Rutkowski Szczęsny (1887–1940) malarz, krytyk artystyczny, publicysta. Ur. 15 VIII w majątku rodzinnym Szpetal Górny koło Włocławka, był najstarszym z czworga dzieci Zdzisława, właściciela ziemskiego, i Emilii z Wittke-Jeżewskich; wujem jego był znany kolekcjoner dzieł sztuki Dominik Wittke-Jeżewski.
R. ukończył IV gimnazjum w Warszawie. Za udział w strajku szkolnym w r. 1905 musiał opuścić Warszawę z «wilczym biletem». Przeniósł się do Krakowa, gdzie studiował malarstwo w tamtejszej ASP (może jako wolny słuchacz, brak bowiem jego nazwiska w spisach uczniów), a następnie wyjechał do Rzymu i Paryża. Należał do Tow. Artystów Polskich w Paryżu (jest wymieniony w spisie uczestników członków założycieli I Walnego Zgromadzenia 10 I 1911). Po powrocie do kraju zamieszkał w Szpetalu, bywał w Warszawie. W czasie wojny polsko-sowieckiej w r. 1920 służył jako ochotnik w WP.
R. malował głównie pejzaże, oprócz kilku włoskich, najczęściej pejzaż nadwiślański z okolic rodzinnych, a z czasem również obrazy o tematyce wziętej z polskich dziejów bajecznych, legend oraz biografii polskich świętych. Projektował też przedmioty z zakresu rzemiosła artystycznego, a także tkaniny z motywami figuralnymi. W swych pracach uprawiał trochę naiwną, archaizującą i prymitywizującą stylizację, być może (jak to sugerowali krytycy), pod wpływem twórczości H. Rousseau – Celnika. Wystawiał w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie: w r. 1912 (kolekcja prac), w r. 1914 (obrazy olejne: Demeter, Młody las, Wisła, Widok Włocławka, Z okolic Rzymu, Villa Borghese) i w t. r. na wystawie Młodej Polski pokazał prace z zakresu sztuki dekoracyjnej (projekty poduszek, oprawy książki). W t. r. wziął udział w Wystawie Koła Artystów Wielkopolskich, urządzonej na otwarcie nowego lokalu Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) w Poznaniu. W Zachęcie, z którą był przez wiele lat związany (był jej rzeczywistym członkiem), wystawił swe prace w Salonie w r. 1915 (Wiatrak, Wiśniowe drzewka), zaś indywidualne wystawy odbyły się w TZSP w r. 1916 i 1917.
R. był członkiem i stałym bywalcem założonego na przełomie 1916/17 r. Polskiego Klubu Artystycznego (PKA), mającego swą siedzibę w warszawskim hotelu «Polonia». Wchodził do Zarządu Klubu (sekcja plastyków). Wielokrotnie wystawiał w PKA, np. w r. 1917 (I wystawa), 1918 (III wystawa sekcji plastyków PKA), 1919 (wystawa R-ego, Wacława Roguskiego, Wacława Wąsowicza i karykatur Kazimierza Sichulskiego), r. 1921 (wystawa obrazów i haftów wykonanych wedle projektów R-ego, m. in. gobeliny Piast Kołodziej i Orka) i później w l. 1924, 1925, 1926. W r. 1919 pomagał W. Wąsowiczowi (wespół z Aleksandrem Swidwińskim i Romualdem Kamilem Witkowskim) dekorować Podziemie Futurystów w Kawiarni Pikadora w Hotelu Europejskim. W r. 1920 wraz z Roguskim, Wąsowiczem, Witkowskim, Jerzym Zarubą i Janem Żyznowskim dołączył do krakowskiego ugrupowania awangardowego «Formiści» zawiązując grupę warszawską. T. r. odbyła się duża, wspólna wystawa formistów w Warszawie (w lokalu PKA w «Polonii»), później R. wystawiał w r. 1921 w IV Wystawie Formistów w Pałacu Sztuki w Krakowie, w r. 1922 w Trzeciej Wystawie Grupy Formistów F 9 w Salonie Czesława Garlińskiego w Warszawie (wystawił kilka pejzaży i obraz Św. Stanisław – wskrzeszenie Piotrowina) i w ostatniej wystawie tej grupy w r. 1927 w TZSP. Z formistami R-ego łączyły jednak bardziej stosunki towarzyskie i przyjaźnie, niż wspólnota postawy artystycznej. Od r. 1918 należał do Komisji Tymczasowej, a następnie wszedł do kierowanej przez Jana Lorentowicza Rady Sztuk Pięknych przy Min. Sztuki i Kultury (Dział Krajoznawczy). W r. 1920 służył ochotniczo w WP. Był współzałożycielem i wiceprzewodniczącym Tow. Kultury i Sztuki Słowiańskiej. Był jednym z inicjatorów urządzenia I Międzynarodowej Wystawy Architektury Nowoczesnej (w TZSP w r. 1926).
R. uprawiał publicystykę artystyczną; interesował się sprawami rozwoju sztuki w niepodległej Polsce, sytuacją artystów: Likwidacja polskiego malarstwa i rzeźby („Kur. Pol.” 1924 nr 300), Nowe kierunki w polskich sztukach plastycznych („Świat” 1925 nr 15), recenzował wystawy, np. Pejzaż jugosłowiański („Świat” 1923 nr 21), Wystawa Jana, Tadeusza i Adama Styków („Nowy Kur. Pol.”, 1926), omawiał sylwetki artystów: Jacek Malczewski („Kur. Pol.” 1925 nr z 8 III), Z pośród polskich marynistów. Władysław Ślewiński („Morze” 1925 nr 7), Stanisław Masłowski („Sztuki Piękne” 1926/6 nr 10/11), Tadeusz Pruszkowski („Sztuki Piękne” 1927/8 nr 1). Napisał też dwie książeczki poświęcone życiu i twórczości formistów, wydane w serii „Monografie Artystyczne”: Edward Wittig (T. 3: 1925) i Jacek Mierzejewski (T. 12: 1927).
Pod koniec 1927 r. wyruszył R. w podróż «naokoło świata» (głównie statkami i pociągami), rozpoczynając od USA; tam przebywał dłużej zwiedzając Buffalo, wodospad Niagarę, Chicago, Los Angeles, Hollywood. Z Detroit pisał (14 II 1928) do Mieczysława Rulikowskiego o możliwościach zorganizowania kolportażu polskich czasopism i książek do USA. Następnie podróżował na Hawaje, do Japonii, Chin, Hong-Kongu, Birmy, Indii i Egiptu. Wrażenia z tej podróży opisał w książce W 150 dni naokoło świata (W. 1928).
Po powrocie do kraju i podziale z rodzeństwem majątku, R. objął pięknie położony na stoku nad Wisłą folwark Kulin (koło Szpetala), wiele jednak przebywał w Warszawie, gdzie miał mieszkanie przy ul. Kruczej 7. W r. 1929 wraz z Józefem Jankowskim i Teodorem Toeplitzem był współzałożycielem i redaktorem pisma poświęconego sprawom architektury i budownictwa w kraju i na świecie „Dom Osiedle Mieszkanie”. Umieszczał w nim także własnego pióra artykuły, jak: Instytut dla budowy tanich domów w Rzymie, Budownictwo mieszkalne w Stanach Zjednoczonych Ameryki Półn., O popieraniu budowy tanich mieszkań w Polsce i zagranicą, Każdy pokój pełni podwójną rolę (wszystkie w r. 1929). Na temat architektury publikował także w innych czasopismach artykuły, np. Polska architektura współczesna („Tyg. Ilustr.” 1929 nr 49), czy Architektura polska („Świat” 1938 nr 12). W r. 1932 ukazała się jego książka pt. Osiedla ludzkie.
R. malował nadal wiele. Należał do Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP) i wystawiał w r. 1928 w pierwszej wystawie związku w Warszawie, w r. 1929 w «Wystawie warszawskiego ZPAP w Krakowie», w r. 1936 w Salonie ZPAP. Wśród artystów «niestowarzyszonych» wystawiał (obrazy olejne Awantura romantyczna I, II, III) w Dziale Sztuki Powszechnej Wystawy Krajowej (PWK) w Poznaniu w r. 1929. Brał udział w wystawie wiosennej TPSP we Lwowie w r. 1931. Nade wszystko jednak bliskie związki łączyły go z Zachętą. W TZSP pokazywał swe prace w wystawach ogólnych i salonach, m. in. w r. 1923 (Cud św. Jacka, Chrzest na Gople), w Salonie 1923/4, w XII Salonie (Królewskie łowy, Św. Wojciech), 1927, 1928, 1929 (obrazy Kąpiel i Tennis), 1930 (wystawa ogólna, na której pokazał polskie pejzaże: Odłogi, Skraj lasu, Chełmno na Pomorzu, Tęcza, Po deszczu, Wiatr na Wiśle), 1931 (Kwitnące jabłonie), 1932 (Wisła po deszczu, Wiatr na Wiśle, Zielone jabłka) i 1936. Miał też w Zachęcie kilka wystaw indywidualnych: w r. 1926 (kolekcja prac), 1932 (kolekcja 36 prac, głównie pejzaży) i w r. 1937 (wystawa zbiorowa prac R-ego, na której pokazał obrazy olejne ilustrujące „Eneidę”, „Orlanda Szalonego” i „Starą Baśń”).
Od powstania w r. 1930 Instytutu Propagandy Sztuki (IPS) R. uczestniczył w jego wystawach: a więc w Salonie Warszawskim (tzw. Listopadowym) grudzień-styczeń 1930–31 w Warszawie (pokazany następnie w Krakowie), w r. 1933 (pejzaże). W maju 1933 R. objął stanowisko dyrektora IPS. W czasie swej kadencji zorganizował w r. 1934 (4 XI – 2 XII) dużą wystawę «Sto lat Sztuki Belgijskiej». Otrzymał wówczas belgijski Order Leopolda II (4). Po pożarze w IPS w r. 1935 (10 III) R. podał się do dymisji, którą Komitet Główny IPS przyjął, zaznaczono jednak w protokole, że nie ma ona związku z «katastrofą pożaru» i udzielono R-emu «absolutorium jednogłośnie». Związki R-ego z Instytutem pozostały nadał żywe, o czym świadczy udział w wystawach IPS, np. w r. 1936 w wystawie «Sport w sztuce» (obraz Łucznicy i szybkobiegacze), w r. 1937/8 w IX Salonie Malarstwa (Św. Jerzy), a także zachowany list R-ego do Komitetu Głównego (z dn. 28 I 1938), w którym, aby «zaradzić kłopotom finansowym», proponuje zorganizowanie kilku tematycznych wystaw (jak wystawy przedstawiającej dorobek Włoch faszystowskich, współczesnych tkanin polskich, polskiej architektury i urbanistyki współczesnej oraz wystawy «Bataliści polscy»). Istotnie wystawa «Polskie malarstwo batalistyczne» odbyła się w czerwcu 1939 w IPS, a R. pokazał na niej obraz Bitwa na Psim Polu (z r. 1929). Wiosną 1939 brał jeszcze udział w wystawie ZPAP (w lokalu IPS), miał też wystawę indywidualną w Salonie Czesława Garlińskiego, na której pokazał pejzaże, cykl piastowski (m. in. Polowanie Bolesława Krzywoustego) oraz ilustracje do „Eneidy” i „Orlanda Szalonego”.
Malarstwo R-ego nie ulegało przemianom. Jeden z krytyków pisał «Podróż dookoła globu, studia nad sztuką dawnych mistrzów i bliskie stosunki osobiste z innymi artystami o zupełnie odmiennych dążeniach nie wywarły wszakże, rzecz ciekawa, większego wpływu na Rutkowskiego-malarza» (M. Wallis). «Wdzięk obrazów Rutkowskiego dyskretnie prymitywizowanych – pisał z okazji wystawy w Zachęcie w r. 1932 W. Husarski – polega głównie na bardzo szczerym, pełnym poezji odczuciu krajobrazu, w którym ze szczególną miłością odtworzone są drzewa» („Tyg. Ilustr.”), zaś W. Bunikiewicz stwierdzał «Wystawa w Zachęcie nie ma nic reformatorskiego … natomiast jest kolor, jest światło, jest gorący sentyment». W ostatnich latach przed wojną ukazywały się nadal w czasopismach recenzje z wystaw i artykuły na tematy artystyczne pisane przez R-ego, np.: Malarze Warszawy („Świat” 1938 nr 48/9), Współpraca trzech sztuk („Świat” 1939 nr 4), Egga Haardt („Świat” 1939 nr 21), recenzja z wystawy Wacława Wąsowicza („Arkady” 1939 nr 2).
Po wybuchu drugiej wojny światowej R. mieszkał u siebie, w Kulinie. Aresztowany w r. 1940, został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau. Tam zmarł na zapalenie płuc 2 XII 1940. Urna z prochami R-ego została złożona w kościele parafialnym w Szpetalu Górnym.
R. był dwukrotnie żonaty. Pierwszy raz (od r. 1919) z pisarką Wandą Melcer, córką Henryka (zob.), późniejszą Sztekkerową. Po rozwodzie (w r. 1927) R. poślubił (w r. 1929) Rosjankę Eugenię Tarasow; miał z nią jednego syna Jarosława, inżyniera.
Fot. w Mater. Red. PSB; – Pol. Bibliogr. Sztuki; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (uzupełnienia), (fot.); Słown. Geogr. (Kulin, Szpital Górny); Thieme-Becker, Lexikon d. Künstler; Boniecki, IX 60 (Jeżewscy); Katalog Powszechnej Wystawy Krajowej, Dział Sztuki, P. 1929; Przewodnik po wystawie TZSP nr 12, kwiecień 1926, nr 78, listopad 1932, nr 123, maj 1937 (wystawy zbiorowe R-ego); Wiercińska, Katalog prac TZSP; – Bunikiewicz W., Malarz o zreformowanym sercu, „Świat” 1932 nr 50 (fot.); tenże, Wystawa zbiorowa Szczęsnego Rutkowskiego, „Kur. Warsz.” 1939 nr 78; Dobrowolski, Nowocz. malarstwo pol., III; Husarski W., Prymitywizm w sztuce, „Czas” 1939 nr 84; tenże, Wystawy w Zachęcie, „Tyg. Ilustr.” 1927 I półr. nr 13; tenże, Z życia artystycznego Warszawy, tamże 1932 nr 51; Gardowski L., III Wystawa sekcji plastyków Polskiego Klubu Artystycznego, „Świat” 1918 I półr. nr 13; Lorentowicz J., Prace Rady Sztuk Pięknych, tamże nr 23, 24; Mitarski W., Wystawy zbiorowe w Zachęcie, „Tyg. Ilustr.” 1917 nr 9–11; Pollakówna J., Formiści, Wr. 1972; Wiercińska, Tow. Zachęty; Winkler K., Formiści polscy, Monografie artystyczne, W. 1927 XIV; Z zagadnień plastyki współczesnej polskiej w l. 1918–1939, „Studia z Hist. Sztuki” IX, Wr. 1963; – Nałkowska Z., Dzienniki, Oprac. H. Kirchner, W. 1980 II, III; – „Biul. Związku Pol. Artystów Plastyków” Nr specjalny; „Ruch Słowiański” R. 2: 1929 s. 289, R. 3: 1930 s. 335; „Sztuki Piękne” 1927 nr 7 s. 247/8, 1933 nr 5 s. 193; „Świat” 1918 I półr. nr 23, 24, 1921 I pólr. nr 8 (fot.) 1933 I półr. nr 10, 1939 I półr. nr 11; „Tyg. Ilustr.” 1928 II nr 40 s. 737, nr 47 s. 864; „Wiad. Liter.” 1939 nr 13 s. 16 (M. Wallis); – IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol., Biblioteka IS PAN, Zbiory Specjalne (Protokoły Komitetu Głównego IPS), Arch. Rulikowskiego nr inw. 1067/115; – Informacje siostry R-ego Zofii Czarnockiej z Kr.
Róża Biernacka