Szandruk Paweł (Szandruk Pawlo, Schandruk, Shandruck Paul) (1889–1979), podpułkownik dyplomowany Wojska Polskiego, generał-chorąży armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, generał-porucznik Ukraińskiej Armii Narodowej, działacz polityczny, pisarz, historyk wojskowości.
Ur. 28 II we wsi Borsuki (pow. krzemieniecki), był synem rolnika Feofana (Teofana), bratem Aleksandra, używającego w Polsce nazwiska Szandruszkiewicz lub Szandruk-Szandruszkiewicz (1895–1968), pułkownika 3. Żelaznej Dyw. Strzeleckiej, działacza emigracji ukraińskiej w Polsce.
Po ukończeniu szkoły powszechnej uczył się S. w Gimnazjum Klasycznym w Ostrogu nad Horyniem, a potem w Inst. Historyczno-Filologicznym w Niżynie (obwód czernihowski). W l. 1911–13 był słuchaczem Aleksandrowskiej Szkoły Wojskowej Piechoty w Moskwie. Podczas pierwszej wojny światowej walczył w armii rosyjskiej i dosłużył się stopnia sztabs-kapitana. Na początku r. 1918 przedostał się do Łubniów na Zadnieprzu, gdzie sformował oddział ukraiński i przeszedł z nim na stronę Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL). W stopniu podpułkownika dowodził kolejno: pociągami pancernymi, oddziałem samochodów pancernych samodzielnego zaporoskiego batalionu oraz 9. p. strzelców, walcząc z wojskami sowieckimi i siłami Armii Ochotniczej gen. A. I. Denikina. W lipcu i sierpniu 1919 pułk pod jego dowództwem brał udział w walkach o Mohylów nad Dniestrem. Pod koniec t.r. z częścią rozbitych oddziałów znalazł się na terenach zajętych przez WP w rejonie Kamieńca Podolskiego. Wobec zawartego przez wojska ukraińskie rozejmu z dowództwem polskim, jeszcze przed oficjalnym podpisaniem przez URL i RP sojuszu polityczno-wojskowego (21–22 IV 1920), brał udział w rozpoczętej w lutym 1920 organizacji (wraz z płk. O. Udowiczenką i płk. O. Szapowałem) 2. DP, która w okresie późniejszym została przemianowana na 3. Żelazną Dyw. Po zawarciu sojuszu polityczno-wojskowego URL z Polską jako dowódca 4. Brygady Strzelców 3. Żelaznej Dyw. uczestniczył w kwietniu i maju t.r. w wyprawie kijowskiej; walczył u boku polskiej VI Armii gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego, m.in. brał udział w kwietniowych walkach o Mohylew nad Dniestrem. W czerwcu awansował do stopnia pułkownika. W składzie frontu południowego walczył z oddziałami sowieckiej XII Armii m.in. pod Sidorowem (nad Zbruczem) i Niżniowem (nad Dniestrem). We wrześniu brał udział w pogoni za wycofującą się I Konną Armią gen. S. M. Budionnego. Jeszcze po podpisaniu przez Polskę 12 X preliminariów pokojowych z Rosją Sowiecką, brygada S-a toczyła walki z Armią Czerwoną aż do wycofania się rozbitych i rozproszonych oddziałów ukraińskich na teren byłej Galicji. S. wraz z 3. Żelazną Dyw. został 21 XI internowany; w styczniu 1921 osadzono go w obozie jenieckim nr 10 w Kaliszu. Uczestniczył tam w organizowaniu ukraińskiego Gimnazjum im. T. Szewczenki, gdzie uczył oraz wykładał m.in. na kursach oficerów sztabowych. Od t.r. publikował artykuły m.in. w gazetce obozowej „Zaliznyj strileč”. W grudniu 1922 został mianowany gen.-chorążym przez władze emigracyjne Ukraińskiej Republiki Ludowej.
Zwolniony w maju 1923, otrzymał S. status emigranta politycznego i osiadł w Kaliszu. Wspólnie z gen. W. M. Kuszczem oraz gen. M. A. Kapustianskim wydawał i redagował od r. 1923 wojskowo-naukowe czasopismo ukraińskie „Tabor” (do r. 1939), w którym zamieszczał artykuły. Publikował także w innych pismach ukraińskich: „Tryzub”, „Nove slovo”, „Visti UKC”, „Praci Ukraïns’koho Naukovoho Instytutu”. Okazjonalnie współpracował z pismami polskimi, „Belloną”, gdzie zamieścił m.in Klasyczny przykład obrony czynnej: kampania włoska Bonapartego 29 lipca – 11 sierpnia 1796... (T. 9: 1923 z. 3), Organizacja wojska ukraińskiego na Podolu (26–28 IV 1920) (T. 29: 1928 z. 2), „Polską Zbrojną” (m.in. Działania Armii Ukraińskiej w wojnie 1920, 1930 nr 238–40), a w l. 1934–9 także z „Encyklopedią Wojskową”, w której był autorem osiemnastu haseł. Latem 1924 został członkiem zarządu Stanicy Ukraińskiej w Kaliszu, podporządkowanej Ukraińskiemu Komitetowi Centralnemu (UKC) w Warszawie. T.r. wszedł w skład Rady Głównej UKC oraz objął funkcję sekretarza Tow. Żołnierzy byłej Armii URL. Uczestniczył w organizacji w r. 1925 Ukraińskiego Tow. Wojskowo-Historycznego oraz przygotowaniu pierwszego numeru jego organu „Za deržavnist” (1929); w piśmie tym często publikował. Brał udział w organizacji tajnego sztabu wojskowego-emigracyjnego min. obrony URL, powstałego za zgodą marsz. Józefa Piłsudskiego: w marcu 1927 został szefem jego sekcji organizacyjno-mobilizacyjnej, a w sierpniu t.r. objął jego kierownictwo. Dla przyszłej armii URL opracował podręcznik uzbrojenia piechoty służby garnizonowej. Współpracował m.in. z kierownikiem Wojskowego Biura Historycznego gen. Julianem Stachiewiczem, z którym się przyjaźnił, oraz szefem Oddz. II Sztabu Głównego WP ppłk./płk. Tadeuszem Pełczyńskim. Należał do działającego w Warszawie klubu «Prometeusz», skupiającego wojskowych i polityków polskich oraz emigrantów politycznych narodów zniewolonych przez ZSRR; współdziałał m.in. z Tadeuszem Hołówką, płk. Tadeuszem Schaetzlem, Stanisławem Grzymałą Siedleckim, Leonem Wasilewskim, Stanisławem Paprockim, nawiązał także współpracę z Jerzym Giedroyciem, naczelnym redaktorem „Buntu Młodych”.
W grudniu 1928 uczestniczył S. w II Zjeździe Delegatów UKC w Warszawie i wszedł do prezydium wybranej wówczas dwudziestoosobowej Rady UKC. Od lutego do kwietnia 1930 wykładał na Wyższych Kursach Ukraińskich, zorganizowanych w Warszawie przez sekcję kulturalno-oświatową UKC dzięki wsparciu Inst. Wschodniego. Został także t.r. członkiem zarządu Klubu Ukraińskiego w Warszawie. W r. 1931 wszedł do komisji rewizyjnej Tow. Pomocy Ukraińcom Studentom Wyższych Szkół m. Warszawy. Wziął udział w kolejnym III Zjeździe Delegatów UKC (28 IX – 1 X 1934) w Warszawie i wygłosił na nim referat. Prowadził wykłady dla członków działającej w Warszawie korporacji studenckiej «Zaporoże». W r. 1933 przygotował do druku, wydany przez Ukraiński Inst. Naukowy w Warszawie, zbiór dokumentów Sztabu Generalnego Armii Czynnej URL pt. Ukraïns’komoskovska vijna 1920 roku w dokumentach, č. I: Operatyvni dokumenty štabu Armii Ukraïns’koj Narodnoj Respubliky (W.). Od r. 1934 publikował także w piśmie finansowanym przez II Oddz. Sztabu Głównego WP „Polityčnyj informacijnyj biuleten’”. W „Biuletynie Polsko-Ukraińskim” w r. 1935 (nr 16–17) ukazała się jego Geneza umowy kwietniowej z 1920 roku. Pomagał gen. Tadeuszowi Kutrzebie w opracowaniu rozdziału „Wyprawa kijowska 1920 roku” (W. 1937), poświęconego działaniom 6. Siczowej Dyw. Strzeleckiej. Zweryfikowany w r. 1936 w stopniu majora, za wstawiennictwem gen. Kutrzeby i płk. Pełczyńskiego, wstąpił w listopadzie t.r. jako hospitant do Wyższej Szkoły Wojennej. Po ukończeniu dwuletniego kursu we wrześniu 1938 został zaliczony w skład korpusu oficerskiego jako major dyplomowany WP. Otrzymał przydział jako oficer kontraktowy na stanowisko nieetatowego zastępcy płk. Franciszka Matuszczaka, dowódcy 18. pp stacjonującego w Skierniewicach. W r. 1939 prowadził rozmowy o zorganizowaniu trzech brygad ukraińskich, które w wypadku wojny z Niemcami miały walczyć w składzie WP. Prawdopodobnie pod koniec sierpnia lub już we wrześniu t.r. został mianowany podpułkownikiem.
Wybuch drugiej wojny światowej w r. 1939 zastał S-a w rejonie Kcyni, gdzie pracował nad umocnieniami stanowisk 26. DP. Na rozkaz dowódcy Armii «Poznań» gen. Kutrzeby wyjechał 7 IX t.r. do Warszawy do dyspozycji Szefa Sztabu Naczelnego Wodza gen. Wacława Stachiewicza. Wobec niemożności zrealizowania planów zorganizowania brygady ukraińskiej w rejonie Lwowa, został S. skierowany do płk. Stanisława Pelca z zadaniem zbierania w lasach na wschód od Wisły rozbitych, cofających się oddziałów. Po fiasku tego zadania oddał się do dyspozycji dowódcy frontu północnego gen. Stefana Dąb-Biernackiego. Został wówczas szefem sztabu 29. brygady piechoty dowodzonej przez płk. Jana Bratrę i od 20 IX t.r. brał udział w walkach pod Zamościem. Zastępował go 23 IX w bitwie pod Łabuniami, w czasie której brygada osłaniała szosę Zamość–Hrubieszów pod miejscowością Horyszów Dwór i wyprowadził ją z okrążenia. Ranny 26 IX pod Krasnobrodem, dostał się do niewoli niemieckiej. Chory na zakażenie krwi, został przeniesiony do szpitala miejskiego w Kielcach; wyszedł stamtąd 19 XI i przebywał początkowo u brata, Aleksandra, w Łodzi, a następnie wrócił do Skierniewic.
Zadenucjonowany przez nacjonalistów ukraińskich (m.in. byłych oficerów armii URL: płk. M. Pohotowko i gen. M. Sadowskiego), S. został 18 I 1940 aresztowany przez Gestapo w Warszawie, pod zarzutem organizowania działalności sabotażowej na tyłach armii niemieckiej. Był więziony w siedzibie Gestapo przy al. Szucha, a następnie w więzieniu mokotowskim. Zwolniony w lipcu 1940, został jesienią zaangażowany przez Niemców do tworzenia jednostek ukraińskich w Małopolsce. Niebawem sam jednak zrezygnował z tego zadania. Jako cywilny doradca Centralnego Ukraińskiego Komitetu Narodowego działającego w Rumunii został 17 VI 1941 przewieziony przez Niemców do Jass, gdzie przydzielono go do sztabu niemieckiego zgrupowania. W kilka dni po ataku Niemiec na ZSRR został S. na własną prośbę zwolniony, po czym wrócił do Skierniewic. Tam dzięki staraniom podoficerów z 18. pp pracował jako kierownik kina. Kilkakrotnie odrzucał niemieckie propozycje współpracy i objęcia różnych stanowisk w tworzonych przez nich ukraińskich formacji militarnych, m.in. wiosną 1943 objęcie funkcji szefa sztabu 14. Dyw. Grenadierów SS (tzw. SS Galizien).
Na prośbę prezydenta URL na emigracji A. Liwyćkiego spotkał się S. w grudniu 1944 w Berlinie z ministrem Trzeciej Rzeszy ds. okupowanych terytoriów wschodnich A. Rosenbergiem. W dn. 12–14 III 1945 uczestniczył w toczących się w Weimarze rozmowach z udziałem emigracyjnych, narodowych działaczy ukraińskich: Liwyćkiego, P. Skoropadskiego, S. Bandery i A. Melnyka. W wyniku zawartego porozumienia 15 III t.r. objął S. funkcję przewodniczącego Ukraińskiego Komitetu Narodowego oraz dowódcy, mającej powstać z jednostek 14. Dyw. Grenadierów SS, pomocniczych jednostek ukraińskich przy armii niemieckiej i jeńców z Armii Czerwonej, Ukraińskiej Armii Narodowej (UAN). Został wówczas awansowany przez Liwyćkiego do stopnia gen.-porucznika. Dn. 7 IV wyjechał z Berlina do Pragi, gdzie z Romanem Smal-Stockim układał plan nawiązania kontaktów z Anglikami, następnie do Austrii w rejon m. Felkenmarkt, gdzie stacjonowała 14. Dyw. Dn. 24 IV przemianował ją na 1. Dyw. Ukraińską, a żołnierze złożyli 24–27 IV przysięgę na wierność Ukrainie i nałożyli w miejsce odznak SS ukraińskie odznaki z tryzubem. W porozumieniu z dowódcą 1. Dyw. gen.-majorem SS F. Freitagiem wycofał jednostkę na zachód i 10 V kapitulował przed Amerykanami. Pragnąc przesunąć 1. Dyw. na tyły, wysłał w tej sprawie list do dowódcy II Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa, po czym wyjechał do niego do Włoch na rozmowę. W wyniku interwencji Andersa żołnierzy UAN, uznanych za obywateli polskich, nie wydano ZSRR; osadzono ich w obozach jenieckich Rimini i Bellarii we Włoszech. S. był internowany w angielskim obozie Agatenhof koło Klagenfurtu.
Po wojnie mieszkał S. w Niemczech w Hoechst pod Frankfurtem nad Menem. W l. 1946–9 był szefem Ukraińskiego Sztabu Generalnego. W r. 1948 został wybrany na członka regularnego Tow. Naukowego im. T. Szewczenki. W r. 1949 wyjechał do USA i osiadł w Trenton w stanie New Jersey. Poświęcił się działalności pamiętnikarsko-historycznej i przewodniczył różnym ukraińskim organizacjom kombatanckim. W październiku 1950 spotkał się w Nowym Jorku z gen. Andersem; rozmawiano o współpracy polsko-ukraińskiej w kontekście wojny koreańskiej. W r. 1959 ogłosił wspomnienia pt. Arms of Valor (New York). Publikował wiele w emigracyjnych pismach ukraińskich, a także w paryskiej „Kulturze” (m.in. Historyczna prawda o Ukraińskiej Armii Narodowej, 1965 nr 6; pośmiertnie w: „Stosunki polsko-ukraińskie 1917–1947. Od tragedii do współpracy”, W. 1990). W r. 1965 został odznaczony przez gen. Andersa Orderem Virtuti Militari V kl., co wzbudziło kontrowersje w polskich kręgach kombatanckich. Zmarł 15 II 1979 w Trenton, został pochowany na ukraińskim cmentarzu prawosławnym w Bound Brook w New Jersey.
S. był żonaty z Olgą, która towarzyszyła mu na emigracji; małżeństwo było bezdzietne.
Fot. w Mater. Red. PSB; – Enc. Wojsk., VII; Kolańczuk A., Ukraińscy generałowie w Polsce. Emigranci polityczni w latach 1920–1939. Słownik biograficzny, Przemyśl 2009; Zalesski K. A., Kto byl kto vo vtoroj mirovoj vojne. Sojuzniki Germanii, Moskva 2003; – Badziak K., W oczekiwaniu na przełom. Na drodze od odrodzenia do załamania państwa polskiego listopad 1918 – czerwiec 1920, Ł. 2004; Bauer P., Polak B., Armia „Poznań” w wojnie obronnej 1939. Poznańskie, P. 1983; Bruski J. J., Petlurowcy. Centrum Państwowe Ukraińskiej Republiki Ludowej na wychodźstwie (1919–1924), Kr. 2004; Chruślińska I., Pierwszeństwo wyciągniętej dłoni, „Gaz. Wyborcza” 2004 nr 97 dod., „Gaz. Świąteczna” s. 22; Cisek J., Próby nawiązania kontaktów polsko-ukraińskich na emigracji, w: Idea Europy i Polski w XIX i XX wieku, Wr. 1999; Dziewanowski M. K., [Wstęp do:] Historyczna prawda o Ukraińskiej Armii Narodowej, „Kultura” (Paryż) 1965 nr 6; tenże, Za co generał Szandruk dostał Virtuti Militari, w: Stosunki polsko-ukraińskie 1917–1947. Od tragedii do współpracy, W. 1990; Herwarth H., Między Hitlerem a Stalinem, W. 1991; Jurga T., Karbowski W., Armia „Modlin”. 1939, W. 1987; Karpus Z., Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku, Tor. 1999; Kolańczuk A., Cmentarz wojskowy w Szczypiornie (od 1929 r. Ukraiński Cmentarz Wojskowy), „Pol. Żołnierz Prawosławny” 1999 nr 3 s. 12–15; tenże, Generałowie Ukraińskiej Republiki Ludowej internowani w Polsce, „Zesz. Hist.” 1998 z. 124 s. 27–31; tenże, Internowani żołnierze armii UNR w Kaliszu 1920–1939, Kalisz 1995; tenże, Losy generałów i wyższych oficerów sił zbrojnych URL przebywających na emigracji w Polsce (1920–1939), „Biul. Ukrainoznawczy” 2002 nr 8 s. 85–104; tenże, Nekropolie i groby uczestników ukraińskich walk niepodległościowych w latach 1917–1921, Przemyśl 2003; tenże, Ukraiński zryw niepodległościowy w latach 1917–1920. Droga URL do sojuszu z Polską oraz losy Ukraińskiej Emigracji Wojskowej, w: Polska, Ukraina: Osadczuk – księga jubileuszowa ofiarowana prof. Bogdanowi Osadczukowi w 85. rocznicę urodzin, Red. B. Berdychowska, O. Hnatiuk, L. 2007; Koljančuk A., Ukraïns’ka vijs’kova emigracia u Pol’ši (1920–1939), L’viv 2000; Koljančuk A. i in., Generalitet ukraïns’kich vizvol’nich zmagan’: biogrami generaliv ta admiraliv ukraïns’kich vijs’kovich formacij peršoï polovini XX stolitja, L’viv 1995; Kulczycki J., Dowódca SS Galizien nie był kolaborantem, „Gaz. Wyborcza” 2001 nr 30, dod. „Świat” s. 12; Legieć J., Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej w wojnie polsko-ukraińsko-bolszewickiej w 1920 r., Tor. 2003; Lytvyn M., Naumenko K., Zbrojni sili Ukraïni peršoï polovini XX v., L’viv–Charkiv 2007; Lytvyn S., Sud istoriï: Symon Petljura i petljuriana, Kyïv 2001; Maj I. P., Działalność Instytutu Wschodniego w Warszawie 1926–1939, W. 2007; Mikulicz S., Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, W. 1971; Motyka G., Dywizja SS „Galizien” („Hałaczyna”), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002 nr 1 s. 109–19; tenże, Dywizja SS-Galizien, „Karta” 2002 nr 35 s. 60–3; Partacz C., Łada K., Polska wobec ukraińskich dążeń niepodległościowych w czasie II wojny światowej, Tor. 2004; Poliszczuk W., Dowody zbrodni OUN i UPA. Integralny nacjonalizm ukraiński, jako odmiana faszyzmu. T. 2: Działalność ukraińskich struktur nacjonalistycznych w latach 1920–1999, Toronto 2000; Potocki R., Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920–1939), L. 1999; tenże, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, L. 2003; Prus E., SS-Galizien. Patrioci czy zbrodniarze?, Wr. 2008; Skruwa G., Formacje wojskowe ukraińskiej „rewolucji narodowej” 1914–1921, Tor. 2008; Szajdak S., Polsko-ukraiński sojusz polityczno-wojskowy w 1920 roku, W. 2005; Szandruk A. F., Poszukiwani... hrabiostwo Rzewuscy, „Koń Pol.” 2003 nr 6 dod. „Wkoło koni” s. 54; Szcześniak A. B., Niektóre problemy stosunków polsko-ukraińskich, „Polska Lud. Mater. i Studia” T. 7: 1968 s. 71; Szcześniak A. B., Szota W. Z., Droga do nikąd. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i jej likwidacja w Polsce, W. 1973; Szota W. Z., Zarys rozwoju Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Armii Powstańczej, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1963 nr 1; Tolstoy N., Victims of Yalta, London 1977; Torzecki R., Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy, 1933–1945, W. 1972; tenże, Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923–1929, Kr. 1989; tenże, Niektóre aspekty hitlerowskiej polityki wobec Ukraińców (1940–1944), „Z Dziej. Stosunków Pol.-Radzieckich” T. 4–5: 1969 s. 159–60; tenże, Polacy i Ukraińcy: Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, W. 1993; Udovičenko O. I., Tretia Zalizna divizia, N’ju Jork 1982; tenże, Ukraïna u vijni za deržavnist’. Istorija organizacii i vojovich dij Ukraïns’kich Zbrojnich Sili 1917–1921 gg., Kyïv 1995; Wilczur J., Zbrodnia bez kary, „Na Rubieży” 2001 nr 52; Wiszka E., Emigracja ukraińska w Polsce 1920–1939, Tor. 2004; tenże, Prasa emigracji ukraińskiej w Polsce 1920–1939, Tor. 2001; tenże, Stanica ukraińska w Kaliszu (1924–1939), w: Polska, Ukraina: Osadczuk – księga jubileuszowa ofiarowana prof. Bogdanowi Osadczukowi w 85. rocznicę urodzin, Red. B. Berdychowska, O. Hnatiuk, L. 2007; – Giedroyc J., Emigracja ukraińska. Listy 1950–1982, Oprac. B. Berdychowska, W. 2004; Giedroyc J., Stempowski J., Listy 1946–1969, W. 1998 II; Grzywacz A., Jończyk A., Wojenne losy gen. Pawło Szandruka, „Zesz. Hist.” 2001 z. 134; Rybka R., Stepan K., Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939, Kr. 2003; ciż, Rocznik oficerski 1939, Kr. 2006; – „Bellona” T. 13: 1924 z. 2 s. 206–7 (M. Kukiel), T. 34: 1934 z. 2 s. 302–3 (J. Moszczeński), „Kultura” 1965 nr 6, 9; – Library of the Shevchenko Scientific Society w Nowym Jorku: Arch. S-ego (niewykorzystane).
Zbigniew G. Kowalski