Nowakowski Stanisław (1889–1942), dziennikarz, działacz plebiscytowy na Warmii. Ur. 21 IX w Śremie Wielkopolskim, był synem Adama, szewca, i Marianny z Kierblewskich. Dzieciństwo i wczesną młodość spędził w Wielkopolsce. We wrześniu 1910 Jan Teska zaangażował go do redakcji „Dziennika Bydgoskiego”. W l. 1912–13 N. pracował w Stanach Zjednoczonych jako zecer i dziennikarz „Kuriera Katolickiego” w Toledo (stan Ohio) i „Kuriera Polskiego” w Milwaukee (stan Wisconsin). W połowie 1913 r. przyjechał do Olsztyna, gdzie zatrudniony został jako korektor pisma „Pruski Przyjaciel Ludu” ukazującego się w języku polskim, lecz w duchu pruskim. N. nawiązał tajną współpracę z „Gazetą Olsztyńską”, a gdy Władysław i Seweryn (junior) Pieniężni zostali w r. 1914 powołani do wojska, stał się faktycznym, choć nieoficjalnym redaktorem tego pisma. Pełniąc jednocześnie funkcję pomocnika cenzora wojennego w Olsztynie, starał się o to, aby artykuły w „Gazecie Olsztyńskiej” nie ulegały konfiskacie. N. w czasie wojny organizował pomoc materialną dla polskich jeńców z wojska carskiego, a niektórych Polaków z innych ziem polskich wciągał do pracy na rzecz polskości na Warmii. Kazimierzowi Nitschowi wysyłał materiały dotyczące słownictwa gwarowego na Warmii. W r. 1916 porzucił pracę w „Pruskim Przyjacielu Ludu”. Od stycznia 1918 oficjalnie występował jako redaktor „Gazety Olsztyńskiej”, a w l. 1919 i 1920 (do czerwca) redagował ją wspólnie z Sewerynem Pieniężnym.

Kiedy w r. 1917 z ramienia poznańskiego Centralnego Komitetu Obywatelskiego powołano w Olsztynie tajny Komitet Obywatelski na Warmię i powiat morąski, na jego czele stanęli N. i ks. Walenty Barczewski. Dn. 18 XI 1918 Komitet Obywatelski przekształcił się w Polską Radę Ludową (zwaną też Warmińską Radą Ludową), ujawnioną w Olsztynie 24 XI 1918, a N. został jej sekretarzem i członkiem Wydziału Organizacyjnego. Pod koniec 1918 r. i na początku 1919 r. założył 11 towarzystw ludowych na Warmii. W dn. 3–5 XII 1918 wziął udział w Sejmie Dzielnicowym w Poznaniu, na którym wybrano go do Naczelnej Rady Ludowej. W marcu 1919 wybrany został do Miejskiej Rady w Olsztynie. Był również członkiem Rady Żołniersko-Robotniczej w Olsztynie. Za poparcie niemieckiej listy socjaldemokratycznej w styczniowych wyborach 1919 r. do Reichstagu uzyskał od Niemców zwolnienie aresztowanych Polaków. W sierpniu 1919 doprowadził w Warszawie do zawiązania Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego i został jego sekretarzem generalnym. Jesienią 1919 był jednym z ekspertów polskiej delegacji na konferencją pokojową w Paryżu. W tym czasie zwiedzał obozy jeńców wojennych w Abbéville, werbując Mazurów do akcji plebiscytowej. Gdy w dn. 3 XII 1919 powołano w Grudziądzu drugi Warmiński Komitet Plebiscytowy, N. został jego członkiem. Pod koniec stycznia 1920 przybył wraz z oddziałami Komisji Alianckiej do Olsztyna. Na sejmiku ludu warmińskiego w Olsztynie 24 II t. r. – uważając, że Polacy nie mają szans na zwycięstwo – domagał się odroczenia terminu plebiscytowego, później jego bojkotu, co spowodowało, że ostatecznie w czerwcu 1920 został odsunięty od „Gazety Olsztyńskiej”.

W sierpniu t. r. zamieszkał N. w Bydgoszczy i rozpoczął pracę w organie Chrześcijańskiej Demokracji „Dzienniku Bydgoskim” (1920). W r. 1921 usiłował wydawać „Nową Gazetę Bydgoską”, ale bez powodzenia, co go skłoniło do przejściowej pracy w „Dzienniku Bydgoskim” (1921–2). W l. 1922–7 redagował i wydawał „Słowo Wielkopolskie”. W n. l. znowu redagował z przerwami „Dziennik Bydgoski”. Przez 10 lat był kierownikiem działu lokalnego i referentem polityki samorządowej. Jako redaktor odpowiedzialny „Dziennika Bydgoskiego” miał w l. 1928–35 ok. 200 procesów prasowych (oskarżany był o zniewagi, oszczerstwa itp.), a w 6 wypadkach został ukarany za tzw. przestępstwa prasowe. Interesował się historią regionu bydgoskiego, prowadząc w „Dzienniku Bydgoskim” stałą rubrykę pt. Reflektorem po Bydgoszczy. Ogłosił m. in. Bydgoszcz w pamiętnym roku 1863 (Bydgoszcz 1938), „Morituri” – mający umrzeć („Gaz. Olsztyńska” 1936 nr 77), przedruk tegoż w: Sobociński L., „Na gruzach Smętka” (W. 1947), Plebiscyt na Warmii i Mazurach w świetle prawdy („Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Ziemi Malborskiej”, Tor. 1930), Tannenberg 1914 („Dzien. Bydgoski” 1939 nr 201). W lipcu 1928 założył w Bydgoszczy Zrzeszenie Rodaków z Warmii i Mazur i Ziemi Malborskiej, którego prezesem był do marca 1931. W czasie drugiej wojny światowej aresztowany w styczniu 1940 w Łodzi, był więziony w Bydgoszczy, skąd wysłany został do obozu w Sachsenhausen (1940–1), a następnie do Dachau (1941–2), nr obozowy 27937. Został uśmiercony zastrzykiem 18 V 1942. N. był odznaczony Krzyżem Niepodległości. W r. 1965 odsłonięto w Bydgoszczy tablicę pamiątkową dla uczczenia jego pamięci. Jego nazwisko znajduje się również na tablicy pamiątkowej wmurowanej w ścianie olsztyńskiego zamku.

Z małżeństwa zawartego w r. 1912 z Emilią Gerke (zm. 1967) miał pięcioro dzieci, z których Tadeusz (ur. 1918) jest literatem na emigracji, a Jerzy (ur. 1927) dziennikarzem zamieszkałym w Warszawie. W noszącej wiele cech autobiografii literackiej powieści syna Tadeusza „Obóz wszystkich świętych” (Paryż 1957) N. występuje jako Jan Gregorczyk.

Fot. w: „Gaz. Olsztyńska” 1936 nr 77; Sobociński L., Na gruzach Smętka, W. 1947; – Baranowski H., Bibliografia czasopism pomorskich, Tor. 1960; W. Enc. Powsz. (PWN); Bukowski A., Straty kultury polskiej na Pomorzu, „Jantar” 1946 z. 1 s. 47; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, (fot.); Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Oracki, Słown. Warmii; – Bieńkowski W., Kraków a Warmia i Mazury w XIX i XX wieku, „Roczn. Olsztyński” T. 11: 1975 s. 86; Chojnowski A., Związek Mazurów w Działdowie (1935–1939), „Przegl. Hist.” 1975 z. 2 s. 224; Grygier T., Niektóre zagadnienia plebiscytu na Warmii i Mazurach, „Zap. Hist.” T. 23: 1958 z. 1–3 s. 99; tenże, Warmińska Rada Ludowa w dniach rewolucji w Olsztynie w 1918 roku, „Komun. Mazur.-Warmińskie” 1969 nr 4; tenże, Warmińska Rada Ludowa w okresie rokowań pokojowych w Paryżu, „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” Nr 13: 1971 s. 114, 116, 117, 119, 129, 153; Leśnodorski B., Plebiscyt na Warmii i Mazurach w 1920 r., w: Szkice z dziejów Pomorza, W. 1961 III; Lietz Z., Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach w 1920 roku, W. 1958 s. 108, 110, 112, 113 (fot.), 117, 122, 124, 151, 154; Musioł T., Dachau 1933–1945, Kat. 1971 s. 400; Pietrzak M., Reglamentacja wolności prasy w Polsce (1918–1939), W. 1963; Wakar A., Olsztyn 1353–1945, Olsztyn 1971 (fot.); Wrzesiński W., Oblicze ideowo-polityczne „Gazety Olsztyńskiej” w latach 1920–1939, „Komun. Mazur.-Warmińskie” 1960 nr 2; tenże, Plebiscyty na Warmii i Mazurach oraz na Powiślu w roku 1920, Olsztyn 1974; – Baczewski J., Wspomnienia Warmiaka, W. 1961; Dziennik Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, w grudniu 1918, P. 1918 s. 51, 80, 92, 93; Gorczyński T., Kartki z życia powstańca wielkopolskiego, w: Wspomnienia powstańców wielkopolskich, P. 1970 s. 71, 73, 75; Kunz S., Ze wspomnień redaktora „Gazety Grudziądzkiej”, „Roczn. Hist. Czasopism. Pol.” T. 3: 1963 z. 1 s. 317–18; Sowa P., Po obu stronach kordonu, Olsztyn 1969 s. 57, 59–61, 96, 98; – „Gaz. Olsztyńska” 1918–20; „Rzeczywistość” Dod. do „Głosu Olsztyńskiego” 1956 nr 9 (J. Baczewski), nr 12 (W. Pieniężna), nr 13 (Z. Dudzińska); – Arch. Państw. w P.: Rada Narodowa 25, 165, Prezydium Policji 4934; WAP w Olsztynie: Rejencja Olsztyńska 249, 260; – Informacje syna Jerzego.

Janusz Jasiński