Karpowicz Stanisław (1864–1921), pedagog, publicysta. Ur. 24 II we wsi Haciszcze koło Baranowicz, w rodzinie ziemiańskiej. Był synem Kazimierza i Albiny ze Szpiehalskich. Dzieciństwo spędził w zarządzanym przez ojca majątku Kropiwna w gub. mińskiej. Uczył się początkowo w domu, ok. r. 1874 został oddany do gimnazjum matematyczno-przyrodniczego w Rydze, potem przeniesiony do humanistycznego gimnazjum w Słucku celem ułatwienia mu dostępu do uniwersytetów rosyjskich. Zarówno program humanistyczny, nie odpowiadający jego zamiłowaniom przyrodniczym, jak policyjne metody stosowane przez władze gimnazjalne skłoniły K-a do oporu przeciwko tym władzom, do tworzenia tajnych uczniowskich kółek samokształcenia, a w końcu, w wyniku szykan, do decyzji przerwania nauki w trakcie klasy szóstej i powrotu do domu. Dalszą naukę zdobywał drogą samokształcenia. W r. 1882 wyjechał na Kaukaz w okolice Tyflisu, gdzie pracował jako buchalter i sekretarz w biurze konstrukcyjnym. W r. 1884 wrócił do Wilna i podjął pracę nauczyciela w domach prywatnych, a po kilku latach przeniósł się na wieś do Dekurniszek, gdzie uczył w domu Żylińskich do r. 1892.
Już w początkach swej pracy pedagogicznej stosował nowe, poznane teoretycznie, metody nauczania oraz opracował zasady samokształcenia dla młodzieży; praca na ten temat pisana w r. 1890 została skonfiskowana przez cenzurę carską. Po śmierci ojca przeniósł się K. w r. 1892 do Warszawy, gdzie nadal uczył, współpracując z Uniwersytetem Latającym oraz organizując i kierując młodzieżowymi kółkami samokształceniowymi. Zbliżył się do środowiska postępowej inteligencji warszawskiej, nawiązując przyjazne stosunki i współpracę z redakcjami „Głosu” i „Prawdy”. Artykuły K-a ukazywały się także w „Bluszczu”, „Wędrowcu”, „Ateneum”, „Tygodniku Illustrowanym”, a przede wszystkim w „Przeglądzie Pedagogicznym”. Przez szereg lat K. wyjeżdżał w miesiącach letnich na teren Nowogródczyzny robić, jak sam mówił, «ruch umysłowy». Objeżdżając bryczką wsie i osady, wygłaszał odczyty, organizował zebrania dyskusyjne, udzielał wskazówek w sprawach samokształcenia i szerzenia oświaty na wsi, zakładał biblioteki. Przybywał też do Wilna, gdzie organizował koła samokształceniowe, urządzał wieczory literacko-muzyczne i współdziałał w założeniu związku nauczycielskiego.
W r. 1896 założył, do spółki z Maksymilianem Borkowskim, księgarnię w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 97, jednak, po dwu latach wycofał się z tej spółki i następnie do r. 1901 pracował jako urzędnik w biurze ubezpieczeń wzajemnych. Równocześnie opracowywał wykłady o samokształceniu, wykładał na pensjach Z. Morawskiej i E. Paszkiewiczówny oraz na wakacyjnych kursach nauczycielskich, a w l. 1898–1901 należał do komitetu redakcyjnego „Przeglądu Pedagogicznego”. W r. 1899 K. wszedł do komisji zajmującej się organizacją terenów dziecinnych zabaw i gier z fundacji W. E. Raua; delegowany przez Wydział Wychowawczy Warszawskiego Tow. Higienicznego, aby zapoznać się z działalnością analogicznych placówek wychowawczych, wyjechał wraz z Tadeuszem Balickim do Szwajcarii, Francji, Belgii i Szwecji, a stamtąd, już samodzielnie, do Niemiec. K. został wybrany na przeciąg jednego roku członkiem komitetu ogródków Raua. Na IX Zjeździe Lekarzy i Przyrodników w Krakowie w r. 1900 wniósł projekt założenia towarzystwa popierania ćwiczeń cielesnych i gier ruchowych. Projekt został przez zjazd przyjęty, ale do realizacji jego nie doszło. W l. 1900–8 K. był członkiem redakcji „Encyklopedii Wychowawczej” i autorem wielu haseł.
Z inicjatywy K-a powstało w r. 1903 tajne Tow. Pedagogiczne, któremu przewodniczył aż do rozwiązania w r. 1905. W ramach działalności tego towarzystwa K. opracował program ośmioletniej szkoły ogólnokształcącej, program szkoły początkowej o sześcioletnim kursie oraz plan reform szkolnictwa prywatnego. W czasie strajku szkolnego 1905 r., jako delegat towarzystwa, występował w Związku Towarzystw Samopomocy Społecznych. K. współpracował też z Kołem Wychowawców. W r. 1905 opracowawszy program, założył tajne kursy dla nauczycieli, na których wykładał pedagogikę. Kursy te po kilkumiesięcznej pracy uległy likwidacji, a w tym samym czasie K. zorganizował kursy dla wychowawczyń przedszkoli. Kursy te, odbywające się początkowo nielegalnie w lokalu szkoły freblowskiej C. Witkowskiej na Lesznie, zostały w r. 1906 ujawnione pod firmą H. Willman-Grabowskiej i przetrwały do r. 191l. Przez cały czas istnienia kursów K. kierował ich pracą i był wykładowcą. Wykładał też pedagogikę w Uniwersytecie dla Wszystkich, w r. 1907 został powołany na członka komitetu naukowego tego uniwersytetu, a następnie wraz z Izą Moszczeńską objął kierownictwo Sekcji Pedagogicznej. Po zamknięciu Uniwersytetu dla Wszystkich w r. 1908 podjął wykłady w Tow. Kultury Polskiej. W r. 1911 otworzył prywatny, elitarny z uwagi na opłaty, zakład wychowawczy dla dzieci w wieku 5–10 lat, pod nazwą Dom Dziecięcy, w Warszawie przy ul. Koszykowej 18. Zakład był placówką eksperymentalną: K. wypróbowywal i doskonalił metody wychowawcze, przyjąwszy za cel wszechstronny rozwój indywidualności wychowanków. Liczba dzieci wynosiła przeciętnie 24. Dom Dziecięcy funkcjonował do wybuchu wojny w r. 1914.
W l. 1914–5 K. przebywał w Wołkowysku i Czombrowie koło Nowogródka, gdzie pracował nad swym systemem pedagogiki «osnutej na podstawach naukowych». Następnie przeniósłszy się w r. 1915 do Moskwy, objął posadę wychowawcy w internacie dla chłopców, założonym przez Centralny Komitet Obywatelski. Zorganizował kursy nauczycielskie i wykładał na nich pedagogikę. W r. 1918 powrócił wraz z rodziną do Warszawy. Czynił bezskuteczne starania o utworzenie wydziału pedagogicznego w Uniw. Warsz., przedstawiając projekt jego programu. Opracował i złożył w Min. Pracy i Opieki Społecznej program kursów początkowego wychowania i nauczania. Jako docent prowadził wykłady na Wydziale Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej. Zabiegał o wznowienie Domu Dziecięcego przeznaczonego dla dzieci robotniczych, projektował stworzenie, w oparciu o fundusze zarządów miejskich, całej sieci takich zakładów i należał do komitetu społecznego organizującego kluby dla dzieci robotniczych. Na przeszkodzie realizacji tych planów stanęła choroba. Rozwijającą się gruźlicę spotęgowały ciężkie przeżycia osobiste – śmierć syna Wacława, studenta Szkoły Głównej Handlowej, w czasie działań wojennych w r. 1920. K. zmarł w Otwocku koło Warszawy 16 VI 1921 r. i w tejże miejscowości został pochowany. Ożeniony z Marią Kruszewską, miał oprócz syna Wacława dwie córki: Wandę i Halinę.
Twórczość naukowa i publicystyczna K-a obejmuje około 70 pozycji drukowanych. Podstawowa jego praca, zawierająca koncepcję systemu wychowawczego i stanowiąca syntezę poglądów pedagogicznych, pisana w r. 1914, pozostała niedokończona w rękopisie. Do najważniejszych publikacji K-a należą: Szkice pedagogiczne (W. 1897, tłumaczone również na język czeski i wydane w Pradze w 1904), w których przedstawia swe poglądy na cel i zadania wychowawcze, Ideały i metoda wychowania spółczesnego (W. 1907), gdzie dał ostrą krytykę burżuazyjnego systemu wychowania, wreszcie praca Indywidualność i jej kształcenie (W. 1912), w której określił znaczenie samodzielnego rozwoju jednostki dla życia społecznego. W licznych artykułach drukowanych w „Przeglądzie Pedagogicznym”, „Encyklopedii Wychowawczej”, „Głosie”, „Ateneum”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Słowie Polskim”, „Nowych Torach”, „Ogniwie”, poruszał sprawy oddziaływania przyrody, jak również nauk biologicznych na wychowanie, funkcji nauk społecznych w kształtowaniu jednostki, roli wychowania fizycznego i literatury młodzieżowej oraz reformy szkolnictwa. Poruszał również problemy z zakresu psychologii, estetyki, etyki w powiązaniu z zagadnieniami wychowania. K. był także redaktorem i współautorem trzech zbiorów czytanek dla dzieci Nasz świat, przeznaczonych do nauki języka polskiego po ukończeniu elementarza. Zbiory te doczekały się kilkunastu wydań (pierwsze w 1906).
Poglądy pedagogiczne K-a kształtowały się pod wpływem pozytywizmu i filozofii materialistycznej. Wpływ pozytywizmu wyraził się przede wszystkim w szukaniu w różnych zagadnieniach wychowawczych podstaw przyrodniczych oraz w szerokim uwzględnieniu biologii i socjologii. K. głosił, że «główne zadanie wychowania nowoczesnego polega na tym, aby przysposobić młodzież do życia społecznego». Domagał się naprawy stosunków społecznych i sprawiedliwego podziału dóbr, a drogę do naprawy tych stosunków widział w przekształceniu człowieka poprzez reformę wychowania, wdrażanie od dziecka do obowiązków społecznych. K. utrzymywał, że nauczanie powinno stać się szkołą pracy, odrzucał stosowanie przymusu i kar, choć nie był zwolennikiem teorii pozostawienia dziecku całkowitej swobody; głosił zasadę poszanowania osobowości dziecka, rozwijania jego wrodzonych zainteresowań oraz rozbudzania aktywności.
Podr. Enc. Pedagog.; – Balicki T., Gry i ćwiczenia fizyczne we Francji, Belgii, Szwecji i Petersburgu (Z wycieczki po Europie), „Przegl. Pedagog.” R. 19: 1900 nr 5 s. 50–2; Brymas A., Hądzelek K., Ogrody zabaw i gier ruchowych im. Raua w Warszawie, „Wych. Fizyczne i Sport” T. 4: 1960 nr 4 s. 521–31; Chmaj L., Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, W., s. 309–16; Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej. Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Kursów Naukowych, W. 1917 s. 64; Eksperymenty pedagogiczne w Polsce w latach 1900–1939, Wr.–W.–Kr. 1963 s. 149–51; K. S., Wybór pism, Pod red. M. Librachowej. Życiorys w oprac. N. Samotychowej, W. 1929 (bibliogr. prac K-a); Kalabińska M., Myśl pedagogiczna S. K-a, „Chowanna” R. 2: 1958 nr 3/4 s. 113–31; Karpowicz W., Do Redakcji „Przeglądu Historyczno-Oświatowego”, „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 8: 1965 nr 2 s. 296; Maj K., Tło historyczne i społeczne ruchu nauczycielskiego w Polsce, W. 1947 s. 19; Miąso J., Uniwersytet dla Wszystkich, W. 1960; Nasza walka o szkołę polską 1901–17, W. 1932–4 I–II; Płoski J., S. K., „Oświata Dorosłych” R. 5: 1961 nr 4 s. 244–6; Walka o szkolę polską w 25-lecie strajku szkolnego pod red. S. Drzewieckiego, Z. Nowickiego i T. Wojeńskiego, W. 1930 s. 101, 135, 138; Wołoszyn S., Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, W. 1964; Wroczyński R., Myśl pedagogiczna i programy oświatowe w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku, W. 1963; tenże, Życie i działalność S. K-a, „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 7: 1964 nr 3 s. 303–15 (fot.); Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. Praca zbiorowa pod red. S. Tazbira, W. 1961; – Karwacka A., Moje wspomnienia o S. K-u, (Fragmenty), „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 7: 1964 nr 3 s. 362–7; Wolna Wszechnica Polska. Sprawozdanie z działalności w roku akademickim 1920/1, W. 1922 s. 6; – „Kur. Warsz.” R. 101: 1921 nr 167 z 19 VI s. 11; Śp. S. K., „Kur. Warsz.” R. 101: 1921 nr 174 z 25 VI (wyd. wieczorne) s. 4–5; Śp. S. K., „Roczn. Pedagog.” S. 2, T. 1: 1921 (W.) 1923 s. 550; [Zarzecki L.] Z. L., Śp. S. K., „Przegl. Pedagog.” R. 11: 1921 nr 8/9/10 s. 248–50; – B. Narod.: rkp. 2983 k. 15 (Korespondencja Daniłowskich); – Relacja pisemna córki Wandy Karpowicz.
Stanisław Konarski