółka dla Dzieci”. W r. 1849 opublikował Spis dzieł nakładowych i komisyjnych W. Stefańskiego w Poznaniu (P.). Od 14 III t.r. był nakładcą gazety w języku niemieckim „Zeitung des Ostens”, mającej informować o sprawach Polski i Słowiańszczyzny. W artykule wstępnym (nr 45) nazwał króla pruskiego «knutownikiem cara», za co wytoczono mu kolejny proces, tym razem o obrazę majestatu (gazeta upadła w poł. grudnia). Broniony w sądzie przez Krotowskiego, został 10 VII 1850 uniewinniony. Od 7 I t.r. wydawał kolejne pisemko dla ludu „Krzyż a Miecz”. Kontynuował też wydawanie polskiej literatury pięknej: Cypriana Norwida „Pieśni społecznej cztery stron” (1849), Adama Mickiewicza „Rzecz o literaturze słowiańskiej wykładana w Kolegium Francuskim” (1850–1), Teofila Lenartowicza „Polska ziemia” (1850) i „Mały światek” (1851). Po zamknięciu przez władze pod koniec czerwca 1850 „Gazety Polskiej”, „Krzyża a Miecza” i „Wielkopolanina” (29 VI t.r.), drukował od 8 VII „Gońca Polskiego”; także tym razem był szykanowany represjami i procesami (kary za artykuły w „Gońcu” przekroczyły sumę 200 talarów). Okres Wiosny Ludów i miesiące bezpośrednio po nim były czasem największego rozwoju firmy S-ego; ukazywała się w niej przeszło połowa wszystkich druków poznańskich.
W r. 1849 został S. prezesem Ligi Polskiej w Poznaniu; od 28 I 1850 kierował jedną z jej filii przy poznańskiej parafii św. Marcina. Zwerbował do niej ponad dwustu członków, przeważnie spośród rzemieślników, wyrobników i chłopów; kształcił w nich poczucie narodowe przez wygłaszanie pogadanek, odczytywanie gawęd z „Wielkopolanina” i innych drukowanych przez niego pism. Po rozwiązaniu przez władze Ligi Polskiej również ligi przy parafiach zaprzestały działalności, natomiast Liga świętomarcińska przeobraziła się w stowarzyszenie, przybierając nazwę Ligi m. Poznania (Ligi Miejskiej). Nadal pod kierunkiem S-ego prowadziła ona działalność charytatywną, wspierając materialnie emigrantów, powodzian i pogorzelców po pożarze Krakowa; utworzyła też w Poznaniu kasę pogrzebową i kasę pożyczkową oraz przyczyniła się do założenia szkoły rzemieślniczej, Tow. Dobroczynności i Tow. Przemysłowego. W styczniu 1851 Liga m. Poznania zbierała podpisy pod odezwą o obsadzenie dwóch szkół miejskich nauczycielami Polakami („Goniec Pol.” 1851 nr 112–114). W ramach Ligi miało działać Bractwo Panny Marii Królowej Korony Polskiej; jego celem było zbliżenie się «do ducha i przeszłości narodu polskiego, który swe dzieła narodowe nie tylko od obrzędów religijnych zaczynał i na nich kończył, ale tak łączył religię z narodowością, że wiele prac narodowych w samym kościele odbywał». Reguły Bractwa nie zostały jednak zatwierdzone przez arcybp. gnieźnieńskiego i poznańskiego Leona Przyłuskiego. Dn. 5 XI t.r. policja skonfiskowała dokumenty Ligi m. Poznania i na ich podstawie oskarżyła członków zarządu o kontakty z ośrodkami emigracyjnymi w Londynie i Paryżu. Wyrokiem z 11 XI skazano S-ego na 10 talarów grzywny z zamianą na osiem dni więzienia. Dn. 22 XI odebrano mu koncesje na prowadzenie drukarni i księgarni; nabyli je wówczas zaprzyjaźnieni z nim Sylwester Pawicki i Herman Gube, którzy przyjęli go do spółki przy wydawaniu „Gońca Polskiego”; sam Pawicki wydawał do r. 1853 „Szkołę Polską” i „Szkółkę dla Dzieci”. Władze dowiedziały się o udziale S-ego w „Gońcu Polskim”, po czym opieczętowały drukarnię i księgarnię. Dn. 31 XII „Goniec Polski” przestał się ukazywać, a w r. 1852 zrezygnował S. ostatecznie z 13-letniej działalności wydawniczo-księgarskiej.
W kwietniu 1852, korzystając z kredytu i własnych oszczędności, otworzył S. w poznańskim «Bazarze» «Dom spedycyjny i komissyjny surowych płodów i towarów». Gdy popadł w kłopoty finansowe, zajął się pośrednictwem w handlu dobrami ziemskimi. W Szczecinie i Hamburgu badał możliwości pośredniczenia w spławie płodów rolnych z W. Ks. Pozn. W styczniu 1853 wyjechał do Nadrenii dla zapoznania się z tamtejszymi przedsiębiorstwami przemysłowymi. W marcu t.r. wystąpił o koncesję na «zaprowadzenie żeglugi parowej na Warcie». Jakiś czas handlował drzewem, głównie podkładami kolejowymi, które sprzedawał w Gdańsku. Przez kilka miesięcy przebywał w okolicy Świecia, zajmując się wyrębem i obróbką drzewa. Z zarobionych pieniędzy założył w r. 1855 w Bydgoszczy dobrze prosperujący skład drewna, a w r. 1856 dokupił część podbydgoskiej wsi Bocianowo wraz z cegielnią. Po śmierci żony (ok. r. 1856) osiadł z dziećmi w Bocianowie. W tym czasie często podróżował; w listopadzie 1855 przebywał w Galicji, potem wyjeżdżał do Królewca, Elbląga, Kłajpedy, Torunia i Starogardu, niejednokrotnie odwiedzał też Król. Pol., gdzie kontaktował się z dawnymi spiskowcami. Otrzymywał nadal kolportowane przez Centralizację Londyńską zakazane druki, m.in. w r. 1857 wydawane przez Hercena czasopisma emigracji rosyjskiej „Kołokoł” i „Polarnaja zwiezda”. Był stale obserwowany przez policję, podejrzewającą go o kontynuowanie agitacji rewolucyjnej; odebrano mu również paszport.
Na przełomie l. pięćdziesiątych i sześćdziesiątych S. dużo publikował, skłaniając się stopniowo ku koncepcjom religijno-mistycznym. W artykułach w chełmińskim „Nadwiślaninie” nawoływał do obrony religii katolickiej, będącej wg niego zaporą przeciw germanizacji, krytykował księży na Pomorzu za posługiwanie się językiem niemieckim, apelował o zakładanie stowarzyszeń polskich i rozwijanie oświaty ludu, domagał się równouprawnienia Pomorza z W. Ks. Pozn. W ogłoszonym na tych łamach artykule Z Kaszub w dzień św. Bernarda. Co teraz począć? (1861 nr 53, 58), wezwał do stworzenia funduszu na cele narodowe, m.in. przez wyrzeczenie się kosztownych zabaw; uznano to za przygotowywanie ogólnopolskiego powstania i raz jeszcze wytoczono S-emu proces. Dn. 12 IV 1862 otrzymał nieoczekiwanie wysoki wyrok dwóch lat więzienia w twierdzy Wisłoujście. Po odbyciu kary osiadł pod koniec r. 1864 w Pelplinie. Założył tam skład drewna budulcowego, który w r. 1866 przekształcił w Dom Kupiectwa Pośredniczego, poszerzając działalność o handel zbożem i innymi płodami rolnymi. Dn. 11 X 1864 wstąpił do Tow. Rolniczego w Piasecznie, gdzie m.in. organizował chłopskie wystawy rolnicze i uczył w utworzonej w r. 1866 przez Towarzystwo Szkółce Rolnej. W Pelplinie, mimo bojkotu ze strony sfer ziemiańskich, sam założył 8 V 1866 Tow. Rolnicze; 2 II 1867 został wybrany jego naczelnikiem i na przełomie marca i kwietnia t.r. przekształcił je w Tow. Gospodarcze Pelplińskie (od r. 1868 pełnił w nim funkcję podskarbiego). Od r. 1866 był także członkiem Tow. Naukowej Pomocy w Toruniu. W r. 1867 uczestniczył w zorganizowanym w Toruniu Zjeździe Gospodarczym (w styczniu) oraz zwiedzał Wystawę Światową w Paryżu (w czerwcu). W r. 1869 przejął agenturę Ogniowego Tow. Ubezpieczeń w Hamburgu na Pelplin i okolice. Był inicjatorem i podskarbim pelplińskiej kasy pożyczkowej. W kolejnych artykułach w „Nadwiślaninie”, a także w „Przyjacielu Ludu” nawoływał do szerzenia oświaty przez zakładanie bibliotek ludowych (jedną sam utworzył w Pelplinie). Dn. 7 VI 1870 uczestniczył w Poznaniu w zwołanym przez TPNP „Wiecu w sprawie pisowni języka polskiego”. W lutym 1869 z okazji 50-lecia święceń kapłańskich i 23-lecia pontyfikatu papieża Piusa IX napisał odezwę, pomyślaną jako przeciwwaga dla podobnej odezwy katolików niemieckich. Zebrał przeszło 31 tys. podpisów i przesłał dokument rektorowi Kolegium Polskiego w Rzymie ks. Piotrowi Semenence, który 5 V t.r. na specjalnej audiencji wręczył go papieżowi. W tym czasie pod pseud. Polak XIX wieku wydał S. w Dreźnie, dzięki poparciu Józefa Ignacego Kraszewskiego, dwuczęściowe dzieło filozoficzno-religijne, dedykowane Piusowi IX. W części pierwszej pt. Szlachecka Rzeczpospolita a hasło nasze (1869), w pewnej mierze autobiograficznej, wykazywał winy szlachty wobec ojczyzny. W części drugiej, będącej rodzajem traktatu teologiczno-społecznego, pt. Szkoła o Królestwie Bożym (1870) wezwał do odrodzenia moralnego, mającego doprowadzić do Królestwa Bożego na ziemi i odbudowy Polski. Ze względu na pominięcie roli Kościoła w życiu narodu, dzieło to spotkało się z krytyką sfer katolickich; w „Tygodniku Katolickim” (1871 nr 21) wytknięto S-emu błędy teologiczne, na które odpowiedział on w tonie ostrym, niczego nie odwołując (List otwarty, „Przegl. Pol.” 1870/1 s. 323). Echem tej polemiki była broszura S-ego Zgoda duchowieństwa z narodem. Napisał Polak XIX wieku (P. 1871).
W r. 1873, wspólnie z zięciem, Stanisławem Dzierzgowskim, wybudował S. w Pelplinie dom ozdobiony z zewnątrz płaskorzeźbami królów polskich oraz malowidłami Orła i Pogoni, a także Trójcy Świętej; w domu tym, nazwanym przez S-ego Królestwem Bożym, organizował on zebrania ludowe i amatorskie przedstawienia teatralne. W „Przyjacielu Ludu” (1873 nr 17) anonsował, że są w nim do wynajęcia «mniejsze i większe pańskie mieszkania» oraz pomieszczenia na sklepy. S. zmarł 30 VI 1877 w Pelplinie, w całkowitym niemal zapomnieniu; został pochowany na miejscowym cmentarzu parafialnym.
W małżeństwie z Pauliną Emilią, córką Tomasza Stefańskiego i Marianny z Trocerów, miał S. siedmioro dzieci: Aleksandrę (ur. 1838), Stanisławę (ur. 1840), Helenę (ur. 1841), Władysława (ur. 1842), Teodorę (ur. 1844) i Franciszka (ur. 1845; jego brat bliźniak zm. przy urodzeniu). Żona S-ego, modystka, prowadziła w Poznaniu do r. 1842 cieszący się dużym powodzeniem sklep konfekcji damskiej i kapeluszy, który przekazała swojej siostrze; w r. 1845, podczas uwięzienia S-ego, zarządzała jego drukarnią.
Imieniem S-ego nazwano jedną z ulic w Poznaniu. W Pelplinie, oprócz nazwy jednej z ulic, upamiętniają go tablice pamiątkowe na cmentarzu oraz na domu, w którym mieszkał. S. był jednym z bohaterów serialu telewizyjnego w reżyserii Jerzego Sztwiertni „Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy” (1982).
Estreicher w. XIX, IV; Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1998 supl. I; Słown. Pracowników Książki Pol.; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I 233; Wpol. Słown. Biogr.; – Bratkowski S., Wielki konspirator zakłada kółka rolnicze, „Kulisy” 1973 nr 25; Bukowski A., Piaseczno pod Gniewem na Pomorzu – pierwowzór polskich kółek rolniczych, W. 1967; Filipiak T., Grot Z., Paprocki F., Polityczna działalność rzemiosła wielkopolskiego w okresie zaborów (1793–1918), P. 1963; Frankiewicz C., Działania wojenne w Wielkopolsce w roku 1848, P. 1926; Grot Z., Działalność posłów polskich w sejmie pruskim (1848–1850), P. 1961; Jagła M., Księgarz rewolucjonista, „Księgarz” 1966 z. 1 s. 49–54; Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w., P. 1951 I; Jankowski T., Pierwszy polski dziennik w Poznaniu „Gazeta Polska” (1848–1850), „Kron. M. Poznania” 1961 nr 3 s. 25–41; Jazdon A., Działalność wydawnicza Walentego Macieja Stefańskiego, „Studia o książce” T. 14: 1984 s. 81–128 (na s. 117–27 wykaz druków opublikowanych przez oficynę S-ego); tenże, Polski ruch wydawniczy w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1831–1862, W.–P. 1990; tenże, Walenty Maciej Stefański jako redaktor, wydawca i drukarz prasy poznańskiej, „Studia o książce” T. 15: 1985 s. 211– 41; Jazdon K., „Krzyż a Miecz”. Pismo literacko-krytyczne, 1850, P. 1998; taż, „Wielkopolanin” 1848–1850, P. 1997; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., I; Karwowski S., Bractwo rybaków w Poznaniu, P. 1912 s. 27; Kieniewicz S., Dramat trzeźwych entuzjastów. O ludziach pracy organicznej, W. 1964; tenże, Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 r., W. 1960; Kubiak S., Patron twojej ulicy, „Gaz. Pozn.” 1973 nr 121; Kubów S., Książka Wielkiej Emigracji w Wielkopolsce (1831–1862), Wr. 1980; Laubert M., Presse und Zensur der Provinz Posen (1815–1847), Lissa 1908; Mazanek A., Literackie drogi Wielkiej Emigracji do kraju przez wielkopolską trasę (1832–1848), Wr. 1983; Owsińska A., Sprawa chłopska w świetle publicystyki poznańskiej z lat 1823–1848, Wr. 1955 s. 16, 21; Paprocki F., Księgarz – rewolucjonista Walenty M. Stefański, „Przegl. Księgarski” R. 30: 1950 nr ľ s. 34–5; tenże, Walenty Stefański 1813–1877, w: Wielkopolanie XIX wieku, P. 1966 I 263–88; tenże, Walenty Maciej Stefański i Związek Plebejuszy, w: W stulecie Wiosny Ludów 1848–1849, W. 1953 V 347–86; tenże, Walenty Stefański jako działacz Związku Plebejuszy, w: tamże, W. 1951 IV 353–94; Rezler M., Wielkopolska Wiosna Ludów 1848. Zarys dziejów militarnych, P. 1993; Rola nurtu plebejskiego w polskich powstaniach narodowych XVIII i XIX wieku, Red. H. Halicz, W. 1956 s. 51–5; Schmidt H., Die polnische Revolution des Jahres 1848 im Grossherzogtum Posen, Weimar 1912; Skałkowski A. M., Bazar Poznański. Zarys stuletnich dziejów (1838–1938), P. 1958; tenże, Józef Szułdrzyński 1801–1859, P. 1939; Szmańda J., Polska myśl polityczna w zaborze pruskim, P. 1919; Tiałowski P., Życiorys i działalność księgarza Walentego Stefańskiego, „Kron. M. Poznania” R. 14: 1936 s. 351–80; Trzeciakowscy M. i L., W dziewiętnastowiecznym Poznaniu, P. 1987; Tyrowicz M., Z dziejów polskich ruchów społecznych w XIX wieku, W. 1965 s. 132–3; Walentynowicz M., Wypożyczalnie książek w Wielkim Księstwie Poznańskim, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1965 nr 1 s. 51; Warkoczewska M., Malarstwo i grafika epoki romantyzmu w Wielkopolsce, W.–P. 1984; Zarys rozwoju ruchu robotniczego w Wielkopolsce, Red. A. Czubiński, P. 1978 s. 29–32; – Akta i czynności sądowe tyczące się procesu Polaków oskarżonych w roku 1847-ym o zbrodnię stanu, Berlin 1847 I 225; Anklageschrift des Staatsanwalts bei dem Königlichen Kammergericht..., Berlin 1847 s. 393–6; Guttry A., Pamiętniki z lat 1845–1847, P. 1891 s. 23–5, 32–40; tenże, W przededniu Wiosny Ludów. Wspomnienia z r. 1846–48, Wil. 1921 s. 42–3, 51–9, 71, 73; Limanowski B., Historia ruchu rewolucyjnego w Polsce w r. 1846, Kr. 1913; Listy emigracyjne Joachima Lelewela, Wyd. H. Więckowska, Kr. 1952 III; Mierosławski L., Powstanie poznańskie 1848 roku w kształcie objaśnień do Jędrzeja Moraczewskiego powieści, Paryż 1860; Moraczewski J., Wypadki poznańskie w r. 1848, P. 1850; Motty M., Przechadzki po mieście, P. 1999 I–II; Protokoły posiedzeń Koła Polskiego w Berlinie, Oprac. Z. Grot, P. 1956 I; Rakowski K., Powstanie poznańskie w 1848 roku, Lw. 1900 s. 205; Rok 1848 w Polsce. Wybór źródeł, Oprac. S. Kieniewicz, Wr. 1948; Sprawa więźniów poznańskich przed sądem berlińskim, Paryż 1848 s. 9, 11–13, 15–16, 199–201; Swinarski E., Wspomnienia z wyprawy na Litwę w roku 1831, P. 1911; III Rocznik Towarzystw Przemysłowych, P. 1886 s. 10–11; Wiesiołowski F., Pamiętnik z r. 1845–1846, Lw. 1868 s. 55–7, 60–4; – „Dzien. Pozn.” 1870 nr 131, 134, 1877 nr 150; „Gaz. W. Ks. Pozn.” 1847 nr 266 s. 1227–9 (akt oskarżenia S-ego), 1853 nr z 1 IV; „Goniec Pol.” 1850 nr 13 s. 51–2, nr 14 s. 54–5, nr 61 s. 243–4, nr 100 s. 389–90, nr 270 (inform. o zamknięciu księgarni S-ego), 1851 nr 112–114 (spraw. z działalności Ligi Pol.); „Kur. Pozn.” 1877 nr 150; „Ostdeutsche Zeitung” 1877 nr 331 (nekrolog S-ego); „Piast” 1867 nr 1; „Przegl. Pol.” R. 4: 1869 z. 1 s. 528 [rec. Szlacheckiej Rzeczpospolitej], R. 5: 1870/1 z. 1 s. 323; – AP w P.: Prezydium Policji, sygn. IX CA, IX Cc, II D; Arch. Archidiec. w P.: Akta arcybp. Generalia dot. cenzury ksiąg, sygn. OA V 70, OA V 185, Księgi metrykalne paraf. św. Marcina, 232/13 i in.; B. Jag.: rkp. 6535 k. 172–227 (koresp. z J. I. Kraszewskim dot. wydania Rzeczypospolitej szlacheckiej); B. Kórn.: Koresp. T. Działyńskiego, rkp. 105 (7440) s. 93, fragmenty koresp. Lelewela, rkp. 106 (7441) k. 47, koresp. Kajetana W. Kielisińskiego, rkp. 1097 (1584) k. 95, rkp. 7474, 7475 (Rachunki bibliot.), rkp. AB 8 (listy Józefa Chociszewskiego z l. 1870–1915, na k. 43–6 życiorys S-ego); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 2028 t. 1 k. 40–1, rkp. 2212 t. 1 k. 56, 58; B. Raczyńskich w P.: rkp. 1604/1 (koresp. ze S. Koźmianem), rkp. 2342 k. 195, rkp. 2764; Paraf. Wniebowzięcia NMP w Pelplinie: Księga zmarłych 1877, poz. 25; – Mater. Red. PSB: Życiorys S-ego oprac. przez Stanisława Z. Gołębiowskiego; – Informacje Artura Jazdona z P. na podstawie m.in.: Arch. Archidiec., B. Jag., B. Kórn. oraz kwerendy prasowej.
Marek Rezler