Karwowski Stanisław, pseud. Wiktor Soński (1848–1917), historyk, literat, działacz polityczny. Ur. 25 II 1848 r. w Lesznie, był synem Adama, oficera polskiego z r. 1831, a później nauczyciela gimnazjalnego, i Ferdynandy z Białoskórskich. Ukończył w Lesznie gimnazjum (1867), a następnie studiował na uniwersytetach: wrocławskim (1867–8) i berlińskim (od 1868) historię, geografię, filozofię i języki. We Wrocławiu był członkiem Tow. Literackiego Słowiańskiego (1867–8), w Berlinie prezesem polskiego kółka studenckiego. Dzięki dużej pracowitości i systematyczności opanował biegle kilka języków. Pomogły mu w tym liczne podróże po Europie zachodniej, Skandynawii i Rosji. W latach późniejszych złożył egzamin uprawniający do nauczania jęz. francuskiego i angielskiego oraz języków klasycznych. W r. 1870 w listopadzie K. uzyskał doktorat z filozofii na uniwersytecie w Halle na podstawie rozprawy De Livonia imperio Sigismundi Augusti regis Poloniae subiecta. Po doktoracie immatrykulował się na Wydział Filozoficzny Uniw. Wrocł. Tu w r. 1872 złożył egzamin nauczycielski uprawniający do nauczania historii, geografii oraz religii i filozofii. Pierwszą posadę otrzymał K. w Ostrowie Wielkopolskim jako praktykant (1872–3), a następnie nauczyciel pomocniczy (1873–4). W r. 1874 K. został karnie przeniesiony do niemieckiego gimnazjum w Żaganiu za odmowę nauczania religii w jęz. niemieckim. Był to pierwszy wypadek karnego wydalenia nauczyciela polskiego z Poznańskiego.
W Żaganiu Karwowscy przebywali do r. 1883, w nieprzychylnej atmosferze szowinistycznej. W t. r. K. otrzymał przeniesienie do Głubczyc, gdzie znalazł przyjaciół wśród także przesiedlonych nauczycieli Polaków. W l. 1885 i 1891 otrzymał K. dwukrotnie awans służbowy. W gimnazjum głubczyckim uczył do r. 1907, aż do przejścia na emeryturę, spowodowanego złym stanem zdrowia. Okres śląski K-ego to nie tylko wydatna działalność pisarska, ale także narodowa i patriotyczna. Dom Karwowskich był ostoją ducha polskiego i miejscem licznych spotkań działaczy odrodzenia Śląska, z którymi K. nawiązał ścisłe kontakty, m. in. z Janem Karolem Maćkowskim i drem medycyny Józefem Rostkiem z Raciborza. W r. 1907 Karwowscy przenieśli się już na stałe do Poznania.
Ostatnie 10 lat życia spędzone w Poznaniu to okres wytężonej pracy naukowej i działalności w organizacjach naukowych, społecznych i kulturalnych. K. był członkiem, a następnie wiceprezesem Poznańskiego Tow. Naukowego, prezesem Tow. Muzycznego, założycielem Komitetu Pomocy dla Teatru Polskiego w Poznaniu, prezesem Tow. św. Wincentego a Paulo, był członkiem zarządu Tow. Pomocy Naukowej im. K. Marcinkowskiego. Wygłaszał liczne odczyty w różnych stowarzyszeniach. Osobną kartę w jego żywej aktywności społecznej stanowi udział K-ego w życiu politycznym. Tu zaznaczył się on szczególnie jako przewodniczący polskiego koła radnych w Radzie Miejskiej Poznania, a zwłaszcza w l. 1913–4, w obronie nauczania religii po polsku w szkołach ludowych miejskich. Wygłaszał protesty nie tylko w radzie, ale także na wiecach publicznych. Jako konserwatysta zaangażował się też w kierownictwie powstałego w Poznaniu w r. 1910 Związku Narodowego, z którego ramienia był współwydawcą „Przeglądu Wielkopolskiego”, tygodnika wychodzącego w l. 1911–4. Z wielką żarliwością zwalczał Narodową Demokrację i bronił hegemonii ziemiaństwa wielkopolskiego. Był przedstawicielem konserwatyzmu narodowo-chrześcijańskiego, czemu dał wyraz w działalności nie tylko społeczno-organizacyjnej, ale także publicystycznej i naukowej.
Twórczość pisarska K-ego obejmuje ponad 300 pozycji, opublikowanych w l. 1872–1917. Znaczna jej część ma charakter artykułów publikowanych w prasie nawet codziennej. K. nie zajmował się wyłącznie zagadnieniami historycznymi; obok publicystyki, związanej z działalnością polityczną i ówczesnym położeniem kraju, interesował się historią literatury (Starofrancuska poezja miłosna, „Ateneum” 1891), historiografią (Starofrancuska historiografia i jej przedstawiciele, „Ateneum” 1887), opisami podróży (Podróż do Londynu i Paryża, P. 1888). Najwięcej prac poświęcił jednak historii, i to od czasów najdawniejszych do jemu współczesnych. Debiutem historycznym K-ego były opublikowane w r. 1872 na łamach „Tygodnika Wielkopolskiego” Dokumenta Radziwiłłowskie. W r. 1873 wydał ponownie swą rozprawę doktorską, poszerzoną i pod zmienionym tytułem: Wcielenie Inflant do Litwy i Polski 1558–1581. Duże zasługi położył K. dla Śląska, któremu poświęcił wiele prac, m. in. dwutomowe dzieło pt. Z przeszłości Śląska (Bytom 1895–9). Celował również w historii regionalnej (Gniezno, P. 1892, Miasto Jarocin i jego dziedzice, P. 1903) i biografice. Liczne prace poświęcił czasom sobie współczesnym, np. powstaniu styczniowemu czy wcześniejszym wypadkom Wiosny Ludów. Wydał również (być może, że udział jego nie ograniczył się tylko do wydania) pamiętnik swego ojca Adama „Wspomnienia podchorążego z r. 1831 skreślił z pamięci syn” (Lw. 1891). Większość prac K-ego odnosi się do dziejów Wielkopolski i Śląska, porusza aktualne zagadnienia stosunków polsko-niemieckich w ciągu dziejów. W ten sposób stał się K. czołowym orędownikiem walki o polskość tych ziem, wykazywał zagrażające im wielowiekowe dążenia germanizacyjne (O zniemczeniu Dolnego Szląska, Warta 1875, Gero, Albrecht Niedźwiedź, Henryk Lew, „Dzień Śląski” 1898, Język polski i Polacy na Śląsku, „Praca” 1911). Jakkolwiek K. zajmował się przede wszystkim historią polityczną, dziejami kultury i Kościoła oraz biografistyką, tym niemniej w pracach regionalnych i samodzielnych studiach uwzględniał problemy gospodarcze, np. Handel polski w dawniejszych czasach („Kupiec” 1911), Handel i przemysł polski w Poznaniu około 1821 r. (P. 1911), Z historii większej posiadłości polskiej na Szląsku („Przegl. Wpol.” 1913). Najważniejszą jednak pracą K-ego jest 3-to-mowa Historia W. Ks. Poznańskiego (T. 1: 1815–1852, T. 2: 1852–1889, T. 3: 1890–1914), wydana w l. 1919–31 w Poznaniu już po śmierci autora. Jest to raczej kronika ułożona systemem rocznikarskim, notująca główne wydarzenia polityczne oraz kulturalne, wraz z nekrologami wybitniejszych osobistości, zwłaszcza z warstwy szlacheckiej. Wykorzystał obok źródeł drukowanych także zbiory prywatne, liczne listy, pamiętniczki i zapiski. Historia stanowi nieocenione dziś źródło informacji do dziejów Wielkopolski. Wiele prac K-ego pozostało w rękopisach.
K. zmarł w Berlinie 13 V 1917 r. po nieudanej operacji. Pochowany w Poznaniu na cmentarzu Świętomarcińskim. Żonaty od r. 1872 z Marią Pstrokońską (zmarłą 18 I 1917), miał synów: Adama Ferdynanda, profesora dermatologii i wenerologii Uniw. Pozn., oraz Ferdynanda Przemysława.
Estreicher; Wojtkowski A., Bibliografia historii Wielkopolski, P. 1938; Boniecki; Uruski; – Barwiński E., S. K., „Kwart. Hist.” 1917 s. 233–4; K. S., Historia W. Ks. Poznańskiego, P. 1919 I s. VIII–XV (fot.); Pampuchówna M., Zasługi S. K-ego dla Śląska, Kat. 1937; „Przegl. Hist.” 1919–20 s. 270–1; „Roczniki Tow. Przyj. Nauk Pozn.” 1917 s. 491–9, bibliogr. prac w oprac. S. Kozierowskiego (fot.); „Ziemia” 1914–9 s. 551; – „Dzien. Pozn.” 1917 nr 15 (nekrolog żony), 109, 110, 113; „Kur. Pozn.” 1917 nr 113; „Praca” 1917 nr 20.
Witold Jakóbczyk