Piotr Biron (Bühren), (1724–1800), książę Kurlandii. Ur. w Mitawie (obecna Jełgawa) 15 II, był starszym synem szlachcica kurlandzkiego Ernesta Johanna (1690–1772), od r. 1730 hrabiego rosyjskiego, a od r. 1737 księcia Kurlandii, oraz Benigny Gotlieb Trotta von Treyden. P. uzyskał staranne wykształcenie i dzięki pozycji ojca, faworyta władczyni Rosji Anny Iwanowny, już od ósmego roku życia obdarzany był rozmaitymi tytułami i godnościami, a także orderami rosyjskimi; przebywał głównie na dworze w Petersburgu. Od r. 1737 określany był jako książę – następca tronu Kurlandii, w r. 1740 uzyskał stopień podpułkownika gwardii konnej (od r. 1732 był już rotmistrzem pułku kirasjerów) oraz Order Św. Aleksandra Newskiego i Order Św. Andrzeja z brylantową gwiazdą i krzyżem. Otrzymał również w r. 1737 od Augusta III Order Orła Białego. Planowane w r. 1739 zawarcie związku małżeńskiego P-a z księżniczką Anną Leopoldówną nie doszło do skutku. Po upadku politycznym i aresztowaniu ojca w listopadzie 1740 P. z powodu choroby pozostawał jeszcze pewien czas w Petersburgu; następnie po paromiesięcznym uwięzieniu w Schlüsselburgu przebywał, wraz z całą rodziną, na wygnaniu – zrazu w Pełymie, a od r. 1742 w Jarosławiu. W r. 1762 represje wobec rodziny Bironów zostały odwołane przez Piotra III, który nadał P-owi rangę generał-majora kawalerii i ponownie udekorował go Orderem Św. Aleksandra. W sierpniu t. r. Katarzyna II przywróciła Johanna Ernesta do godności księcia Kurlandii (co związane było z usunięciem stamtąd siłą syna Augusta III, księcia Karola), a P-owi zwróciła tytuł księcia-następcy, a nadto udekorowała go w lipcu 1764 w Mitawie Orderem Św. Andrzeja.
Aby pozostać w zgodzie z prawem polskim, P. odszedł ze służby w wojsku rosyjskim. Dn. 25 XI 1769 po abdykacji ojca rozpoczął panowanie w księstwie, zrazu z tytułem księcia panującego, a po zgonie ojca w r. 1772 przyjął jego pełne tytuły. Od początku sprawowania władzy napotykał na opór ze strony przedstawicieli szlachty kurlandzkiej, z niepokojem obserwujących zabiegi księcia o zwiększenie władzy osobistej, a zwłaszcza stanu majątkowego kosztem posiadłości, uznawanych za własność państwową (tzw. dobra kettlerowskie). Pozycję księcia wzmacniało poparcie, jakim cieszył się na dworach petersburskim i warszawskim, występując w dość skomplikowanej roli protegowanego Rosji, a zarazem lojalnego lennika Rzpltej i Stanisława Augusta. Przeciwnicy P-a skompromitowani zostali wykryciem w lipcu 1771 ich planów przywrócenia na tron kurlandzki księcia Karola saskiego. Konstytucja sejmowa z 3 VIII 1774 (ogłoszona wespół z innymi uchwałami sejmu pod r. 1775) w sprawie Kurlandii poparła w zasadzie pretensje P-a do dóbr kettlerowskich. Szlachta kurlandzka nie pogodziła się jednak z porażką, kwestionując m. in. prawomocność uchwał sejmu polskiego odnośnie do wewnętrznych spraw Kurlandii. Dopiero w sierpniu 1776 doszło do przejściowego kompromisu, uwzględniającego też po części pretensje majątkowe rodów szlacheckich. Ugoda spowodowana była obawami przed osadzeniem w Kurlandii księcia Grigorija Potemkina, ówczesnego faworyta Katarzyny II. W tym okresie sytuację P-a komplikował rozpad jego dwóch kolejnych małżeństw z powodu braku potomstwa – w l. 1765–72 żoną jego była Karolina, księżniczka von Waldeck (zm. w r. 1782), a od marca 1774 do kwietnia 1778 księżna Eudoksja Jusupow (zm. w r. 1780). Rozwód z drugą małżonką spowodował osłabienie powiązań rosyjskich księcia. Wiele kłopotów przyczyniły mu również pretensje finansowe na podłożu politycznym, wysuwane przez młodszego brata Karola, osiadłego w Polsce i żonatego od r. 1778 z Apolonią Ponińską.
Od r. 1772 P. zajmował się urządzeniem gimnazjum akademickiego w Mitawie; uzyskało ono statut w r. 1773 (współcześnie tłumaczony na język polski), a ostatecznie zorganizowane zostało w l. 1774–5. Ufundowana na koszt księcia uczelnia nie miała wprawdzie uprawnień uniwersyteckich (uzyskanie ich wymagałoby zgody króla polskiego i papieża), stała się jednak poważnym ośrodkiem naukowym i kulturalnym, związanym z niemieckim kręgiem językowym. Rok 1778 przyniósł ponownie zaostrzenie sporów szlachty kurlandzkiej z P-em, gdy uzyskał on uznanie władz polskich tytułu własności osobistej części dóbr, traktowanych dotąd jako majątek państwowy. Dn. 3 Xl 1779 P. zawarł kolejny, trzeci związek małżeński z Dorotą von Meden. Uznanie ważności tego małżeństwa przez Rosję nastąpiło dopiero w maju 1783, gdy Kurlandia zmuszona została do zawarcia umowy handlowej i delimitacyjnej, umacniającej wpływy rosyjskie na terenie księstwa, formalnie posiadającego jednak nadal status lenna polskiego. W lecie 1784 P. przekazał sprawowanie władzy Radzie Głównej księstwa, udając się wraz z małżonką w dłuższą podróż zagraniczną. Odwiedził Berlin, Syców na Śląsku, Drezno, a następnie przebywał we Włoszech – głównie w Rzymie i Wenecji. Latem 1786 znalazł się ponownie w Berlinie, gdzie załatwiał sprawy związane z nabyciem Księstwa Żagańskiego oraz zabiegał o poparcie Prus, starając się uzyskać pewną przeciwwagę wobec rosnących wpływów rosyjskich w Kurlandii. Powrócił tam wiosną r. n. i przystąpił do obalania niekorzystnych dla siebie decyzji Rady, podjętych z inicjatywy Ottona Hermanna von Howena, reprezentanta interesów szlachty. Postanowienia te zmierzały do ograniczenia dochodów księcia, m. in. poprzez zniesienie własnej administracji jego dóbr (ekonomie) i przekazania ich – zgodnie z dawniejszą tradycją – w dzierżawę poszczególnym rodom szlacheckim.
Walcząc o swe uprawnienia i dochody P. odwołał się bezpośrednio do Stanisława Augusta, uzyskując w początkach stycznia 1788 korzystne dla siebie decyzje, z zaleceniem jednakże uznania pewnych posunięć Rady w dziedzinie finansowej. Apelacja ta otworzyła wielką dyskusję na temat całokształtu spraw Kurlandii, toczoną zarówno w księstwie, jak i w stolicy Rzpltej. W licznych publikacjach przeciwnicy P-a kwestionowali prawo króla polskiego do samodzielnego decydowania o sprawach kraju lennego bez odwołania się do sejmu. Od początku obrad Sejmu Czteroletniego stanowiska szlachty kurlandzkiej bronił w Warszawie Karl Heinrich von Heyking, któremu w listopadzie 1789 udało się uzyskać nowy reskrypt króla, osłabiający znaczenie poprzedniego, ze stycznia 1788. Interesy księcia reprezentował Karl von Manteuffel, duże znaczenie miały też zabiegi żony P-a, Anny Doroty, przebywającej w Warszawie przez dłuższe okresy czasu w l. 1790–2. Z ich inicjatywy ukazywały się również liczne pisma polemiczne i memoriały. Sytuacja P-a uległa pewnym komplikacjom po rychłym zgonie jego sukcesora, syna Piotra (ur. 23 II 1787, zm. 25 III 1790). Jednakże sojusz polsko-pruski i nowa orientacja polityczna stronnictwa patriotycznego okazały się korzystne dla interesów P-a, starającego się o podtrzymanie swych berlińskich powiązań. Snuto też w Warszawie rozmaite projekty bliższego związania Kurlandii z Polską, m. in. poprzez związek małżeński najstarszej córki P-a Wilhelminy (Katarzyny, ur. 8 II 1781) z księciem Józefem lub Stanisławem Poniatowskim, któremu odpowiednie uchwały sejmowe zapewniłyby sukcesję na tronie książęcym. Sympatie znacznej części posłów sejmowych P. pozyskał m. in. dzięki ofiarowaniu w kwietniu 1790 tysiąca karabinów w celu dozbrojenia armii polskiej. Szlachta kurlandzka, oskarżona o uleganie wpływom rosyjskim, starała się również o uznanie dla swych postulatów przedłożonych w lutym 1791 na forum sejmowym, gdy jej przedstawiciele przekazali Rzpltej 12 armat.
Od 3 III t. r. sprawy Kurlandii badała specjalna komisja sejmowa, w skład której wszedł bp poznański Antoni Onufry Okęcki, kasztelanowie: wojnicki Piotr Ożarowski i trocki Kazimierz Plater, oraz dziewięciu posłów. Deputacja ta miała wysłuchać wzajemnych zażaleń szlachty i księcia oraz przedstawić sejmowi projekt prawnego uregulowania zagadnień w ciągu dwóch miesięcy. Termin zakończenia prac deputacji był parokrotnie przedłużany – w tym czasie sejm przyjął delegację mieszczan kurlandzkich (16 VI 1791), którzy organizowali się na wzór mieszczaństwa polskiego, dopominając się uznania swoich praw politycznych. Deputacja kurlandzka przedłożyła projekt uchwały sejmowej dopiero 25 V 1792 – przyjęta została ona następnego dnia większością jednego głosu, m. in. dzięki zabiegom księżnej kurlandzkiej (pozostawała ona w bliskich stosunkach z Ignacym Potockim, Hugonem Kołłątajem i Scipionem Piattolim); uchwała uwzględniała w znacznej mierze interesy P-a, określając atrybucje jego władzy oraz kompetencje lokalnego sejmu, który usiłował postawić swe uprawnienia ponad władzą księcia. Powołano też nową deputację sejmową w składzie trzech kasztelanów i jedenastu posłów, która miała szczegółowo rozpatrzyć w Mitawie zatargi, jakie mogłyby nadal wyniknąć między księciem a stanem rycerskim oraz mieszczaństwem. Komisarzem Rzpltej w Mitawie został mianowany poseł inflancki Aleksander Batowski, który wraz z księżną (był jej faworytem) z początkiem czerwca t. r. wyjechał z Warszawy do Kurlandii.
Podczas interwencji rosyjskiej w Polsce na przełomie czerwca i lipca 1792 szlachta kurlandzka ubiegała się o bezpośrednią protekcję rosyjską, czemu P. i jego żona starali się przeciwdziałać, wyzyskując swe powiązania pruskie. Nie dało to jednak praktycznie żadnych rezultatów, a pozycja księcia uległa dalszemu osłabieniu, gdy w czasie tzw. buntu młynarzy w Mitawie (13–17 XII 1792) wydał gwardii rozkaz strzelania do demonstrantów. W sytuacji, gdy Heyking uzyskał od władz konfederacji targowickiej anulowanie uchwał sejmowych w sprawie Kurlandii, P. zmuszony był w początkach 1793 r. do zawarcia ugody ze szlachtą, ustępując faktycznie przed wszystkimi jej żądaniami. Rozwiązał ekonomie, wracając do systemu dzierżawienia dóbr – ale tylko osobom protegowanym przez oficjalne czynniki rosyjskie, godził się na zasady limitowania lokalnego sejmu w myśl postulatów szlachty, zapewniał też upełnomocnionym radcom prawo sprawowania rządów w okresie nieobecności panującego w kraju. Zasady ugody, zawarte w tzw. akcie kompozycyjnym, zostały zatwierdzone przez sejm grodzieński 19 XI t. r., a latem 1794 przez Katarzynę II.
Jednym z ostatnich posunięć P-a jako księcia Kurlandii było wydanie 30 V 1794 patentu potępiającego insurekcję kościuszkowską i zajęcie Libawy przez wojska powstańcze. Wkrótce potem uchwała sejmu krajowego oddała kraj pod protekcję rosyjską; niektórzy przedstawiciele szlachty głosić poczęli projekt całkowitego włączenia prowincji w skład państwa rosyjskiego. P. próbował przeciwdziałać tym zabiegom, jednak jego starania o pozyskanie poparcia pruskiego dla utrzymania względnej choćby niezależności księstwa pozostały bezowocne. Zaproszony w styczniu 1795 do Petersburga w celu rokowań na temat przyszłości księstwa, był tam podejmowany z honorami, jednakże został praktycznie odsunięty od wpływu na decyzje sejmu krajowego, który po rozmaitych naciskach przyjął 17 III uchwałę o wypowiedzeniu stosunku lennego Polsce i bezwarunkowym oddaniu się pod opiekę Rosji. Odpowiedni akt P. podpisał 28 III, nie widząc już żadnych możliwości przeciwdziałania polityce rosyjskiej. Otrzymał stosunkowo niewielkie odszkodowanie – 2 miliony rb. oraz dożywotnią pensję roczną 69 (lub, wg innych danych – 100 tysięcy) talarów, a także obietnicę wypłacania pewnej pensji rocznej małżonce, gdyby miała ona żyć dłużej. Ostateczne włączenie Kurlandii do Rosji nastąpiło 27 IV t. r. P-owi pozostawiono tylko tytuł księcia Kurlandii i Żagania. Zdolności polityczne i dyplomatyczne ostatniego księcia Kurlandii oceniane są przez historyków bardzo krytycznie. Dwór w Mitawie stał się jednakże istotnym ośrodkiem kulturalnym, m. in. dzięki działalności ostatniej małżonki P-a. P. opuścił Petersburg około połowy czerwca t. r., a po parotygodniowym pobycie w Kurlandii wyjechał na stałe z kraju; udał się w końcu sierpnia do Żagania, gdzie przebywała już jego żona z dziećmi. Ostatnie lata spędził w swych dobrach na Śląsku lub w Czechach (księstwo Nachod), bywał także w Berlinie. Zmarł 23 I 1800 w Gellenau (obecnie Jeleniów koło Kudowy) w ówczesnym hrabstwie kłodzkim.
Poza wspomnianymi synem Piotrem i córką Wilhelminą (Katarzyną) miał P. jeszcze z ostatniego małżeństwa trzy dalsze córki: Paulinę, Joannę i Dorotę (1793–1862) – wszystkie były zamężne z przedstawicielami arystokracji europejskiej; ostatnia, żona Edmunda Talleyranda Périgord, księcia Dino, odegrała wybitną rolę w życiu politycznym i kulturalnym swoich czasów.
Miedzioryt (popiersie) S. G. Kutnera z r. 1781; Biust na medalu wybitym w r. 1775 z okazji inauguracji gimnazjum w Mitawie, rzeźba F. Rosaspina; na tejże podstawie miedzioryt z r. 1786 von Laberechta. Wszystkie w zbiorze Emeryka Hutten-Czapskiego w Muz. Narod. w Kr.; – Estreicher, XIII, XX, XXIV; Enciklopedičeskij slovar’, pod red. I. E. Andreevskago (Brokgauz-Jefron’), Pet.; W. Enc. Ilustr.; Allg. Dt. Biogr., VI 290–1; Neue Dt. Biogr., (Dorothea); Russ. biogr. slovar’; Boniecki; Uruski; – Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Seraphim A., Kurland unter den Herzogen, w: Seraphim E., Geschichte Liv.-Est- und Kurlands von der „Aussegelung” des Landes bis zur Einverleibung in das russische Reich, Revel 1896 II 669–79; Smoleński W., Ostatni rok sejmu wielkiego, Kr. 1896; Tiedge C. A., Dorotea letzte Herzogin von Kurland, Lipsk 1823; – Archiv Kniazia Voroncova, Moskva 1873–80 II, XVII, XXIV, XXXIV; Dalszy ciąg summariuszu czynności konfederacji Targowickiej obojga Narodów. Od 3 I 1793, nr 576; [Dino duchesse de], Souvenir de la duchesse de Dino, Paris [b.r.]; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I–II; Vol. leg., VIII 114–18, IX, X; – AGAD: Zbiór Popielów 135–138; Arch. Wilanowskie: rkp. 279b VI 10/11; B. Czart, rkp.: 582, 617, 926, 942, 947; B. Ossol.: rkp. 573; B. PAN w Kr.: rkp. 2200 t. 1–2.
Ryszard W. Wołoszyński