Steller Paweł (1895–1974), malarz, grafik, topograf wojskowy, nauczyciel.

Pochodził z rodziny od pokoleń związanej ze wsią Hermanice (obecnie część Ustronia) na Śląsku Cieszyńskim. Ur. 23 I tamże, był piątym dzieckiem Antoniego (8 I 1865 – 12 V 1935), kotlarza w kuźni «Krystyna» w Ustroniu, i Heleny z Gorgoszów (zm. 24 XII 1932). Miał czterech braci: Antoniego (zm. 27 II 1918), Jana (zm. 18 III 1918), Franciszka (13 VII 1890 – 18 III 1976) i Rudolfa (15 III 1897 – 10 VII 1973) oraz dwie siostry: Annę (14 V 1888 – 12 V 1950), po mężu Hojarską, i Helenę (6 II 1902 – po 1983), po mężu Telejko.

Od r. 1902 uczył się S. w szkole powszechnej w Hermanicach. Po likwidacji kuźni «Krystyna» rodzina przeniosła się do Olszanika (pow. samborski). W r. 1909 zdał S. egzamin jako ekstern w szkole wydziałowej w Samborze. W l. 1909–13 był stypendystą Tow. Szkoły Ludowej w Szkole Przemysłu Artystycznego, należącej do Państw. Szkoły Przemysłowej we Lwowie; przedmiotów artystycznych uczył się tam pod kierunkiem m.in. Stanisława Rejhana, Zygmunta Rozwadowskiego i Tadeusza Rybkowskiego. Szkołę ukończył z wyróżnieniem, następnie studiował w r. akad. 1913/14 malarstwo w Państw. Szkole Przemysłu Artystycznego w Pradze czeskiej. Po wybuchu pierwszej wojny światowej służył od 16 VI 1915 w armii austro-węgierskiej; ukończył trzymiesięczny kurs oficerski w Opawie i 1 VII 1917 otrzymał stopień chorążego. Od 15 IX t.r. do 28 X 1918 związany był z wiedeńskim Wojskowym Inst. Geograficznym, początkowo jako słuchacz Lotniczej Szkoły Pomiarów w Koviljacy (Serbia), gdzie ukończył kursy kartograficzny i stosowania zdjęć lotniczych, potem również jako instruktor. W l. 1917–18 walczył na frontach włoskim (nad Soczą i Piawą) oraz serbskim. Dn. 1 VIII 1918 otrzymał stopień podporucznika. Dn. 1 XI t.r. wstąpił do Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht); służył kolejno w Legii Słowiańskiej, Legii Oficerów, a od grudnia t.r. w Oddziale Kontroli Żandarmerii w Przemyślu, następnie w Stanisławowie i na koniec w Rawie Ruskiej. Dn. 16 XII 1919 został zdemobilizowany, po czym do 20 VIII 1920 był na Śląsku Cieszyńskim członkiem Tajnej Organizacji Wojskowej (kompania w Ustroniu); 1 IV 1920 awansowano go do stopnia porucznika. Po powrocie do służby czynnej (29 VIII t.r.) pełnił obowiązki w Pabianicach i Łomży. W kwietniu 1921 podjął pracę w Wydz. Kartografii Wojskowego Inst. Geograficznego (WIG). Od października 1923 studiował równocześnie na Wydz. Grafiki Państw. Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie; był uczniem m.in. Ludwika Gardowskiego, Władysława Skoczylasa, Stanisława Noakowskiego, Miłosza Kotarbińskiego i Oskara Sosnowskiego. Dn. 31 XII 1924 został przeniesiony do rezerwy. Od r. 1925 był członkiem założonego w Warszawie Stow. Polskich Artystów Grafików «RYT».

W czerwcu 1925 ukończył S. studia i w sierpniu rozpoczął pracę jako nauczyciel rysunku na kursach gimnazjalnych prof. Kronenberga w Królewskiej Hucie i Katowicach; w grudniu został nauczycielem kaligrafii i robót ręcznych w katowickiej Polskiej Szkole Wydziałowej męskiej. Prowadził też wieczorowe kursy dla nauczycieli rysunku i pracowników poligrafii. Był autorem pierwszego planu Katowic i pierwszej mapy samochodowej Polski. Należał do założycieli powołanego 20 III 1929 Związku Zawodowego Artystów Plastyków (ZZAP), a w r. 1931 – Związku Artystyczno-Literackiego, w którym pełnił funkcję skarbnika. Dn. 1 IX t.r. został nauczycielem rysunku w Śląskich Technicznych Zakładach Naukowych w Katowicach. W l. 1937–9 prowadził w swym mieszkaniu prywatne kursy rysunkowe. Zamiłowany turysta, spędzał wakacje na pieszych wędrówkach, zimą na nartach, a z podróży przywoził szkice i gotowe rysunki (m.in. udokumentował wiele nieistniejących już dziś drewnianych kościołów). Przyjaźnił się w tym czasie z Gustawem Morcinkiem, Stanisławem Ligoniem i Czesławem Kuryatto.

S. był bardzo pracowitym artystą; uprawiał przede wszystkim grafikę (zwłaszcza drzeworyt) oraz malarstwo olejne i akwarelowe, zawsze na wysokim poziomie warsztatowym. Głównym tematem jego twórczości, oprócz krajobrazów, byli górnicy, hutnicy i rolnicy ze Śląska, a ich charakterystyczne głowy stały się «najbardziej osobistym wkładem Stellera do sztuki polskiej» (Mieczysław Wallis). Wystawiał często swoje prace, zdobywając liczne wyróżnienia. W r. 1929 otrzymał I nagrodę w konkursie na graficzny portret prezydenta RP (Ignacego Mościckiego), a w r. 1932 nagrodę im. Leopolda Welisza (Wellischa) za drzeworyt Rybak, pokazany na wystawie grafiki polskiej w warszawskiej Zachęcie. W r. 1933 uczestniczył w I Międzynarodowej Wystawie Drzeworytu w Warszawie, a w r. 1934 w wystawie artystów polskich w Wersalu (jego prace zwróciły uwagę francuskiej krytyki, która dostrzegła oprócz walorów artystycznych także dobór techniki stosowny do tematu dzieła) i wystawie zbiorowej w Pałacu Sztuki w Krakowie. W r. 1936 wziął udział w II Międzynarodowej Wystawie Drzeworytów w Warszawie. T.r. pokazał w Katowicach na (wspólnej z Zofią Juszczykową) wystawie wykonane techniką rysunku, drzeworytu i akwareli cykle krajobrazów polskich (Górny Śląsk, Śląsk Cieszyński, Żywiecczyzna, Tatry i Podhale, Łemkowszczyzna, Bojkowszczyzna, Pieniny) oraz, zamówiony przez Inst. Śląski, cykl akwarelowy Tańce śląskie (wyd. t.r.). Kolejne nagrody otrzymał w r. 1937 za drzeworyty Typy śląskie (złoty medal na międzynarodowej wystawie „Sztuka i technika” w Paryżu) i za Typy polskie (w Warszawie). Przeglądem dorobku artystycznego S-a była w r. 1939 wystawa w gmachu Sejmu Śląskiego, gdzie eksponowano 350 jego prac wykonanych w różnych technikach (obok 30 rzeźb Bronisława Langmana). Dochód z tej wystawy przeznaczył S. na Fundusz Obrony Narodowej. Przed wojną wystawiał ponadto w wielu miastach Polski oraz w Chicago i Filadelfii. Zajmował się również grafiką książkową („Skarbiec modlitw i pieśni”, b.m.w. 1933), wydawał pocztówki (Hutnik, Ślązaczka z Wełnowca, U źródeł Wisły, Nad strumykiem). Projektował witraże (siedem olbrzymich kartonów przeznaczonych do auli Śląskich Zakładów Technicznych, wystawionych w r. 1933 w Katowicach) i polichromie ścienne (kościoły w Pielgrzymowicach i w l. 1936–8 w Dębowcu oraz Pierścu koło Skoczowa).

Wybuch drugiej wojny światowej w r. 1939 zastał S-a w Podlesiu koło Olkusza. Podczas okupacji niemieckiej ukrywał się m.in. na plebanii w Międzybrodziu Bialskim. Do Katowic wrócił w pierwszych dniach lutego 1945. Na polecenie woj. śląsko-dąbrowskiego gen. Aleksandra Zawadzkiego zaprojektował w ciągu trzech dni pomnik Wdzięczności Polaków Armii Czerwonej (obelisk odsłonięto już 22 II t.r. na pl. Wolności w Katowicach). Dn. 4 III został aresztowany w czasie prowadzonej na Górnym Śląsku przez oddziały NKWD akcji «oczyszczania tyłów» Armii Czerwonej; wywieziony do łagru w Kemerowie na Syberii, wrócił do Katowic 10 XI 1946. Nadal wystawiał, m.in. w Katowicach w r. 1947 na ogólnopolskiej wystawie ilustracji książkowej i w r. 1950 na wystawie „Praca i pokój” (Tryptyk kopalniany) oraz w l.n. na corocznych wystawach ZZAP i in. W dalszym ciągu portretował ludzi zasłużonych dla Śląska i Polski; wykonywał także portrety rewolucjonistów, dlatego niektórzy krytycy próbowali umieszczać twórczość S-a z tego okresu w nurcie sztuki socrealistycznej.

W okresie powojennym kilkakrotnie publikowano tematyczne teki prac S-a, najczęściej zawierające dzieła z całego okresu jego twórczości: Teka śląska, obejmująca 25 drzeworytów z l. 1928–56 (ze wstępem Wilhelma Szewczyka, Stalinogród 1956), Teka śląska z pracami z l. 1928–67 (obok widoków umieszczono w niej m.in. portrety znanych Ślązaków jak Morcinek, Wojciech Korfanty, Jerzy Ziętek i autoportret S-a, b.m.r.w.), Teka cieszyńska z szesnastoma rysunkami, wydana w Cieszynie z okazji 1150-lecia miasta (1960), Teka opolska (ze wstępem Morcinka, Opole 1960, wznowiona tamże 1970 i 1994). S. wykonał jeszcze Teki: katowicką, Tarnowskich Gór i bytomską, nie wiadomo jednak, czy zostały wydane. Współpracował z przedsiębiorstwem «Węglokoks», którego angielskojęzyczne teki promocyjno-reklamowe, wydane kolejno w l. 1967, 1969 i 1972 (dwie), zilustrował wyborem swych prac.

Po r. 1960, co pięć lat, obchodził S. kolejne jubileusze życia i pracy artystycznej, połączone zwykle z wystawami, którym towarzyszyły katalogi. W sumie brał udział w ok. 100 wystawach w kraju i za granicą, m.in. w r. 1973 w Libanie i Szwajcarii. Drzeworyty S-a zakupiono także do Japonii. Ostatnia retrospektywna wystawa, urządzona w związku z jubileuszem 60-lecia twórczości odbyła się w styczniu 1974 w Biurze Wystaw Artystycznych (BWA) w Katowicach.

S. był zafascynowany przyrodą oraz ludźmi, a zwłaszcza ich pracą; realistycznie utrwalał obraz swego otoczenia, dlatego krytyka nazwała go «kronikarzem odchodzącego świata», a dzięki perfekcyjnie wykonanym drzeworytom także «śląskim Dürerem». Przez całe życie wykonywał też ekslibrisy i projektował druki okolicznościowe. Pozostawił ogromną, liczącą ok. 10 500 prac, spuściznę, na którą składają się akwarele, drzeworyty, rysunki (m.in. w Muz. Historii Katowic). Przez całe życie działał w organizacjach społecznych i stowarzyszeniach na Śląsku. Od r. 1960 spędzał wiele czasu w Wiśle, gdzie miał domek. Nadal z upodobaniem wędrował, przywożąc z wypraw kolejne szkice, pejzaże i pełne wyrazu portrety górników, chłopów i in. Zmarł nagle 4 IX 1974 w Katowicach, został pochowany na cmentarzu przy ul. Sienkiewicza. Był odznaczony Srebrnym (1934) i Złotym (1955) Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim (1964) i Komandorskim (1974) Orderu Odrodzenia Polski oraz Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1930).

S. był żonaty (ślub 29 IX 1925) z Elżbietą z Sosnowskich (15 II 1898 – 16 VIII 1954), pracownicą Wojskowego Inst. Geograficznego w Warszawie; miał z nią syna Stefana (ur. 21 VIII 1926), architekta, działającego w kraju i za granicą. Powtórnie ożenił się 5 VII 1955 ze Stefanią z Partyków (20 III 1913 – 21 IV 1992), nauczycielką.

Po śmierci S-a urządzono wiele ekspozycji jego prac, m.in. w listopadzie 1974 w TPSP w Warszawie wystawę drzeworytu, w r. 1984 wystawy w Cieszynie i Białymstoku, w l. 1989, 1995 i 2004 wystawy w Ustroniu. W r. 1995 w Muz. Archidiecezjalnym w Katowicach miała miejsce wystawa „Ojciec i syn. Paweł i Stefan Stellerowie”; w r. 2004 w Muz. Historii Katowic pokazano „Akwarele Pawła Stellera” i jego „Wspomnienie o górnikach”, a w r. 2005 tamże eksponowano przegląd jego prac pt. „Polski Dürer”. Dn. 26 III 1979 otwarto w Katowicach w dawnym mieszkaniu S-a przy ul. Andrzeja 13 Muz. Biograficzne artysty; kustoszem była do r. 1991 jego druga żona; w r. 1995 część zbiorów Muz. Biograficznego przekazano do Muz. Historii Katowic. Imieniem S-a nazwano ulice w Katowicach, Ustroniu-Hermanicach i Wiśle; w r. 1976 imię S-a nadano Szkole Podstawowej nr 14 (od 22 XI 2004 Gimnazjum nr 5) w Katowicach. Od r. 2002 odbywa się „Międzynarodowy Przegląd Ekslibrisu Drzeworytniczego i Linorytniczego im. Pawła Stellera”; w r. 2005 Muzeum w Ustroniu zorganizowało „I Ogólnopolski konkurs plastyczny pamięci Pawła Stellera na widokówkę wielkanocną i bożonarodzeniową”. Prace S-a znajdują się m.in. w Muzeach Narodowych w Krakowie, Warszawie i Poznaniu, w Katowicach: w Muz. Śląskim, Historii Katowic i Archidiecezjalnym, w Muzeach Okręgowych w Bydgoszczy, Częstochowie, Przemyślu i Toruniu, w Muz. Beskidzkim w Wiśle, ponadto w muzeach w Chorzowie, Nysie, Ustroniu, Bytomiu, Olsztynie oraz Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, Bibliotece Śląskiej w Katowicach, Bibliotece Narodowej w Warszawie, Bibliotece w Kórniku i Ossolineum we Wrocławiu.

Płaskorzeźbiony portret dłuta Zygmunta Brachmańskiego odsłonięty w Galerii Artystycznej M. Katowice przy pl. Grunwaldzkim; – Indeks artystów plastyków absolwentów i pedagogów wyższych uczelni oraz członków ZPAP działających w l. 1939–1996, Wr. 1997; Pol. Bibliogr. Sztuki, II; Śląski Słown. Biogr., III; – Jubileuszowa wystawa malarstwa, grafiki i rysunku Pawła Stellera, Kat. 1974; Jubileuszowa wystawa Pawła Stellera. BWA, Kat. 1970; Ligocki A., O twórczości Pawła Stellera. Katalog jubileuszowej wystawy malarstwa, grafiki i rysunku, Kat. 1974; Pięćdziesięciolecie twórczości Pawła Stellera. BWA, Kat. 1965; Tarkiewicz J., Paweł Steller. Katalog stałej wystawy w Muzeum Biograficznym Pawła Stellera, Kat. 1977; Wystawy zbiorowe Erwina Czerwenki [....] Pawła Stellera. Styczeń 1934, Kat. 1934; Wichura-Zajdel E., Twórczość Pawła Stellera. „Przewodnik po wystawie objazdowej prac Pawła Stellera”, Kat. 1957; Wystawa obrazów Zofii Juszczykowej i Pawła Stellera, „Roczn. Tow. Przyjaciół Nauk” T. 6: 1938; Wystawa zbiorowa Pawła Stellera, „Przew. po wystawie TZSP” 1937 nr 126 s. 17–19; – Fiołek M., U Pawła Stellera, artysty malarza i grafika śląskiego, „Polska Zachodnia” 1935 nr z 3 III; Głębocki W., Murawski K., Kultura walcząca 1939–45, W. 1981 s. 236; Grońska M., Nowoczesny drzeworyt polski, W. 1973 s. 333–7; Heller M., Ruch oporu na Śląsku Cieszyńskim, Opole 1982 s. 55; Humeński J., Urzekło go piękno. Paweł Steller 1985–1974, Kat. 1984; Husarski W., Wystawy warszawskie, „Czas” 1937 nr 312; Jakimowicz I., Polska grafika współczesna, W. 1961 s. 41; Janikowska-Skwara J., Sztuka Pawła Stellera, w: Górny Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie, W. 1983 s. 151–3; Jesionowski A., Śląski Skoczylas w drzeworycie, „Tyg. Ilustr” 1935 nr 15; Kałębasiak Ł., Pyszne śląskie twarze, „Gaz. Wyborcza” (dod. katowicki) 2005 nr 210 (fot.); Kohut B., Wartości dokumentacyjno poznawcze i ideowe w twórczości Pawła Stellera (mszp. pracy magisterskiej z r. 1981, napisanej na Wydz. Pedagog.-Artyst. Uniw. Śląskiego, filia w Cieszynie); Kuglin J. W., Paweł Steller, „Zaranie śląskie” 1930 nr 4 s. 178–83; Ligocki A., Plastycy Śląska i Zagłębia, Kat. 1977 s. 150–2; Liszka E., Paweł Steller 1895–1974, Kat. 2005; Lubosz B., Paweł Steller, „Poglądy” 1970 nr 6; Niedoba B. Stellerowskie widzenie świata, „Dzien. Zachodni” 1974 nr 13; Odznaczenie śląskiego artysty malarza Pawła Stellera, „Zaranie śląskie” 1932 nr 1 s. 61; Pilch J., Paweł Steller, w: Zasłużeni ludzie Ustronia, Ustroń 1983; Płuszczewski S., Śląski przemysł w grafice artystycznej – twórczość Pawła Stellera i Władysława Zakrzewskiego, „Silva Rerum” 1938/9 z. 7 s. 175–7; Podolska M., Sześćdziesiąt lat w służbie sztuki, „Poglądy” 1974 nr 2; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Rassalski S., Wystawy plastyków „Jutro Pracy” 1937 nr z 14 XI; Rozner E., Beskidzkie ścieżki pisarzy, Kat. 1982 s. 97–8; Sikora J., O Pawle Stellerze, w: Piastowskie wędrówki pana redaktora, Kat. 1981 s. 68–76; Skocza M., Ojciec i syn Stellerowie w Muzeum Archidiecezjalnym, „Dzien. Zachodni” 1995 nr 149; Smotrycki J., Paweł Steller we Francji, „Polonia” 1934 nr 3421; Steller S., Mój ojciec Paweł Steller, „Roczn. Katowicki” T. 11: 1983; Szaraniec L., Paweł Steller, w: Ludzie XXV-lecia, Kat. 1977 s. 190–8; tenże, Paweł Steller, Kat. 1984; Wallis M., Sztuka polska dwudziestolecia. Wybór pism z lat 1921–1957, W. 1959 s. 275; Wojciechowski M. J., Mistrz drzeworytu śląskiego, w: Słowem i barwą. Materiały literacko-plastyczne. Twórczość nauczycieli woj. katowickiego, bielskiego i częstochowskiego, Kat. 1976 s. 109–13; Wróbel K., Tematy i motywy religijne w pracach Pawła Stellera na tle życia i twórczości artystycznej (mszp. pracy magisterskiej z r. 1981, napisanej w Śląskim Wyższym Seminarium Duchownym w Kat.); – Henel S., Godziny zwierzeń, W. 1983 (m.in. wspomnienie syna o S-ze); Materiały do dziejów Instytutu Propagandy Sztuki (1930–1939), Red. J. Sosnowska, W. 1992; – CAW: sygn. 6848, Ap 568; Muz. Hist. w Kat.: Mater. dot. S-a; – Informacje syna S-a, Stefana i Ewy Liszki z Kat.

Lech Szaraniec