Potocki Stanisław h. Pilawa (1776–1830), generał piechoty Wojska Polskiego, senator-wojewoda Królestwa Polskiego. Ur. 6 V w Monasterzyskach (pow. buczacki), był synem Józefa Makarego, star. halickiego oraz czorsztyńskiego, i Ludwiki z Lubomirskich, córki Stanisława, woj. kijowskiego (zob.), bratem Antoniego (zob.),

P. wszedł 12 VII 1789 do służby w artylerii koronnej, 20 I 1790 postąpił na stopień sztükjunkra, 26 I otrzymał nominację na podporucznika. W czasie wojny z Rosją w r. 1792 znajdował się w bezczynnym oddziale gen. Arnolda Byszewskiego, 9 VI t. r. awansował na porucznika. W r. 1793 oraz z początkiem r. 1794 przebywał na urlopie, udzielonym przez Piotra Ożarowskiego, regimentarza generalnego wojsk koronnych, a następnie hetmana w. koronnego. Z powodu przeprowadzanej redukcji wojsk przesunięty został z powrotem na stopień podporucznika. W dn. 2 III 1794 za udział w konspiracyjnym sprzysiężeniu patriotycznym był na rozkaz J. A. Igelströma aresztowany we wsi Falenty pod Warszawą. Uwolniony został 18 IV 1794 w czasie insurekcji warszawskiej z pałacu Załuskich, gdzie był więziony. Już w dniu następnym zgłosił akces do powstania. Pełnił obowiązki adiutanta gen. Stanisława Mokronowskiego, 18 V 1794 awansował na sztabskapitana w korpusie artylerii koronnej i 10 VI t. r. otrzymał stopień kapitana z kompanią w tymże korpusie. Uczestniczył m. in. w oblężeniu Warszawy (13 VII–6 IX 1794), w bitwie pod Krupczycami (16 IX), w szturmie Pragi (4 XI). Po upadku insurekcji P. przez Drezno udał się do Włoch, skąd, po krótkim pobycie, przez Wiedeń powrócił do kraju i osiadł w Galicji w rodzinnych Monasterzyskach. Przeniósł się niebawem do Warszawy, stając się jednym z najbliższych domowników ks. Józefa Poniatowskiego. Był członkiem masońskiej loży «Świątynia Mądrości».

Po wkroczeniu Napoleona na ziemie polskie P. wstąpił do formującego się Wojska Polskiego 9 XII 1806 w stopniu pułkownika, z przeznaczeniem na dowódcę 2 p. piechoty 1 Legii (warszawskiej). Na czele 1 batalionu pułku przybył pod koniec kwietnia 1807 do stojącego nad Narwią 5 korpusu marszałka A. Massény. Odznaczył się w maju t. r. w obronie szańców pod Serockiem i w walkach powstrzymujących przeprawę nieprzyjaciela przez Narew (rozkaz ks. Józefa Poniatowskiego z 13 V 1807 i pochwała w tymże dniu na sesji Komisji Rządowej). Dn. 7 VI 1807 został nagrodzony Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej, 1 I 1808 – Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari, 9 III 1809 mianowany adiutantem tytularnym króla saskiego. W wojnie z Austrią w r. 1809 P. dowodził swym pułkiem w bitwie pod Raszynem (19 IV), osobiście kierował nocnym natarciem jednej z kolumn na twierdzę Zamość od strony bramy lubelskiej (20 V), wyróżnił się 12 VI w bitwie pod Wrzawami (Gorzycami), stojąc pod ogniem na czele dwóch kompanii swego pułku przy przysiółku Pączek i wspierając kontratak piechoty polskiej. W dn. 20 III 1810 awansował na generała brygady i objął stanowisko komendanta m. Warszawy, 21 X 1811 przeznaczony został na dowódcę 4 brygady (12 i 16 p. piechoty) I okręgu wojskowego. Dowodząc garnizonem Warszawy, pełnił równocześnie obowiązki komendanta departamentu warszawskiego po gen. Izydorze Krasińskim.

Przy organizacyjnym włączeniu wojsk Księstwa Warszawskiego w skład Wielkiej Armii P. otrzymał 4 IV 1812 komendę nad 2 brygadą (13 i 16 p. piechoty) 16 dywizji gen. Józefa Zajączka. W maju t. r., przed rozpoczęciem działań wojennych przeciw Rosji, przeszedł na stanowisko dowódcy 2 brygady (12 p. piechoty) 18 dywizji gen. Ludwika Kamienieckiego. Pełnił krótko służbę w sztabie króla Hieronima, 12 VII 1812 otrzymał – powracając do służby w korpusie polskim – złoty krzyż westfalski. Wyróżnił się przy zdobyciu Smoleńska (17 VIII), a także w bitwach pod Możajskiem (7 IX), Czirikowem (29 IX), Tarutinem (4 X), Krasnem (14 XI), nad Berezyną (28 XI). W czasie odwrotu pełnił obowiązki szefa sztabu V korpusu po gen. Stanisławie Fiszerze, poległym pod Winkowem (18 X). Za kampanię rosyjską odznaczony został 11 X 1812 Krzyżem Oficerskim Legii Honorowej. Wyczerpany trudami wojennymi, nie opuścił ewakuowanej Warszawy i tu w lutym 1813 dostał się do niewoli rosyjskiej. Uwolniony w r. 1814, w powstającej armii Królestwa Polskiego umieszczony został 20 I 1815 w posiadanym stopniu generała brygady z mianowaniem dowódcą 1 brygady 1 dywizji piechoty. Dn. 17 X 1816 otrzymał Order Św. Włodzimierza 3 kl., 26 III 1818 – Order Św. Stanisława 2 kl. Po dymisji gen. Józefa Chłopickiego P. postąpił 28 X 1818 na stanowisko dowódcy 1 dywizji piechoty, a 24 X 1819 uzyskał awans na stopień generała dywizji. W dn. 18 X 1820 odznaczony został Orderem Św. Anny 1 kl. W. książę Konstanty, kreśląc na żądanie Mikołaja I charakterystykę generałów armii Królestwa Polskiego, przy osobie P-ego podnosił jego bardzo wysokie umiejętności zawodowe, lojalizm i posłuszeństwo. P. mianowany został 24 IX 1826 generałem-adiutantem Mikołaja I z pozostawieniem przy pełnionych obowiązkach dowódcy 1 dywizji piechoty. W r. n. odkomenderowany został na równoczesne stanowisko tymczasowego dowódcy piechoty po odwołanym z tej funkcji gen. I. Krasińskim. Wielu zaszczytów P. dostąpił w związku z koronacją Mikołaja I (24 V 1829) i jego pobytem w Warszawie, co świadczyło o pełnym zaufaniu ze strony cesarza. Dn. 24 V 1829 został mianowany generałem piechoty i zatwierdzony na zajmowanym tymczasowo stanowisku dowódcy piechoty, 6 VI – senatorem-wojewodą, 4 VII otrzymał pozwolenie noszenia wielkiej wstęgi Orderu Orła Czerwonego 1 kl., nadanego przez króla pruskiego w czasie pobytu P-ego w Berlinie, dokąd został wysłany jako poseł po warszawskiej koronacji Mikołaja I. W r. 1830 otrzymał Znak Honorowy za 25 lat nieskazitelnej służby oficerskiej, Order Św. Aleksandra Newskiego (5 VII) oraz powołany został przez w. księcia Konstantego na przewodniczącego komisji śledczej, która miała wyświetlić sprawę sprzysiężenia w Szkole Podchorążych Piechoty. Wg opinii W. Tokarza, P. miał od swoich agentów informacje o przygotowywanej przez Szkołę Podchorążych Piechoty rewolucji. Tokarz powoływał się na relację mjra Karola Żywulta, który po nocy 29 listopada mówił kolegom, że P. nosił się z zamiarem nakłonienia w. księcia Konstantego do rozwiązania Szkoły Podchorążych Piechoty. Z drugiej zaś strony uczestnicy sprzysiężenia Piotra Wysockiego trwali w złudnym przekonaniu, że P. stanie na czele powstania. Kierownictwo sprzysiężenia skłonne było powierzyć Chłopickiemu lub P-emu dowództwo. Ale, jak pisze J. Paszkowski, choć P. «kochany był od narodu i wojska», to nie zdawano sobie sprawy jak bardzo w. l. 1815–30 oddalił się od narodu i w r. 1830 «słaby już człowiek, przerażony ogromem potęgi rosyjskiej, postanowił odwrócić od Polski klęski, które się na nią zwalić miały». Dlatego też P., poinformowany nieco wcześniej o szykowanej na 29 XI rewolucji, rozwinął ożywioną w tę noc działalność, by ją stłumić w zarodku. Gdy Szkoła Podchorążych po utarczce w koszarach Radziwiłłowskich, zagrożona odcięciem przez huzarów grodzieńskich, przebijała się do miasta, na ul. Wiejskiej między kościołem Św. Aleksandra a Instytutem Głuchoniemych napotkała po raz pierwszy P-ego. Piotr Wysocki zaklinał go «na więzy Igelströma, w których tak długo jęczał», aby stanął na czele powstania i poprowadził podchorążych przez miasto na Arsenał. Daremnie też podchorąży Nereusz Różański «całowal generała po kolanach», P. «odepchnął błagania i zaklęcia w imię ojczyzny, aby stanął na czele jej sprawy» (relacja S. Goszczyńskiego). Świadek tej sceny, Józef Patelski, zanotował: «Nareszcie Wysocki dał rozkaz rozstąpienia się, a wśród wyrzutów zdrady i odstąpienia sprawy dobra powszechnego, wyjechał z pośrodka nas Potocki i puścił się w Aleje do Belwederu wiodące». P., wykorzystując swój autorytet i popularność, odsyłał napotykane oddziały powstańcze w Aleje Belwederskie pod osłonę jazdy rosyjskiej. Osobiście też aresztował ppor. Józefa Przyborowskiego z 1 p. strzelców pieszych i sprowadził kompanię grenadierską 6 p. piechoty liniowej kpt. Aleksandra Kempskiego z wozem amunicji do wojsk lojalnych w. księciu Konstantemu. Działalność P-ego osłabiła powstańców w noc 29 listopada o blisko 1 000 ludzi. Ale szczególną aktywność przejawił P. już po zdobyciu Arsenału, na Placu Bankowym ok. godz. 23. Tam też doszło do powtórnej rozmowy generała z P. Wysockim, ale i ta rozmowa nic nie przyniosła, gdyż generał «do sprawy powstania przyłączyć się nie chciał» (J. Patelski). Przeciwnie, wg relacji por. Józefa Święcickiego i kpt. Antoniego Roślakowskiego, P. – posługując się szwadronem strzelców konnych gwardii ppłka Feliksa Skarżyńskiego – zaczął rozbrajać obywateli i żołnierzy na Placu Bankowym. Powiadomiony o tym ppor. Józef Zaliwski, miał w końcu powiedzieć: «To mu palcie w łeb» (relacja S. Goszczyńskiego). Koło północy P., zbity i poszarpany przez akademików i szeregowców z 5 p. piechoty liniowej, cudem został ocalony przez grenadierów mjra K. Żywulta. Niepomny ostrzeżeń gen. Józefa Mrozińskiego i mjra Żywulta, godzinę po północy P. pojechał konno ul. Senatorską ku wylotowi ul. Bielańskiej i wtedy padł przeszyty 6 kulami, ale – jak pisze W. Tokarz – «niewiadomo czy z rąk grenadierów 3 p. piechoty liniowej, czy też otaczających ich cywilów». Wg H. Golejewskiego poraniony przez ppor. saperów Franciszka Malczewskiego, kilkanaście godzin później zmarł 30 XI 1830 w Pałacu Błękitnym Zamoyskich w Warszawie; pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.

P. żonaty był najpierw z Józefą Sołłohubówną (zm. 1844), po rozwodzie z P-m żoną gen. Tadeusza Tyszkiewicza. Drugą żoną P-ego była poślubiona w lutym 1815 Marianna Górska, 1. v. żona gen. Henryka Kamieńskiego (zob.). W pierwszym małżeństwie P. miał syna Leona (zob.), w drugim córkę Ludwikę (1815–1844), zamężną za Konradem Walewskim.

Postać P-ego wprowadził Stanisław Wyspiański w „Nocy listopadowej”.

Portret w: Tokarz W., Sprzysiężenie Wysockiego i Noc Listopadowa, W. 1925; – Enc. Org.; Enc. Wojsk.; Ilustr. Enc. Trzaski; Borkowski J., Genealogie żyjących utytułowanych rodów polskich, Lw. 1895 s. 480; Uruski; Żychliński, I (tabele gen.), XIV 94; Łoza, Legia Honorowa; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; – Askenazy Sz., Łukasiński, W. 1929; Bortnowski W., Walka o cele powstania listopadowego, L. 1960; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od 1717 do 1831, W. 1925 s. 53; tenże, Wojsko Pol. 1807–14; tenże, Wojsko Pol. 1815–30, s. 55; Harbut J. S., Noc Listopadowa, W. 1930; Hass L., Sekta farmazonii warszawskiej, W. 1980; Kukiel M., Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795–1815, P. 1912 s. 144, 188; tenże, Dzieje wojska polskiego w dobie napoleońskiej 1795–1815, W. 1918 I 243; Łepkowski T., Warszawa w powstaniu listopadowym, Wyd. 2., W. 1965; Pawłowski B., Historia wojny polsko-austriackiej 1809 roku, W. 1935; Powstanie listopadowe 1830–1831, Pod red. W. Zajewskiego, W. 1980; Sokolnicki M., Generał Michał Sokolnicki 1760–1815, Kr. 1912; Staszewski J., Wojsko polskie na Pomorzu w roku 1807, Gd. 1958; Szomański A., Walecznych tysiąc. Z dziejów 4 pułku piechoty liniowej Wojska Polskiego 1815–1830, W. 1968; Śliwiński A., Joachim Lelewel, Wyd. 2., W. 1932; Tarczyński M., Generalicja powstania listopadowego, W. 1980; Tokarz W., Insurekcja warszawska (17 i 18 kwietnia 1794 r.), W. 1934; tenże, Sprzysiężenie Wysockiego i Noc Listopadowa, W. 1925; tenże, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, W. 1930; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, II 72; Zych G., Rok 1807, W. 1957; – Gawroński F. S., Pamiętniki r. 1830/31, Kr. 1916; Golejewski H., Pamiętnik, Kr. 1971 I; Goszczyński S., Noc belwederska, Paryż 1870; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; Kołaczkowski K., Wspomnienia, Kr. 1901 IV 6–7; Lelewel J., Polska odrodzająca się, w: Dzieła, W. 1968 VIII; Materiały do dziejów Komisji Rządzącej z r. 1807, Kr. 1918 I; Paszkowski J., Wojna w Polsce roku 1831, Lw. 1861 s. 17–18; Patelski J., Wspomnienia wojskowe z lat 1823–1831, Wil. 1921; Przepisy o Znaku Honorowym, W. 1830; Roślakowski A., Noc 29 listopada 1830 w Warszawie, W. 1925; Rozkazy dzienne Naczelnego Wodza 1815–1830; Spazier R. O., Historia powstania narodu polskiego w roku 1830 i 1831, Paryż 1833 I 153–4; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–1794, W. 1961; Wybór źródeł do powstania listopadowego, Wr. 1957; – „Przegl. Tyg.” 1882 nr 18, 19; „Russkaja Starina” R. 13: 1882 t. 34 s. 268–74; – AGAD: Władze Centr. Powst. 1830/31 sygn. 250, Komisja Rządowa Wojny sygn. 25–36, 69 c, BOZ 3132; Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Archiwum Młynowskie Chodkiewiczowi 125; B. Jag.: akc. 14/69, 177/70; B. Ossol.: rkp. nr 2113; B. PAN w Kr.: sygn. nr 1789 (Uwagi o generałach wszystkich rang służących w polsko-królewskiej armii według listy porządkowo-służebnej), nr 8770 (Teki Staszewskiego); – Osuchowski A., Generał Staś, (mszp. w posiadaniu rodziny Potockich); – Kartoteka oficerów Wojska Polskiego 1815–1831 Zbigniewa Zacharewicza (rkp.).

Władysław Zajewski