Piotr Polak (zm. 1441/2), rycerz, husyta, starosta podolski, podkomorzy krakowski (?). Pisał się zazwyczaj z Wilfina, który należy identyfikować z Lichwinem w ziemi bieckiej. W literaturze utożsamiano bezpodstawnie Wilfin z wielkopolskim Wielżynem (S. Kozierowski), bliżej nie znanym Wolšinem (A. Kopalova), czy miejscowością położoną rzekomo na Śląsku (M. Wierzejska). W ojczystej wsi (należącej zapewne do Strzemieńczyków) P. chyba nie miał już żadnego działu. Młodość P-a nie jest znana; był zapewne rycerzem najemnym. Przydomek Polak (z powodu którego Boniecki bezpodstawnie łączył P-a z Karnkowskimi) zdobył zapewne w Czechach, gdzie pojawił się w latach dwudziestych XV w. – przypuszczalnie w otoczeniu księcia Zygmunta Korybutowicza. Pierwsza informacja o P-rze pochodzi z r. 1428, kiedy to wziął udział w wyprawie taboryckiej na Śląsk. W marcu t. r. został dowódcą zamku Homole koło Kłodzka, a następnie osiadł w Niemczy i tutaj – wg Jana Długosza – «totam regionem sibi fecit tributariam». Zdobył sławę jednego z najsprawniejszych dowódców taboryckich na Śląsku, a Niemcza – centralnego ośrodka ruchu husyckiego na Dolnym Śląsku. W maju 1433, gdy zmierzał ku Ślęży na odsiecz Janowi Koldzie z Žampachu dostał się pod Sobótką do niewoli wrocławian. O prawa do więźnia toczyły się spory pomiędzy Wrocławiem a mieszczanami świdnickimi. Ostatecznie, po przybyciu do Wrocławia gubernatora Alesza z Rýznburku i bpa wrocławskiego Konrada, w związku z wykupem z rąk husyckich Niemczy, Otmuchowa i Wierzbna, P. w grudniu 1434 odzyskał wolność. Długosz pisze, że otrzymał wówczas znaczną kwotę pieniędzy za zgodę na wykup Niemczy. Krótko przebywał potem u bpa Konrada w Nysie, a następnie opuścił Śląsk i osiadł w Wielkopolsce.

Od r. 1435 P. występuje jako starosta (tenutariusz) królewskich dóbr Drahim, Wałcz oraz Śrem, a od r. 1436 również Rogoźna. Skupienie tylu tenut w rękach jednego człowieka było w tym czasie w Polsce jeszcze zjawiskiem wyjątkowym. Każe to szukać możnego protektora P-a w Wielkopolsce i na dworze królewskim; być może był nim woj. poznański Sędziwój Ostroróg, którego powiernik Chwalęta z Lubicza był w tym czasie również człowiekiem zaufania P-a. W początkowym okresie pobytu w Wielkopolsce P. był nadal aktywny wojskowo i politycznie: w r. 1435 z Wałcza i Drahimia dokonywał zbrojnych wypadów na Nową Marchię, a jesienią 1435, wraz ze swym dawnym towarzyszem z Czech, a teraz star. bydgoskim, Dobkiem Puchałą, zamierzał zbrojnie opanować krzyżacką Nieszawę. Jego poczynania w Wałczu i Drahimiu były w tym czasie częstym tematem relacji, które przygraniczni komturowie krzyżaccy kierowali do wielkiego mistrza. Być może P. toczył też spory z klasztorem niemieckich cystersów w Wągrowcu (który winien był składać świadczenia w naturze do grodu wałeckiego); śladem tych konfliktów były zapewne wezwania skłóconego z klasztorem plebana wągrowieckiego do modłów «pro Petro Polak defensore huius [polskiej] Corone» (1437). W Wielkopolsce P. przebywał jeszcze 1 V 1438 (Wałcz). W t. r. był prawdopodobnie w Krakowie, a następnie uczestniczył w wyprawie królewicza Kazimierza Jagiellończyka po czeską koronę. Król rzymski Albrecht II, prosząc Fryderyka saskiego o pomoc przeciw Kazimierzowi, wymieniał wśród innych husytów towarzyszących Kazimierzowi również P-a. On to zapewne, wraz z Sędziwojem Ostrorogiem i innymi panami polskimi, prowadził wśród Czechów zaciągi na wyprawę. Uczestnictwo P-a w samej wyprawie do Czech (z Sędziwojem Ostrorogiem i Janem Tęczyńskim) znalazło odbicie w pieśniach antyjagiellońskich, układanych przez nadwornego poetę habsburskiego Mikołaja Petschachera oraz przez Radelera. W Czechach P. pozostał – wraz z Ostrorogiem – do początku 1439 r.

Zaraz po wyprawie czeskiej był jednym z sygnatariuszy konfederacji Spytka Melsztyńskiego. Nie wiadomo, czy brał udział w bitwie pod Grotnikami w r. 1439; należał jednak do tej grupy konfederatów, którzy po Grotnikach nie utracili znaczenia. Długosz podaje, że przed wyjazdem Władysława III na Węgry (ok. 12 IV 1440) P. został odwołany ze starostwa podolskiego (które oddać miano Teodorykowi Buczackiemu) i wyjechał z królem na Węgry. Współczesne źródła zdają się wskazywać, iż właśnie w tym czasie P. objął starostwo podolskie, odjęte wówczas Dziersławowi Włostowskiemu. Na Węgry z królem nie pojechał, skoro 5 V 1440 w Kamieńcu Podolskim wystawił dwa dokumenty, na obu tytułując się starostą podolskim. W sierpniu t. r. jako starosta podolski występował przeciw T. Buczackiemu (nazywanemu tu tylko starostą czerwonogrodzkim) na sądach we Lwowie. Organizował wtedy zapewne obronę Podola, gdzie (podobnie jak na Rusi) monarchia prowadziła w tym czasie zakrojoną na szeroką skalę akcję osadnictwa wojskowego. Jako starosta podolski otrzymał wówczas uprawnienia do zapisywania w imieniu monarchy sum na dobrach królewskich na Podolu (do wysokości 100 grzywien na osobę); obszerną listę tych zapisów potwierdził w r. 1442 Władysław III. W grudniu 1440 P. pojawił się na krótko przy królu na Węgrzech (w Budzie), a od maja 1441 występował często (ciągle jako starosta podolski) w formułach relacyjnych licznych dokumentów królewskich. Poręczał też wówczas (wraz z kanclerzem Janem Koniecpolskim) za długi królewskie, m. in. tak wpływowym osobistościom, jak Wincentemu Świdwie z Szamotuł czy Michałowi Lasockiemu. Gdy 28 V 1441 zmarł starosta lwowski (ruski) Rafał Tarnowski, P. zapewne miał zostać jego następcą, bowiem w kilku dokumentach królewskich: z dn. 5 VII, 9 VII występuje z tytułem starosty ruskiego. Ostatecznie urząd ten przypadł jeszcze przed 14 VII t. r. Spytkowi Tarnowskiemu z Jarosławia, a P. pozostał przy starostwie podolskim i zniknął z otoczenia królewskiego. Ponownie pojawił się przy królu podczas jego zimowej wyprawy na południową Słowację; dn. 18 XII 1441 w polu pod Krupiną koło Bańskiej Szczawnicy wymieniono go w formule relacji dokumentu królewskiego z tytułem podkomorzego krakowskiego. Urząd ten zapewne otrzymał po niedawnej śmierci na Węgrzech Piotra Szafrańca z Pieskowej Skały, choć nie można wykluczyć, że pomylono tu tytuł podkomorzego krakowskiego z podkomorstwem dworu królowej.

Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że na Śląsku P. zdobył niemały majątek; jeszcze we wrześniu 1436 i marcu 1437 cesarz Zygmunt Luksemburski zapisał P-owi na wsiach dawnego klasztoru zdziarskiego na Morawach ogółem 850 kop praskich groszy; być może był to ślad śląskich rozliczeń P-a. Majątek ten mógł potem zainwestować w królewszczyzny wielkopolskie: Drahim, Wałcz, Śrem oraz Rogoźno. W r. 1436 kupił na wyderkaf za 800 grzywien dobra pod Poznaniem: Wierzenicę, Kobylnicę, Rakownię i Pławno od Jadwigi z Wierzenicy, wdowy po kaszt. poznańskim Tomku z Pakości (zamężnej 2. v. za Marcinem Zajączkowskim z Przytocznej). Dobra te spłacił jeszcze w r. 1440. Na Rogoźnie potwierdzone są królewskie zapisy sum dla P-a; nie wiadomo jednak, kiedy dokonane (po 1440?). W starostwie wałeckim pozostawił P. ślady działalności osadniczej: w r. 1438 lokował tu wieś Skrzatusz. P. zmarł po 18 XII 1441 a zapewne przed 14 III 1442, kiedy to na podkomorstwie krakowskim występował Michał z Kromołowa i Broniszowa; wyraźnie jako zmarły wspomniany został 12 VII 1442.

P. nie założył rodziny. W jego Wierzenicy rezydowali liczni krewni, tj. bracia Ścibor i Stanisław, siostra Anna, wuj Grzegorz (może identyczny z Grzegorzem, synem Kielana, występującym wcześniej w Lichwinie), wreszcie bliżej nie określeni jego «proximiores»: Jan Sambor (Jan i Sambor?) oraz Mikołaj. Nie utrzymali się oni jednak w Wierzenicy; dn. 16 I 1443 król oddał dobra wierzenickie w zarząd Mikołajowi Mączce z Krzysztoporzyc. Ostatecznie przez spadkobierców Mączki sprzedane zostały w r. 1450 Dobrogostowi Ostrorogowi. Jeszcze w r. 1451 mieszkająca w Wielkopolsce siostra P-a Anna zrzekała się swych praw do Wierzenicy na rzecz Ostroroga.

Stworzony przez polskich badaczy wczesnych lat po drugiej wojnie światowej obraz Piotra Polaka, «postępowego» bojownika ideałów husyckich, potem ostatecznie pognębionego przez możnowładczą koterię w Polsce czasów Władysława III, grzeszy schematyzmem i jest nieprawdziwy.

Boniecki, XIV 274; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy, s. 210 (z błędną datą); Kwiatkowski S., Urzędnicy kancelaryjni koronni i dworscy z czasów Władysława III Warneńczyka (1434–1444), Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1884 XVII 174–5; tenże, Wykaz dostojników duchownych i świeckich tudzież urzędników z czasów Władysława Warneńczyka 1434–1444, Arch. Kom. Hist. AU, Kr. 1886 III 80; – Bartkiewicz K., Dzieje ziemi kłodzkiej w wiekach średnich, Wr. 1977 s. 155–6; Białkowski L., Ród Czamborów-Rogalów w dawnych wiekach, „Roczn. Tow. Herald.” T. 6: 1921–3 s. 103; Gąsiorowski A., Kariera Piotra Polaka z Lichwina (1428–1441), Studia i Mater. do Dziej. Wielkopolski i Pomorza, P. 1980 XIV (t. 27) s. 31–45; tenże, Starostowie wielkopolskich miast królewskich w dobie jagiellońskiej, W. 1981; Grünhagen C, Hussitenkämpfe der Schlesier 1420–1435, Breslau 1872; Heck R., Tabor a kandydatura jagiellońska w Czechach (1438–1444), Wr. 1964; Hist. Śląska, I cz. 2 s. 189, 241–2, 245–6; Huemler J., Historische Gedichte aus dem XV. Jahrhundert, „Mitteilungen d. Instituts f. Österr. Gesch.” Jg. 16: 1895 s. 639 n.; Kopalova A., Spolupráce Čechů a Poláků ve Slezsku za husítských válek, Česko-polský sborník vědeckých prací, Praha 1955 I 162–81; Kozierowski S., Ród Przosnów, „Roczniki Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 44: 1917 s. 18–19; Maleczyńska E., Ruch husycki w Czechach i w Polsce, W. 1959; Schölzer J., Nimptsch in Schlesien. Vorzeit, Frühzeit, Mittelalter, Marburg an der Lahn 1974 s. 194–204; Urbánek R., Věk poděbradský, w: České dějiny, Praha 1915 III/l s. 304, 327, 350; Wierzejska M., Piotr Polak „defensor Regni Poloniae” w dobie walk husyckich, „Sobótka” R. 8: 1953 s. 124– 42; – Acta capitulorum, II; Akta grodz. i ziem., XIV nr 61, 69; Cod. epist. saec. XV, II, III; Długosz, Opera XIII; Kod. Mpol., IV; Matricularum summ., IV suppl. 716, 738, V nr 5061 (tu błędna data 1457, zamiast 1437); Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum 1198–1525, Hrsg. v. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948–50 I 7067, 7110, 7115, 7128, 7132, 7133, 7138, 7158, 7261, 7275, 7349, 11367, II 2439; Script. Rer. Sil., VI, XI, XII; Zbiór dok. mpol., II 578, VIII 2296, 2300, 2303, 2304, 2321, 2328, 2330, 2332, 2333, 2382; Zbytky register králův římských a českých z let 1361–1480, Wyd. A. Sedláček, Praha 1914 nr 1339, 1461; – AGAD: dok. perg. 351, BOZ 33 s. 34–35; Arch. Państw. w P.: Księgi Poznań Z. 12 k. 163v., Z. 13 k. 130, 140v., 175, 237v., Z. 14 k. 205v., 217v., 220v., 224–224v., 227–227v., 249, Z. 15, k. 32 Kościan Z. 12 s. 177, Poznań Gr. 1 k. 137v., 142, Gr. 4 k. 36; – Materiały Pracowni Słownika Hist.-Geogr. Średniowiecznej Polski IH PAN w P. (Wierzenica); – Informacje dra Franciszka Sikory z Krakowa (Lichwin).

Antoni Gąsiorowski