Koszutski Stanisław, pseud. i krypt. K. Stanisławski, Civis, C-i, Kosz., S. K., St. K., (stk), S. Kosz., St. Kosz. (1872–1930), prawnik, ekonomista, publicysta. Był synem Kazimierza – przed wybuchem powstania 1863 r. studenta École Impériale des Ponts et Chaussées w Paryżu, a następnie uczestnika powstania, mierosławczyka, naczelnika powstańczej policji narodowej w Krakowie. Matką K-ego była Bronisława z Mazarakich. Był bratem Bronisława Romualda i Kazimierza. Ur. w Ibramowicach w pow. miechowskim. Do gimnazjum rosyjskiego uczęszczał w Siedlcach, a następnie w Kielcach. W trakcie nauki (od r. 1889) brał udział w pracach nielegalnych kółek samokształceniowych o kierunku patriotyczno-socjalistycznym. M. in. redagował rękopiśmienną gazetkę kółka, w której publikował obok wierszy rozprawki ekonomiczne. W gimnazjum kieleckim zetknął się z Kazimierzem Kelles-Krauzem, który wywarł duży wpływ na rozbudzenie u K-ego zainteresowań literaturą marksistowską. W r. 1891 ukończył gimnazjum i wstąpił na Wydział Prawa Uniw. Warsz. Tu nadal aktywnie uczestniczył w pracach nielegalnych samokształceniowych i samorządowych organizacji studenckich. Związany był z ich nurtem socjalistycznym. Uczestniczył też w pracach centralnej organizacji kółek uczniowskich, jako delegat kółka gimnazjum kieleckiego. W r. 1894 został aresztowany za udział w manifestacji studenckiej zorganizowanej dla uczczenia J. Kilińskiego. W rezultacie usunięto go z uniwersytetu i skazano na dwuletnie zesłanie do gub. symbirskiej nad Wołgą. W lipcu 1894 r. wyjechał do Rosji i osiedlił się w Ardatowie. Na mocy amnestii opuścił w styczniu 1895 r. miejsce zesłania i po kilku miesiącach podjął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Kijowie. Ukończył je w czerwcu 1897 r. i powrócił do Warszawy.
Tu zaczął K. pracować jako pomocnik adwokata przysięgłego w jednej z kancelarii adwokackich, a na życie zarabiał pracą dziennikarską w redakcji „Kuriera Porannego”. M. in. opracowywał materiały z prasy rosyjskiej, które drukowano jako korespondencje własne z zagranicy. Równocześnie nawiązał kontakt z „Głosem” wydawanym przez Z. Wasilewskiego, w którym jako współpracownik pisywał do r. 1902 felietony treści społecznej, artykuły polityczne, rozprawki ekonomiczne i społeczne oraz wiersze. Po wakacjach w r. 1897 znów rozpoczął nielegalną działalność w uniwersyteckich organizacjach studenckich. Był m. in. współtwórcą koła grupującego żywioły radykalne, któremu przejściowo nadał charakter socjaldemokratyczny. K. uchodził za członka Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL); czy był nim rzeczywiście, nie udało się wyjaśnić, gdyż na ten temat są sprzeczne opinie. W każdym razie w tych latach reprezentował ideologiczny kierunek tej partii. W r. 1897/8 K. napisał swą pierwszą książkę Rozwój przemysłu wielkiego w Królestwie Polskim (fragmenty jej drukował w „Ateneum”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Głosie” i „Gazecie Handlowej”). Za uzyskane honorarium wyjechał w r. 1898/9 na uzupełniające studia do Berlina, skąd jednak po miesiącu przeniósł się do Paryża. Tu uczęszczał dorywczo na specjalne wyższe kursy prawnicze w Sorbonie, które były przeznaczone dla słuchaczy z ukończonym prawem lub ekonomią. Równocześnie pracował w Musée Sociale oraz społecznie i politycznie w stowarzyszeniu polskiej młodzieży studenckiej o charakterze socjalistycznym «Spójnia».
Po powrocie w r. 1900 do Warszawy K. dzielił swój czas między pracę adwokacką, naukową, publicystyczną i odczytową, działając też. na polu społecznym. O jego działalności w adwokaturze wiemy stosunkowo najmniej. Wiadomo tylko, że już w r. 1900 uczestniczył w założeniu Koła Młodych Prawników, organizacji o charakterze towarzysko-zawodowym, w której następnie zajmował kierownicze stanowiska. W r. 1904 zgłosił akces do akcji bezpłatnej obrony nieletnich. Dopiero w okresie narastania rewolucji 1905 r. K. zaczął odgrywać większą rolę w życiu palestry warszawskiej. I tak w początku roku został wybrany na delegata na Wszechrosyjski Zjazd Adwokatów, w czerwcu uczestniczył w zjeździe przedstawicieli adwokatury Król. Pol., gdzie wypowiedział się za utworzeniem Związku Adwokatury Polskiej. W grudniu na ogólnym zebraniu pracowników sądowych i adwokatów zgłosił wniosek w sprawie przywrócenia języka polskiego we wszystkich władzach wymiaru sprawiedliwości na terenie Królestwa Polskiego. W celu poparcia tego żądania wysunął projekt – zresztą odrzucony – zorganizowania powszechnego strajku sądowego. W tym okresie należał do lewicy adwokatury polskiej, zgrupowanej w zbliżonym do SDKPiL Związku Prawników Polskich.
Drugim istotnym kierunkiem działalności K-ego było pisarstwo. K. zajmował się zarówno pracą naukową, jak i publicystyką, pisząc w „Głosie”, „Ogniwie”, „Poradniku dla czytających książki”, „Gazecie Handlowej” i „Gazecie Sądowej”. Współpracował też z „Wielką Encyklopedią Powszechną Ilustrowaną”. Najważniejszymi jego publikacjami książkowymi z tego okresu były: Rozwój przemysłu wielkiego w Królestwie Polskim (W. 1901), Nasz przemysł wielki na początku XX stulecia. Obraz statystyczno-ekonomiczny (W. 1905), Rozwój ekonomiczny Królestwa Polskiego w ostatnim trzydziestoleciu (1870–1900) (W. 1905); za tę pracę otrzymał w r. 1904 nagrodę „Gazety Losowań”. Jego Podręcznik ekonomii politycznej miał 4 wydania (W. 1907, 1912, 1918, i b.r.). Interesował się problemem emancypacji kobiet i tej sprawie poświęcił specjalny traktat Kobieta i polityka. O potrzebie praw politycznych dla kobiet (W. 1908). Inne publikacje okresu wojennego to: Wojna europejska a życie ekonomiczne ziem polskich (W. 1915), Nasze miasta a samorząd (W. 1915), Co nam dała Rosja i co nam wzięła (W. 1917), Geografia gospodarcza Polski historycznej i etnograficznej (W. 1918). Poza tym ogłosił zbiorek wierszy pt. Z bólów duszy (W. 1898) i tłumaczenie J. Ruskina „Droga do sztuki” (W. 1900). Wszystkie prace naukowe K-ego jak i publicystyka pisane były z pozycji socjalistycznych. W opracowaniach ekonomicznych wykorzystywał marksowską teorię wartości opartej na pracy. W pracach społeczno-politycznych K. wskazywał na ścisłe związki istniejące pomiędzy rozwojem ekonomicznym a zagadnieniami socjalnymi; jego książka Geografia gospodarcza pozostawała pod dużym wpływem teorii K. Marksa, a szczególnie teorii determinizmu geograficznego J. Plechanowa. Z wszystkich publikacji największą wartość mają prace historyczno-gospodarcze o rozwoju Królestwa Polskiego i Geografia gospodarcza; znawcy przedmiotu uważają, że ze względu na ujęcie tematu, sposób opracowania i metody wyciągania wniosków przewyższała wszystkie współczesne opracowania geograficzno-ekonomiczne. W początkowych latach XX w. K. był jednym z najwybitniejszych polskich ekonomistów-marksistów.
Trzecim kierunkiem działalności K-ego była praca nauczycielska i odczytowa. K. uczył prawa i ekonomii, a następnie również geografii gospodarczej w klasach ósmych szkół handlowych i ogólnych. Równocześnie wygłaszał odczyty i wykładał na tematy ekonomiczne i społeczne w różnych stowarzyszeniach oświatowych oraz w Tow. Wyższych Kursów Wakacyjnych (1904–5), na Uniwersytecie dla Wszystkich (1907–11), Wyższych Kursach Handlowych im. A. Zielińskiego (1910–3), na Uniwersytecie Wakacyjnym w Zakopanem itd. I tu zajmował się propagowaniem koncepcji marksistowskich, m. in. popularyzował tezy „Kapitału” K. Marksa. Obok wygłaszania odczytów K. brał udział we władzach wielu instytucji prowadzących działalność oświatową.
W r. 1918 przeniósł się do Mławy. Tam też zamieszkiwał już do śmierci i prowadził kancelarię adwokacką. Po r. 1918 obserwujemy spadek aktywności pisarskiej i wykładowej K-ego, spowodowany złym stanem zdrowia. Opublikował tylko jedną książkę Walka młodzieży polskiej o wielkie ideały 1881–1900 (W. 1928), będącą w pewnym stopniu jego autobiografią. Stopniowo dokonywała się też ewolucja polityczna K-ego. Już w latach pierwszej wojny światowej – mimo iż nadal hołdował marksizmowi – daleki był od poglądów politycznych SDKPiL, zbliżał się raczej do koncepcji obozu pepesowsko-legionowego. Zewnętrznym wyrazem tego było skomponowanie melodii i napisanie słów pieśni Cześć Legionom, wykonanej następnie w Filharmonii Warszawskiej (K. miał duże zdolności muzyczne). Po wojnie sympatyzował z lewicą Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W r. 1920 bronił przed sądami robotników socjalistów i komunistów. Głośniejszymi sprawami była obrona, kasjera magistratu mławskiego Pawłowskiego i właściciela składu aptecznego w Przasnyszu Smolińskiego, skazanych przez sąd wojenny na karę śmierci, dla których udało się K-emu uzyskać uniewinnienie w wyższej instancji. W r. 1928 wstąpił do PPS, ale po rozłamie dokonanym przez R. Jaworowskiego związał się z PPS dawną Frakcją Rewolucyjną. Ożeniony był od r. 1899 z Ludwiką z Jahołkowskich (zob. Koszutska Ludwika). Zmarł w Warszawie 5 VIII 1930 r. Pochowany został na Powązkach.

Fot. w posiadaniu rodziny; – „Głos” 1886–1899. Bibliografia zawartości, Wr. 1955; Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; toż, 1918–39; „Ogniwo” (1902–1905). Bibliografia zawartości, Wr. 1957; Suligowski A., Bibliografia prawnicza Polska XIX i XX wieku, W. 1911; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN, nieścisłości); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; – Balicka-Kozłowska H., Konstanty Krzeczkowski, badacz życia społecznego, W. 1966; Fleszer M., Geografia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie (1906–1939), „Zesz. Nauk. SGPS” 1962 nr 41 s. 38–40; tenże, Zarys historii geografii ekonomicznej w Polsce do 1939 roku, Wr. 1962 s. 75–87, 90, 130; Górski J., Kowalik T., Sierpiński W., Wybrane zagadnienia z historii myśli ekonomicznej (po 1870 r.), Cz. III, W. 1963 s. 141; Kasprzakowa J., Paweł Lewinson-Łapiński (1879–1937), „Z Pola Walki” 1965 nr 3 s. 90; Kiepurska H., Adwokaci warszawscy w okresie rewolucji 1905–1907, „Palestra” 1964 nr 2 s. 11–9, nr 3 s. 16–23; taż, Inteligencja zawodowa Warszawy 1905–1907, W. 1967; Kowalik T., O Ludwiku Krzywickim, Studium społeczno-ekonomiczne, W. 1959; Lasocki T., Jan Rutkiewicz, „Z Pola Walki” 1965 nr 3 s. 105; Miąso J., Uniwersytet dla Wszystkich, W. 1960; Pamięci towarzysza S. K-ego, „Przedświt” 1930 nr z 9 VIII; Pamiętnik XX-lecia Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie, W. 1927 s. 52; Pamiętnik Towarzystwa Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie, W. 1918 s. 14, 24; Pietkiewicz Z., Trzydziestolecie, „Ogniwo” 1904 nr 43–5 s. 1018, 1045, 1069; S. S., Dwudziestopięciolecie Koła Prawników Polskich, „Palestra” 1925 s. 1078–83; Tomasz, Wspomnienia o Feliksie Dzierżyńskim, „Z Pola Walki” T. 3: 1927 s. 121; Wolff S., Wspomnienia o Stefanie Wolffie, „Z Pola Walki” 1961 nr 2 s. 376; – Drobner B., Bezustanna walka, W. 1962; Grabiec J., Czerwona Warszawa przed ćwierć wiekiem, P. 1925 (fot. s. 27); Radwański T., Wspomnienia działacza SDKPiL (1900–1905), „Z Pola Walki” 1959 nr 1 s. 106; Sokolnicki M., Czternaście lat, W. 1936; Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa Wyższych Kursów Wakacyjnych 1904/5, Kr. 1905; – „Przedświt” 1930 nr z 8 VIII; „Roczn. Tow. Wyższych Kursów Handlowych” za rok 1908/9, W. 1910; – AGAD: III Zbiór zespołów szczątkowych 18, Protokół i inne akta wiecu ogólnosądowego odbytego w dn. 3 i 4 XII 1905; Arch. Zakł. Hist. Partii: Akta Leona Altera i Bronisława Koszutskiego; B. SGPS: W. Sadzikowski, S. K. ekonomista polski, (praca magisterska z r. 1952); – Informacje siostry Zofii Skarżyńskiej.
Zbigniew Landau