Schaetzel (Schatzel) Tadeusz, pseud.: Kopystyński Zdzisław, Tomasz Krymski (1891–1971), pułkownik dyplomowany WP, dyplomata, polityk. Ur. 12 III w Brzeżanach, był synem Stanisława (zob.), i Pauliny z Sochaników.
Od r. 1901 S. uczęszczał do gimnazjum klasycznego w Brzeżanach. Tu należał do tajnej organizacji «Odrodzenie», łączącej hasła pozytywistyczne z patriotyzmem i dążeniami niepodległościowymi. Po zdaniu matury w r. 1909 studiował na politechnikach we Lwowie i Grazu; jednocześnie prowadził działalność niepodległościową w Związku Walki Czynnej, a następnie w Związku Strzeleckim. Po studiach pracował jako inżynier.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. wstąpił 15 VIII 1914 do kompanii strzeleckich dowodzonych przez Józefa Piłsudskiego i w stopniu kanoniera z 1. baterią artylerii wyruszył w pierwszych dniach września w Karpaty; odbył kampanię w dolinie Pantyrskiej pod Rafajłową i Zieloną. Od lutego 1915 został przeniesiony do baterii polowej, brał z nią udział w kampanii galicyjskiej oraz besarabskiej. Następnie przeszedł kampanię nad Styrem i Stochodem, po czym wraz z 1. p. artylerii (p.a.) przebywał pod Baranowiczami. W listopadzie 1916 został odkomenderowany na dwutygodniowy kurs dowódców baterii artylerii przy 10. dyw. niemieckiej, po czym został zastępcą dowódcy baterii w 1. p.a. Legionów (Leg.). W pierwszym kwartale 1917 odbył kurs artylerii w Rembertowie, po którym został instruktorem. W maju t.r. otrzymał przydział do szkoły podchorążych 1. p.a. Leg., jako nauczyciel balistyki i organizacji wojsk, po czym do połowy lipca służył ponownie w 3. i 4. baterii. W Legionach Polskich awansował 9 X 1915 na chorążego, 1 VI 1916 (1 V – wg listy starszeństwa oficerów Legionów Pol.) na podporucznika, a 5 XI t.r. na porucznika. Dn. 15 VIII 1917, podczas kryzysu przysięgowego Legionów Polskich, został zwolniony z 1. p.a. i w połowie września t.r. przeniesiony do szkoły oficerów rezerwowych armii austriackiej.
W styczniu 1918 S. zdezerterował z tej armii i przedostał się przez front do polskich formacji wojskowych na Wschodzie. Działał w Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) na Ukrainie jako zastępca komendanta Komendy Naczelnej nr 3 w Kijowie. Brał udział w ważnych naradach nad organizowaniem wojska polskiego w Rosji południowej (w tym w naradzie wysłanników Konwentu i Komendy Głównej POW w poł. marca 1918 w Kijowie). Po opracowaniu planów mobilizacyjnych POW, w pierwszych dniach listopada t.r. powrócił do kraju i wstąpił do WP organizującego się w Lublinie pod dowództwem Edwarda Rydza-Śmigłego. Objął tutaj stanowisko referenta POW na Ukrainę przy Sztabie Generalnym (SG) Dowództwa WP z siedzibą w Lublinie, a następnie kierownika oddziału informacyjnego sztabu Dowództwa Okręgu Generalnego w Lublinie. Od stycznia 1919 uczestniczył w pertraktacjach z wycofującymi się oddziałami niemieckimi Ober-Ostu z Podlasia, a później w Kowlu, gdzie skupywał także broń dla wojsk polskich i prowadził działalność wywiadowczą. W maju t.r. służył w oddziale informacyjnym Ekspozytury Naczelnego Dowództwa WP przy I Korpusie Armii dowodzonej przez gen. Józefa Hallera, a do 16 VI w Biurze Wywiadowczym Naczelnego Dowództwa (ND) WP. Odkomenderowany na pierwszy kurs Wojennej Szkoły SG, ukończył go w końcu października t.r. i został kierownikiem wydziału IV (wschodniego) Oddziału II ND WP. Dn. 1 XII t.r. awansował do stopnia kapitana. W kwietniu 1920 otrzymał przydział do sztabu delegata naczelnego wodza na polsko-sowieckie pertraktacje pokojowe w Borysowie.
Dn. 18 IV t.r. został S. przydzielony do Sztabu Ścisłego Naczelnego Wodza na kierownika sekcji ofensywnej Oddziału II (wywiad i kontrwywiad wojskowy) podczas wyprawy kijowskiej. Od 2 V t.r. przez miesiąc był najpierw zastępcą szefa Oddziału II w tymże sztabie, a przez kolejny miesiąc szefem tegoż oddziału. W lipcu został kierownikiem wydziału IV Oddziału II SGND. W tymże miesiącu awansował do stopnia majora. Podczas bitwy warszawskiej (sierpień), a następnie bitwy nad Niemnem, był szefem Oddziału II Kwatery Głównej Naczelnego Wodza. Po zakończeniu wojny polsko-sowieckiej objął od 6 III 1921 kierownictwo Wydz. II Oddziału II SG. Jako szef tego wydziału wyjeżdżał w charakterze eksperta na konferencje rozbrojeniowe do Rewla i Rygi oraz Komisji Zgromadzenia Ligi Narodów do Genewy i Paryża. W listopadzie 1922 uczestniczył w grecko-tureckiej konferencji pokojowej w Lozannie.
Od 3 XI 1923 do 15 X 1924 S. był słuchaczem III kursu doszkolenia Wyższej Szkoły Wojennej (WSWoj.), po jej ukończeniu otrzymał tytuł oficera Sztabu Generalnego (dyplomowanego). W r. 1924 miał już stopień podpułkownika (ze starszeństwem od 1 VII 1923). W t.r. S. współdziałał przy powołaniu organizacji polityczno-społecznej – Konfederacja Ludzi Pracy, której inicjatorami byli wolnomularze i osoby do nich zbliżone (L. Chajn zalicza również S-a do wolnomularzy). Dn. 2 XII t.r. został attaché wojskowym przy poselstwie polskim w Ankarze. Pełniąc tę funkcję, nawiązał z polecenia marszałka J. Piłsudskiego kontakty z przedstawicielami narodów Kaukazu ujarzmionych przez ZSRR. Na wspólnym zebraniu z nimi w Stambule w r. 1926 wystąpił z wnioskiem, aby wszcząć działanie na rzecz wyzwolenia tych narodów; akcję tę nazwał prometejską. Od października 1926 do 30 I 1929 zajmował stanowisko szefa Oddziału II Sztabu Głównego WP. Przeniesiony w stan nieczynny, przeszedł 1 II 1929 do służby w Min. Spraw Zagranicznych (MSZ). Od 1 III t.r. do 30 IV 1930 był radcą Ambasady RP w Paryżu (od 30 I 1930 mianowany posłem nadzwyczajnym i ministrem pełnomocnym II kl. w IV stopniu służbowym). Od 1 V do 18 XII 1930 był szefem gabinetu Prezesa Rady Ministrów Walerego Sławka. W wyborach do Sejmu RP w r. 1930 kandydował z listy państwowej nr 1 (Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem), mandat uzyskał, ale zrzekł się go i z dn. 1 I 1931 został w Dep. Polityczno-Ekonomicznym MSZ naczelnikiem Wydz. Wschodniego, a 1 II 1934 wicedyrektorem Dep. Politycznego. Ze stanowiska tego został z dn. 5 IX 1935 przeniesiony w stan nieczynny, a z dn. 31 III 1936 w stan spoczynku.
Po zabójstwie Tadeusza Hołówki (29 VIII 1931) objął patronat nad «zespołem prometejskim». Uczestniczył pod kierunkiem ministra spraw zagranicznych Józefa Becka w negocjacjach z ZSRR o pakt nieagresji podpisany 25 VII 1932, a także pełnił rolę pośrednika w rozmowach sowiecko-rumuńskich w Genewie. Pod pseud. Tomasz Krymski ogłosił wraz z Eugeniuszem Wiśniowskim (właściwe nazwisko Edmund Charaszkiewicz) artykuł pt. Racja stanu Polski na Wschodzie (w książce pt. „Pod znakiem odpowiedzialności i pracy”, W. 1933).
S. związany z tzw. grupą pułkowników, należał do ścisłej ekipy piłsudczykowskiej i był wtajemniczony w najważniejsze sprawy życia państwowego i decyzje personalne na najwyższym szczeblu. Premier Marian Zyndram-Kościałkowski proponował S-owi w swym gabinecie tekę ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego; spotkał się jednak z jego odmową. We wrześniu 1935 S. został wybrany z woj. tarnopolskiego (okręg wyborczy 63) na posła do Sejmu IV kadencji i objął w nim urząd wicemarszałka. W Sejmie współpracował ściśle z Walerym Sławkiem. W r. 1937, nie zgadzając się z polityką ekipy rządowej, odmówił przystąpienia do Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN). Jesienią 1938, po rozwiązaniu Sejmu IV kadencji, S. wycofał się z czynnego życia politycznego.
W kampanii wrześniowej 1939 r. S. został przedstawicielem Naczelnego Wodza przy MSZ. W czasie pobytu naczelnego wodza marsz. E. Rydza-Śmigłego i min. J. Becka w Brześciu nad Bugiem, w rozmowach z nimi wyrażał obawy, że Armia Czerwona wkroczy na terytorium Rzpltej. Dn. 17 IX przeszedł granicę rumuńską, towarzysząc min. Beckowi. Przewidywany jeszcze przed przejściem do Rumunii na organizatora podziemia zbrojnego w Polsce pod okupacją niemiecką, w pierwszych miesiącach pobytu w Rumunii S. stał na czele tajnej organizacji «K7» («Komitet siedmiu»), której celem miały być konspiracyjne działania w kraju; rozkazem gen. Kazimierza Sosnkowskiego «K7» został na początku lutego 1940 zlikwidowany. Podczas internowania Becka w Rumunii S. usiłował ułatwić mu wyjazd, a gdy to się nie powiodło, pozostał z nim aż do jego śmierci w czerwcu 1944. W listopadzie t.r. S. opuścił Rumunię. Dn. 5 XI 1944 przybył do Turcji wraz z gen. Tadeuszem Kasprzyckim i płk. Juliuszem Ulrychem w celu m.in. wybadania postawy Turcji wobec Polski i ZSRR oraz jej stosunku do aliantów. Pobyt S-a w Turcji trwał do 20 XI t.r. Następnie S. przyjechał do Egiptu i został przyjęty do Polskich Sił Zbrojnych. Na przełomie 1947 i 1948 r. przyjechał wraz z oddziałami WP na Środkowym Wschodzie do Wielkiej Brytanii. Był współzałożycielem Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie (1947), a następnie długoletnim członkiem Rady tegoż Instytutu i redaktorem „Niepodległości” (1952–62). W r. 1947 wznowił działalność Ligi Niepodległości Polski; od r. 1957 był prezesem Rady Naczelnej tej organizacji. Z ramienia Ligi wchodził w 1. poł. l. pięćdziesiątych do Rady Jedności Narodowej. W r. 1949 założył polską grupę «Prometeusza», której przewodniczył. Należał do współzałożycieli Instytutu Wschodniego «Reduta» (1946) i Grupy Tow. Polsko-Ukraińskiego. Organizował wystawy w Ognisku Polskim w Londynie. W r. 1947 ogłosił w Jerozolimie biografię Pułkownik Walery Sławek, był też autorem szkicu biograficznego o J. Becku, a wraz z Władysławem Pobóg-Malinowskim opracował przypisy do uzupełnienia do wspomnień J. Becka pt. „Dernier rapport. Politique polonaise 1926–1939” (Paris 1951). Współpracował z „Wiadomościami” oraz „Dziennikiem Polskim i Dziennikiem Żołnierza”.
Osobistym dramatem w życiu S-a stało się odbicie mu w r. 1935 narzeczonej, Heleny Kobylańskiej, przez Michała Mościckiego, wówczas ambasadora RP w Tokio. Rodziny potem S. już nie założył. Zmarł 26 VI 1971 w Londynie i został pochowany 7 VII t.r. na cmentarzu South Ealing. Był odznaczony m.in.: Orderem Wojennym Virtuti Militari 5 kl., Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Komandorią Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Walecznych 4-krotnie, francuską Legią Honorową i licznymi innymi orderami zagranicznymi.

Album – Skorowidz Senatu i Sejmu 1935–40 s. 89 (fot.), 95, 100, 161 (fot.); Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1994 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Zieleniewski, Sejm i Senat 1935–40 (fot.); Dziennik urzędowy MSZ RP, W. 1935 s. 151, W. 1936 s. 98; Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich, W. 1917; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928; Rocznik służby zagranicznej RP, W. 1932 s. 50, 131, W. 1933 s. 70, 140, W. 1934 s. 72, 135, W. 1935 s. 16, 199; – Batowski H., Polska dyplomacja na obczyźnie, Kr. 1991; Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1984; Cisek J., Kalendarium działalności Józefa Piłsudskiego, Nowy Jork 1992; Czaykowski B., Sulik B., Polacy w W. Brytanii, Paryż 1961; Deruga A., Polityka wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy (1918–1919), W. 1969; Garlicki A., Józef Piłsudski 1867–1935, W. 1988; Jędrzejewicz W., Kronika życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, Londyn 1986; Kulesza W.T., Koncepcje ideowo-polityczne obozu rządzącego w Polsce w latach 1926–1935, Wr. 1985; Leczyk M., Polityka II Rzeczypospolitej wobec ZSRR w latach 1925–1934, W. 1976; Lipiński W., Proces pułkownika Barty, „Niepodległość” T. 3: 1931, T. 4: 1931; Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, Londyn 1964–5 I–II; Micewski A., W cieniu marszałka Piłsudskiego, W. 1969; Mikulicz S., Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, W. 1971; Nałęcz T., Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918, Wr. 1984; Nowakowski J. M., Walery Sławek 1879–1939. Zarys biografii politycznej, W. 1988; Podoski B., Śp. Pułkownik Tadeusz Schaetzel, „Niepodległość” (Londyn–Nowy Jork) T. 8: 1972 s. 178–82, 225–6; Werschler I., Tadeusz Hołówko, Życie i działalność, W. 1984; W 50-lecie powstania Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, Oprac. W. Chocianowicz, Londyn 1969; Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864–1939, Pod red. P. Staweckiego, W. 1990; – Beck J., Ostatni raport, W. 1987; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1964 III; Gawroński J., Moja misja w Wiedniu 1932–1938, W. 1969; Günther W., Pióropusz i szpada. Wspomnienia ze służby zagranicznej, Paris 1963; Hoppe J., Wspomnienia, przyczynki, refleksje, Londyn 1972; Jędrzejewicz J., W służbie idei, Londyn 1972; Jędrzejewicz W., Wspomnienia…, Wr. 1993; Łaptos J., Dyplomaci II RP w świetle raportów Quai d’Orsay, W. 1993; Pobóg-Malinowski W., Na rumuńskim rozdrożu, „Kultura” 1948 nr 7 s. 127, nr 9–10 s. 145–8, 153, 156; Romeyko M., Przed i po maju, W. 1967; Sokolnicki M., Ankarski dziennik 1943–1946, Londyn 1965; Sosnkowski K., Myśl – praca – walka, Zebrał i oprac. S. Babiński, London 1988; [Szembek J.], Diariusz i teki Jana Szembeka, Londyn 1964–72 I–IV; tenże, Diariusz, wrzesień–grudzień 1939, W. 1989; Świtalski K., Diariusz 1919–1935, W. 1992 (fot.); Wasilewski T., Jeszcze o „Komitecie siedmiu”, „Kultura” 1948 nr 12 s. 117–18; Zabiełło S., Na posterunku we Francji, W. 1967; – „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1971 nr 156, 158, 162, 164; – CAW: Akta personalne S-a; – Informacje z Instytutu Józefa Piłsudskiego z Nowego Jorku przekazane przez Janusza Ciska.
Piotr Stawecki