Sapieha Paweł Stefan h. Lis (1565–1635), koniuszy, potem podkanclerzy lit. Był synem woj. mińskiego Bohdana (zob.) i Maryny z Kapustów, bratem woj. nowogródzkiego Mikołaja (zob.).
Uczył się S. w Akad. Wil. W r. 1580 został przedstawiony Stefanowi Batoremu, który przyjął go na swój dwór jako dworzanina pokojowego. Po objęciu tronu przez Zygmunta III, został S. w r. 1588 dworzaninem hospodarskim; natomiast starania jego protektora, kuzyna Lwa Sapiehy (zob.), przyszłego kanclerza lit., o przyjęcie młodego S-y «do pokoju» nie powiodły się. Dn. 25 VI 1593, także dzięki poparciu Lwa Sapiehy, otrzymał S. urząd koniuszego lit. po Hieronimie Chodkiewiczu. Dn. 4 IV 1596 uczestniczył w zjeździe szlachty w Grodnie na roczkach ziemskich. Na sejmie warszawskim t. r. powołano go w skład komisarzy, którzy mieli w sierpniu t. r. w Krakowie prowadzić rozmowy z posłami cesarskimi w sprawie przymierza przeciw Turcji; nie wiadomo, czy w rozmowach tych uczestniczył. W październiku t. r. był w Brześciu Lit., przygotowując komisje graniczne. Podobnie jak większość dygnitarzy lit. protestował S. przeciw nominacji Bernarda Maciejowskiego na biskupa wileńskiego. Podpisał list Litwinów do nominata z wezwaniem, aby odrzucił tę godność i nie przyjeżdżał do Wilna (10 VI 1597). W styczniu 1598 brał udział w przedsejmowym zjeździe słonimskim, starając się doprowadzić do spotkania Lwa Sapiehy z hetmanem w. lit. Krzysztofem Radziwiłłem «Piorunem». T. r. dzięki staraniom Lwa otrzymał S. star. grodowe oszmiańskie; jako deputat z Oszmiany został wybrany na marszałka Trybunału Lit. Dobre stosunki S-y z Radziwiłłem «Piorunem» uległy przejściowemu ochłodzeniu w r. 1598 z powodu interwencji hetmana w obronie prawosławnego bractwa wileńskiego przy cerkwi Św. Trójcy, któremu S., wspólnie z bratem Mikołajem, odebrali prawo dysponowania domem w Wilnie, darowanym bractwu przez ich ojca. Powodem przekazania domu pod zwierzchność metropolity było nieprzestrzeganie warunków fundacji. Już jednakże w r. n. między S-ą a Radziwiłłem panowała zgoda; S. zaprosił go na swój ślub w Wilnie w lutym t. r.
W r. 1600 posłował S. na sejm z Oszmiany, ale na obrady zjechał dopiero pod koniec lutego z powodu choroby żony (21 II dziękował woj. trockiemu Mikołajowi Krzysztofowi Radziwiłłowi za przysłanie doktora). Być może w związku z rodzinnymi troskami wybrał się S. t. r. z pielgrzymką jubileuszową do Rzymu; został tu przyjęty przez papieża Klemensa VIII i obdarowany relikwiami, które przywiózł do swoich Holszan. Przy okazji odwiedził Padwę. W grudniu 1602 był S. posłem królewskim na sejmik w Słonimiu przed zwołanym na koniec stycznia 1603 sejmem, w styczniu 1604 uczestniczył w przedsejmowym sejmiku w Oszmianie. W r. 1605 posłował na sejm, zapewne z pow. oszmiańskiego, i był wysuwany przez regalistów na marszałka izby poselskiej. Przegrał jednak (20 I) w rywalizacji z kandydatem opozycji, podkomorzym upickim Stanisławem Białłozorem. Dn. 4 IV 1606 był na roczkach grodzkich w Grodnie, 16 V t. r. marszałkował relacyjnemu sejmikowi oszmiańskiemu i wysłał, zgodnie z życzeniem szlachty, posłów na rokoszowy zjazd lubelski, aby zorientowali się w istocie konfliktu między królem a opozycją, mimo iż nie krył swego niechętnego stosunku do rokoszu. Dn. 26 III 1607 brał udział w sejmiku przedsejmowym w Oszmianie.
W l. 1609–11 uczestniczył S. w kampanii smoleńskiej: wystawił na tę wyprawę znaczny poczet jazdy i piechoty. W drodze pod Smoleńsk doszło w obozie królewskim 22 IX 1609 do sporu kompetencyjnego między S-ą a podkoniuszym kor. Tomaszewskim; w wyniku zawartej ugody ogólną zwierzchność nad stajniami miał w drodze sprawować S. jako wyższy w hierarchii urzędnik. Pod murami Smoleńska był S. kontuzjowany, stracił rękę. Dn. 6 VII 1610 dał mu król starostwo (niegrodowe) homelskie. W r. 1611, wybrany 15 VIII w Oszmianie, posłował S. na sejm; poparł na nim stanowisko tych posłów, którzy odmawiali przystąpienia do obrad, dopóki król nie rozpocznie sądu nad winnymi zajść w Wilnie z 2 VII 1611, podczas których doszło do zburzenia zboru kalwińskiego. Dn. 2 I 1613 był marszałkiem przedsejmowego sejmiku oszmiańskiego, 30 I – 1 II 1618 brał udział w zjeździe głównym w Słonimiu przed sejmem warszawskim. W r. 1619 posłował (zapewne z pow. oszmiańskiego) na sejm; podobnie jak inni posłowie, wyraził na nim wdzięczność komisarzom, którzy prowadzili pertraktacje o rozejm z Moskwą. Wobec wznowienia działań szwedzkich w Inflantach wystawił w r. 1621 (na 1. ćwierć od grudnia t. r.) oddział 50 piechoty i wysłał go do obozu hetmana polnego lit. Krzysztofa Radziwiłła.
Dn. 14 II 1623, podczas sejmu, Zygmunt III mianował S-ę podkanclerzym lit., wybierając go spośród licznych kandydatów do tego urzędu zapewne w wyniku zabiegów Lwa Sapiehy. W swoim pamiętniku zapisał S. wówczas: «daj Panie Boże, abym ten urząd odprawił bez naruszenia sumienia swego, a z dobrym Rzeczypospolitej skutkiem». Zaraz po nominacji uczestniczył S. w wotach senatorskich; w swoim wystąpieniu wezwał posłów do uchwalenia podatków na wojnę w celu odzyskania Kurlandii, zajętej przez Szwedów. Po sejmie uzgadniał z K. Radziwiłłem warunki, jakie mieli przedstawić komisarze powołani do rozmów ze Szwedami w związku z zawartym w r. 1622 zawieszeniem broni. Nalegał na hetmana, aby nie dopuścił do podjęcia decyzji niezgodnych z planami króla, przeciwnego rozejmowi. Był na sejmie nadzwycz. warszawskim w lutym 1624, brał udział w wotach senatorskich. Na początku czerwca t. r. uczestniczył w konwokacji wileńskiej, podczas której zgodzono się na uchwalenie podatków pod warunkiem, że zostaną one użyte na wojnę jedynie w wypadku ataku szwedzkiego. Na sejmie w styczniu 1625 opowiadał się, zgodnie z życzeniem króla, za kontynuowaniem wojny ze Szwecją. Pośredniczył wówczas w rokowaniach między Lwem Sapiehą a Zygmuntem III w sprawie powierzenia Lwu buławy w. lit. i mianowania u jego boku jako stałego zastępcy referendarza lit. Aleksandra Gosiewskiego. Skłóciło to obu Sapiehów z Krzysztofem Radziwiłłem, będącym najpoważniejszym kandydatem do hetmaństwa w. lit. W r. 1626, po klęsce Jana Stanisława Sapiehy (syna Lwa, mianowanego regimentarzem przez ojca), poniesionej 17 I pod Walmojzą, S. w liście do niego odradzał mu zrzeczenie się komendy, ponieważ mogłaby się ona dostać w ręce «nieprzyjaciół domu» sapieżyńskiego (t.j. Radziwiłła). Na sejmie zwycz. t. r. podnosił podczas wotowania (29 i 30 I) sprawę nieopłaconego wojska na Litwie i w Inflantach, lecz, podobnie jak większość wotujących, poparł królewski plan uderzenia na Szwecję. W listopadzie t. r. wraz z innymi przedstawicielami swego rodu starał się uniemożliwić Krzysztofowi Radziwiłłowi plan zbojkotowania sejmu nadzwycz. w Toruniu. Radziwiłł uważał S-ę za swego największego wroga, który – jak pisał – «iż gębować o mnie nie przestaje, nie dziwuję się. Bo jakoż to z plugawej gęby mają dobre słowa wychodzić».
Na sejmie toruńskim był S. jednym z trzech tylko przybyłych z Litwy senatorów. W liście do J. S. Sapiehy, który w ostatniej chwili wycofał się z przyjazdu, ganił S. taką postawę i zalecał mu perswadować senatorom, aby lekceważeniem swych obowiązków «narodu swego litewskiego przywodzić w kontempt nie dopuścili». W czasie obrad opowiedział się S., jak większość senatorów, za wojną ze Szwecją, za zwołaniem pospolitego ruszenia, poparł królewski plan zbudowania floty. Zwracał nadto uwagę na możliwość zagrożenia ze strony Moskwy. Należał do nielicznych, którzy uznali, iż w tak trudnej sytuacji nie można ograniczać się do poborów i uznał za celowe powołanie komisji w celu przygotowania reformy skarbowo-podatkowej. Nawet ostry atak na Litwinów ze strony posłów kor., oburzonych odmową zgody na zamknięcie portów, nie wpłynął na prokrólewską postawę S-y. Mimo iż obiecywał swemu koledze kanclerzowi Albrychtowi S. Radziwiłłowi mediację w sporze hetmanów lit. i uważał, iż Lew Sapieha winien pogodzić się z Radziwiłłem, to jednak jako jeden z nielicznych senatorów lit. potępił zawarcie 19 I 1627 przez Radziwiłła w Balden Moyzie separatystycznego rozejmu ze Szwedami i uznał decyzję Radziwiłła za samowolną i szkodliwą. W liście do J. S. Sapiehy (z Warszawy 13 II 1627) oskarżył Radziwiłła, że zawarł rozejm tylko po to, aby odzyskać zajęte przez Szwedów Birże. Po zjechaniu z pola Jana Stanisława (8 VIII 1627) i Lwa (23 IX t. r.) Sapiehów poparł przekazanie komendy nad wojskiem A. Gosiewskiemu, już wówczas woj. smoleńskiemu, byle tylko nie otrzymał jej hetman polny lit. Zżymał się na woj. połockiego Janusza Kiszkę, zrodzonego z Sapieżanki, że w służbie u Radziwiłła poniósł wielkie koszty, zamiast je «dla przysługi króla i Rzeczypospolitej obrócić».
Na jesiennym sejmie w r. 1627 opowiedział się S. za proponowanym przez króla obniżeniem wartości talarów i dukatów, aby zapobiec wywozowi polskiej monety za granicę. Aczkowiek pochwalił postanowienia komisji warszawskiej z marca t. r. o wprowadzeniu nowego sposobu opodatkowania na cele wojenne, to jednak, wobec odrzucenia ich przez sejmiki, uznał je za nieaktualne. Podobnie jak i inni regaliści był za kontynuowaniem wojny ze Szwecją. Uczestniczył w sejmie w r. 1628 i w swoim wotum na radzie senatu (30 VI) w sprawie propozycji podatkowych ograniczył się tylko do postulowania zwielokrotnionych poborów. Na sejm w r. 1629 przybył w terminie, lecz z powodu choroby nie mógł wziąć udziału w powitaniu króla 11 I, pojawił się na obradach dopiero 14 I, już po wotowaniu. Obecny był także na sejmie nadzwyczajnym w listopadzie t. r. i jako jedyny senator z W. Ks. Lit. wygłosił wotum. Za jego zapewne namową zlecił wówczas król Lwu Sapieże, aby przekazał komendę nad wojskiem A. Gosiewskiemu, choć wobec zakończenia działań wojennych spory o naczelne dowództwo nad siłami lit. nie miały już większego znaczenia. Na sejm w r. 1631 przyjechał już po wotach. Podczas ostatniego sejmu za życia Zygmunta III w marcu 1632 wotował, podobnie jak większość senatorów, za podjęciem rozmów z Gustawem Adolfem, wskazując na niebezpieczeństwo płynące ze zbliżenia szwedzko-moskiewskiego. Upominał się o ochronę wolnej elekcji przed praktykami zewnętrznymi i poparł wniosek o zaopatrzenie królewiczów. Po sejmie pozostał w Warszawie, był obecny przy królu w ostatnich dniach jego życia, a po jego śmierci wziął udział w tajnych naradach senatu pod przewodnictwem prymasa Jana Wężyka (2–5 V). Podpisał uniwersał wyznaczający termin sejmików przedkonwokacyjnych (5 V).
Nie był S. na odbytym 15–17 V z inicjatywy K. Radziwiłła zjeździe wileńskim. Wraz z Lwem Sapiehą zaprotestował przeciw sposobowi jego odbycia i podjętym na nim uchwałom, argumentując, iż naruszają one unię polsko-litewską. Rozdrażnienie Sapiehów po konwokacji wileńskiej było tym większe, iż prymas, któremu w Wilnie zarzucono, że nie wyznaczył terminu generalnego sejmiku przedkonwokacyjnego dla Litwy, tłumaczył się nieznajomością praw lit. i powoływał się na udział m. in. S-y przy redagowaniu uniwersału. Dn. 3 VI t. r. był S. marszałkiem sejmiku przedkonwokacyjnego w Oszmianie. Zebrani wysunęli na pierwszy plan troskę o bezpieczeństwo Litwy i zastrzegli, aby na konwokacji nie podejmowano uchwał dotyczących reformy elekcji.
S. uczestniczył w konwokacji od samego jej początku. Dn. 23 VI opowiedział się za krótkim czasem jej odbycia (3 tygodnie), 28 VI wyraził aprobatę dla warszawskich postanowień senatorów, ponownie potępił zjazd wileński i zaciągnięcie wojska przez Krzysztofa Radziwiłła, domagając się jego rozpuszczenia. Replikował podskarbi lit. Stefan Pac, zarzucając S-że, iż występuje przeciw zdaniu całej Litwy. Spór między obu dygnitarzami odżył ponownie 12 VII w toku obrad senatu; zwaśnionych pogodził dopiero A. S. Radziwiłł. Wszedł S. do powołanej 6 VII deputacji do przygotowania odpowiedzi na żądania protestantów i prawosławnych. Deputacja nie tylko odrzuciła wszystkie postulaty, lecz wystąpiła z projektem, by znieść wszystkie postanowienia dotyczące różnowierców, które nie zostały opisane w konstytucjach sejmowych, a więc i konfederację warszawską «de religione». W wyniku narady w senacie zrezygnowano ze szczegółowego potraktowania spraw dysydentów i dyzunitów i włączono do uchwały konwokacyjnej zobowiązanie o zachowaniu pokoju religijnego. Gdy 17 VII przystąpiono do podpisywania aktu konfederacji warszawskiej S., idąc za przykładem biskupów, podpisał go «z zastrzeżeniem praw religii katolickiej», lecz wskutek protestu różnowierców wymazał to zastrzeżenie. Przekonany przez kanclerza Radziwiłła zmienił S. nadto zdanie w sprawie zaciągniętych przez hetmana polnego żołnierzy i zgodził się na «wyznaczenie pewnej ich liczby». Został S. powołany do honorowej asysty przy ciałach zmarłej pary królewskiej.
Na elekcję pod Warszawą przybył S. 27 IX 1632 z pokaźnym pocztem zbrojnym, podobnie jak wielu senatorów. Powołano go do komisji lit. do korektury prawa (działającej od 20 X pod przewodnictwem A. S. Radziwiłła) oraz do spisania paktów konwentów, asystował przy przysiędze królewicza Władysława Wazy (13 XI) i przy czytaniu aktu elekcji przez kanclerza kor. Jakuba Zadzika (14 XI). Pod paktami konwentami podpisał się z zastrzeżeniem praw Kościoła katolickiego. Dn. 15 XI uczestniczył w tajnej radzie z królem elektem, poświęconej obmyśleniu ratunku dla oblężonego przez Moskwę Smoleńska. Doręczył Władysławowi przysłaną przez Lwa Sapiehę listę rotmistrzów, którzy mieli otrzymać listy przypowiednie na wojnę przeciw Moskwie (9 XlI). Z Warszawy podążył S. do Krakowa w orszaku pogrzebowym, podczas pogrzebu króla i królowej 4 II 1633 niósł koronę Konstancji. Dn. 6 II, podczas koronacji, nie udało mu się z powodu tłoku dotrzeć do króla na czas składania przezeń przysięgi i miał pretensje do Władysława, że nie poczekał z jej złożeniem. Gdy jednak król wyraził gotowość powtórzenia przysięgi w obecności S-y i spóźnionego również A. S. Radziwiłła, obaj wycofali swoje zastrzeżenia. W dniu następnym wraz z innymi pieczętarzami odnowił S. przysięgę na urząd kanclerski, konieczną do wypełniania swoich czynności pod nowym panowaniem. Uczestniczył następnie w obradach sejmu koronacyjnego. Deputowano go na nim do rady wojennej przy królu. Jeszcze 30 III był w Krakowie i wraz z A. S. Radziwiłłem zwrócił się do kanclerza kor. Zadzika z życzeniem, aby «odradził królowi zbyt rychłe nadawanie wakancji i ogłaszanie postanowień bez powiadamiania» kanclerzy. Zapewne więc chcąc dopilnować swych interesów zdecydował się S. nie odstępować króla. Towarzyszył mu w drodze do Częstochowy, gdzie król z orszakiem zatrzymał się na jeden dzień (6 IV), stamtąd udał się z nim do Warszawy (otrzymał wówczas kilka przywilejów), a następnie pojechał u boku króla do Wilna. Od 27 VI brał udział w pracy komisji nad korekturą praw W. Ks. Lit., 21 VII uczestniczył w pogrzebie Lwa Sapiehy.
W końcu lipca wraz z królem i armią ruszył S. pod Smoleńsk. Z powodu złego stanu zdrowia musiał jednak wkrótce opuścić obóz pod Smoleńskiem. W drodze powrotnej z Tołoczyna pisał do najmłodszego syna Lwa Sapiehy – Kazimierza Leona, wzywając go, by pośpiesznie przybył do obozu królewskiego pod Smoleńsk. Po śmierci bowiem przywódcy stronnictwa sapieżyńskiego Lwa, S., zdając sobie sprawę, że nie może zająć jego miejsca tak ze względu na swój wiek (68 lat), jak i skromną fortunę, pragnął, aby młody Sapieha reprezentował rodzinę i przeciwstawiał się Radziwiłłom. Od początku r. 1634 przebywał S. w swoich Holszanach ciężko chorując. W czerwcu t. r., gdy w otoczeniu przebywającego w Grodnie króla rozeszła się wieść o śmierci S-y, Władysław IV, nie czekając na jej potwierdzenie, rozdał po nim «wakanse». Jak zapisał A. S. Radziwiłł, «podkanclerzy słusznie się rozgniewał tym rozdawnictwem króla, ale go król ułagodził», a zawiedzionych spadkobierców wyśmiano. Plotka o śmierci S-y rozeszła się ponownie podczas sejmu w r. 1635, ponieważ S. nie był obecny przy powitaniu króla (31 I). I tym razem natychmiast przystąpiono do rozdawania nadań: «tak tu sobie drogę usłali do wakancji po panu podkanclerzym, że i wójtostwa wyszperali i co do najmniejszego wszystkie rozebrali» – pisał Samuel Wieliczko do Piotra Kochlewskiego 11 II. Wbrew obietnicy danej S-że, który protegował jako swego następcę na podkanclerstwie Marcjana Tryznę, nadał je król podskarbiemu Pacowi. Gdy wkrótce S. przybył do Warszawy, znowu trzeba było go przepraszać i obdarować, aby wybaczył przedwczesne decyzje.
Po ojcu odziedziczył S. w r. 1599 majętności Holszany i Bohdanów z licznymi folwarkami w woj. wileńskim. W r. 1602 wziął od stryja, woj. połockiego Andrzeja (zob.) na wyderkaf majątek Horbowo (Horbowszczyznę), a w r. 1630 dostał od Fryderyka Sapiehy (późniejszego woj. mścisławskiego) Wojgieliszki (Wojganiszki) w woj. witebskim. Miał S. dwór i kamienicę w Wilnie oraz sumy na Poniemuniach na Żmudzi z zapisu testamentarnego (1577) babki macierzystej Hanny Kapuściny, kasztelanowej bracławskiej. Od Lwa Sapiehy dzierżawił położoną pod Grodnem Łosośnę, w której założył stadninę koni. Jak wynika z procesów sukcesyjnych z r. 1684, należały doń nadto jakieś części w dobrach w ziemi warszawskiej: Babicach, Suchorzewie, Pruszkowie i Włochach. Być może wniosła mu je czwarta żona.
Z nadania królewskiego, oprócz wspomnianego już star. oszmiańskiego i dzierżawy homelskiej, trzymał S. starostwa niegrodowe: kamienieckie (ok. 1631), wasiliskie wraz z leśnictwami birsztańskim, zabłockim, dubickim i koniawskim i wsią Skrobielniki (11 IV 1631), gieranońskie i lipnickie (13 IV 1633), leśnictwa: białowieskie (ok. 1633) i dyrwiańskie oraz dzierżawy: Simno i Metele w woj. trockim (z cesji teściowej Anny Wesselinowej w r. 1603), Telsze na Żmudzi (wniesione przez trzecią żonę), Woźnice w woj. trockim oraz drobniejsze majątki, jak: należące do star. mozyrskiego Niwno, Hustanowicze, Niekraszowicze i Musznice w woj. mińskim (nadane na prawie lennym 14 II 1623) i Kitowa we włości wilkijskiej na Żmudzi (1625). Był dzierżawcą części puszczy ostryńskiej; miał nadto sumy, zapisane na ekonomii szawelskiej. Królewskie nadania nie rekompensowały wydatków, których S. nie szczędził także na służbę publiczną. Stąd jego dobra obciążone były poważnymi długami. Część królewszczyzn została nadto zdewastowana przez nieopłacane wojsko. W r. 1634 wracające spod Smoleńska chorągwie spustoszyły Lipniszki, Gieranony oraz star. kamienieckie. Po wielu staraniach u nieżyczliwych mu hetmana Radziwiłła i podskarbiego Paca uzyskał S. obietnicę wysłania do jego dzierżaw komisarzy do oszacowania poczynionych przez wojsko strat.
Główną rezydencję miał S. w Holszanach. Nie wiadomo, kiedy przeszedł on z prawosławia na katolicyzm. W r. 1618 wybudował w Holszanach kościół (p. wezw. św. Jana Chrzciciela) i osadził przy nim franciszkanów; informacja, iż to właśnie S. zlikwidował istniejący w Holszanach zbór kalwiński nie jest prawdziwa. Uzyskawszy 31 III 1624 aprobatę królewską oraz zgodę bpa żmudzkiego Stanisława Kiszki sprowadził S. do Telsz bernardynów. Jego staraniem wzniesiono dla nich drewniany kościół p. wezw. św. Antoniego Padewskiego i, w części drewniane, w części murowane zabudowania klasztorne, w samym środku miasta na wzgórzu zwanym Insula. Wg mowy pogrzebowej Marka Korony, ufundował S. nadto kościoły w Simnie i w Homlu. Zapewne od czasu swej nauki w Akad. Wil. darzył S. sympatią jezuitów, zwłaszcza Marcina Śmigleckiego. W r. 1600 jezuita Hieronim Stefanowski dedykował S-że relację z dysputy, którą Śmiglecki odbył w r. 1599 w Wilnie z ministrem kalwińskim Danielem Mikołajewskim („Cenzura disputaciej wileńskiej”).
Wraz z bratem Mikołajem był S. po r. 1599 opiekunem dzieci swego stryja, woj. witebskiego Mikołaja (zob.) i, zwłaszcza w okresie ich pobytu za granicą, prowadził liczne procesy w obronie dóbr kodeńskich, których byli dziedzicami. W r. 1611 objął S. także, na krótko, opiekę nad potomkami kuzyna Jana Piotra (zob.), star. uświackiego. S. troszczył się, aby fortuna dziedziczna Sapiehów «w domie ich została». Obawa przed przejściem majątków sapieżyńskich w obce ręce towarzyszyła S-że do końca życia, ponieważ nie miał on syna. W ostatnim testamencie z r. 1635 zapisał swej żonie Holszany z kilkoma folwarkami, a pozostałe dobra przeznaczył bratu Mikołajowi i jego synom, zastrzegając, iż mają być one dziedziczone tylko w linii męskiej. S. zmarł 19 VII 1635 w Holszanach, został pochowany 24 IX t. r. w holszańskim kościele; kazanie pogrzebowe wygłosił i opublikował franciszkanin M. Korona („Krzyż świetlisty oświeconego domu […] Sapiehów…” (Wil. 1637).
Na jesiennym sejmie w r. 1635 pisarz lit. Kazimierz Leon Sapieha oddał pieczęć po nim królowi, który «życzył spoczynku cieniom podkanclerzego, ongi zacnego obywatela». Zapisał to A. S. Radziwiłł i on też wygłosił ku czci zmarłego mowę pochwalną, a w swoim pamiętniku opisał upadek domu sapieżyńskiego, od którego wraz ze śmiercią S-y odeszły wysokie urzędy senatorskie i dygnitarstwa.
S. był żonaty czterokrotnie. Jego pierwszą żoną była (ślub 21 II 1599 w Wilnie) Regina z Dybowskich, wdowa po podskarbim lit. Dymitrze Chaleckim (zob.). W r. 1602 poślubił S. Elżbietę (zm. 1615), córkę Franciszka Wesseliniego (Wesseleny’ego), osiadłego w Polsce Węgra, ulubieńca Stefana Batorego. Trzecią żonę, Katarzynę, córkę star. będzińskiego Krzysztofa Gosławskiego a wdowę po chorążym lit. Andrzeju Wołłowiczu, pojął S. w r. 1618. Czwartą żoną S-y, od r. 1630, była Zofia, córka podskarbiego w. kor. Mikołaja Daniłowicza (zob.), wdowa po star. liwskim Adrianie Radzimińskim, synu Wojciecha (zob.). Po śmierci S-y i po zawarciu w r. 1635 układu majątkowego ze szwagrem Mikołajem Sapiehą, wyszła ona ponownie za mąż za marszałka w. kor. Łukasza Opalińskiego (zob.).
Z małżeństwa z Wesselinówną pozostawił S. trzy córki: Eudoksję (zm. 9 III 1676), która wstąpiła do bazylianek w Wilnie, przyjmując imię Katarzyny, i była przełożoną najpierw klasztoru w Wilnie, następnie w Mińsku, Teofilę (zm. 1682), zakonnicę u wileńskich klarysek pod imieniem Tekli, od r. 1645 przełożoną domu bernardynek p. wezw. św. Franciszka w Słonimiu, Krystynę (zm. 1678), żonę podstolego lit. Jana Hieronima Chodkiewicza (zm. 1618).
Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; Portret w Muz. Państw. w Wilnie, nr 1025 (tak wg Skorowidza Sapiehów); – Estreicher; Słown. Geogr. (Holszany, Homel, Oszmiana, Simno, Telsze); Boniecki, III 27–8 (Chodkiewiczowie); tenże, Poczet rodów; Dworzaczek; Kojałowicz, Compendium, 152; Kossakowski, Monografie, III 85–6; Labarre de Raillicourt, Histoire des Sapieha, Paris 1970; Osiński A., Żywoty biskupów wileńskich…, W. 1856 I 293; Sapiehowie; Bartoszewicz J., Tablice historyczne, „Bibl. Warsz.” 1863 t. 3 s. 141; Wolff J., Pacowie, W. 1885 s. 83, 85, 206; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; Opis 815 rękopisów Biblioteki Ordynacji Krasińskich, W. 1915 (katalog) rkp. 289 k. 49; – Baliński M., Lipiński T., Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, W. 1846 III 223, 820; Dorobisz J., Uczestnicy sejmu nadzwyczajnego z 1624 roku, Zesz. Nauk. WSP w Opolu, Historia, t. 27, Opole 1990 s. 141–2, 148; Dzięgielewski J., Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej czasów Władysława IV, W. 1990; Filipczak-Kocur A., Problemy podatkowo-wojskowe na sejmie w roku 1628, Zesz. Nauk. WSP w Opolu, Historia, t. 16, Opole 1979 s. 27, 29; taż, Sejm zwyczajny w roku 1626, Wr. 1979 s. 35; Filipczak-Kocur A., Seredyka J., Senatorowie na sejmach okresu wojny pruskiej ze Szwecją 1626–1629, Spraw. Opolskiego Tow. Przyj. Nauk, Wydz. I, S. A, Nr 17 [1980], Opole 1981 s. 31–3; Jankowski C., Powiat oszmiański, Pet. 1896–8 I 28, 204–7, 209–13, 223, III 112, 118, 201 (reprod. portretu); Kaczorowski W., Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrólewia 1632 r., Opole 1986; Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Pod red. H. E. Wyczawskiego, Kalwaria Zebrzydowska 1985; Kognowicki K., Żywot Lwa Sapiehy, Radom 1830 II 30; Kraszewski J. I., Wilno, Wil. 1840–2 III 75; Kwak J., Sejm warszawski 1626 r., Opole 1985 s. 70, 128; Lipiński W., Organizacja odsieczy i działania wrześniowe pod Smoleńskiem w r. 1633, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 6: 1933 s. 190–2; Magnuszewski W., Z dziejów elearów polskich, W. 1978 s. 147; Pietrzak J., W przygaszonym blasku wiktorii chocimskiej. Sejm w 1623 r., Wr. 1987 s. 85, 117, 130; Rzońca J., Ostatni sejm przed Cecora, „Pam. Bibl. Kórn.” 1983 z. 20 s. 79; tenże, Rzeczpospolita Polska w latach 1596–1599, Opole 1990 s. 178; Seredyka J., Konflikt między Koroną a Litwą w 1627 roku, Zesz. Nauk. WSP w Opolu, Historia, t. 6, Opole 1967 s. 125, 141, 146, 148; tenże, Radziwiłłowski plan zbojkotowania przez Litwę w 1626 roku sejmu nadzwyczajnego w Toruniu, tamże t. 8, Opole 1971 s. 40, 54–5; tenże, Sejm w Toruniu z 1626 roku, Wr. 1966 s. 66, 68, 72–3, 77, 79, 161; tenże, Sejm zawiedzionych nadziei, Opole 1981; tenże, Senatorowie na sejmach z lat 1611–1632, Zesz. Nauk. WSP w Opolu, Historia, t. 27, Opole 1990 s. 102, 130; tenże, Senatorowie Rzeczypospolitej na sejmach 1629–1632, tamże t. 16, Opole 1980 s. 44–8, 51; Strzelecki A., Sejm z r. 1605, Kr. 1921 s. 71–3; Wisner H., Litwa po zgonie Zygmunta III od zjazdu wileńskiego do konwokacji warszawskiej, „Roczn. Białostocki” T. 15: 1981 s. 47, 50, 52, 58, 62–3, 69, 71; tenże, Najjaśniejsza Rzeczpospolita, W. 1978 s. 30; tenże, Rozróżnieni w wierze. Szkice z dziejów Rzeczypospolitej schyłku XVI i połowy XVII wieku, W. 1982 (indeks oraz s. 94); tenże, Wojna inflancka 1625–1629, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XVI cz. 1 s. 41, 93; – Archiwum Domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892 I; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, III 79, VI 103, IX 21–2, 132, X 269; Diariusz 1609 r., Wyd. J. Lachowicz, „Tyg. Pet.” R. 13: 1842 nr 23 s. 132; Kognowicki K., Życia Sapiehów, Wil. 1790 I 156, 371, 391; Misztołt A. A., Historia […] domus Sapiehanae…, Wil. 1724 III 101–5; Ordynacja korolevskich pušč […] v lesničestvach byvšago V. X. L. sostavlennaja po instrukcji korolja Vladislava IV…, Wil. 1871 s. 218, 227; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, I 228–9, 272–3; Radziwiłł K., Sprawy wojenne i polityczne 1621–1632, Paryż 1859; Script. Rer. Pol., VIII (Archiwum domu Radziwiłłów), XX (Diariusze sejmowe 1597); Vol. leg., III 344, 349, 352, 365, 367; Vorbek Lettow M., Skarbnica pamięci, Wr. 1968 s. 57; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II ks. 4 k. 109–110, ks. 8 k. 154, 191–192, 196v., 257–259, 279–280v., Dz. II nr 451, 683a, 1045, 1072, Dz. V nr 1419, 13867 (korespondencja S-y, głównie z Krzysztofem Radziwiłłem z l. 1598–1634), 17289 k. 10–11 (list S. Wieliczki z 11 II 1635 do P. Kochlewskiego, podstolego wiłkomierskiego), Dz. X bez pag., Metryka Kor. nr 178 k. 266–267, 302–303, nr 180 k. 84–85v., 389–394v.; AP w Gd.: rkp. 300, 29/100 k. 67, 29/107 k. 85, 29/108 k. 31, 29/109 k. 150, 29/110 k. 91, 100–101, 29/112 k. 30; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów rkp. 208, 977; B. Czart.: rkp. 121 k. 475–476, rkp. 361 k. 359, rkp. 363 k. 134v., rkp. 2244 nr 2; B. Kórn.: rkp. 345 k. 19–20v., rkp 1095 k. 11–14; B. Narod.: BOZ rkp. 493 k. 196v., rkp. 855 k. 36–36v., rkp. 942 k. 13–14, rkp. 944 k. 115–116, 194–195, rkp. 950 k. 240–241, XVII 3.1140 (Korona M., Krzyż strzelisty…, 1635); B. Ossol.: rkp. 214 k. 63–64, 132–133, 577, rkp. 6616 nr 3 k. 80–86; B. PAN w Kr.: rkp. 344 nr 53, rkp. 351 k. 78–79, 137–138, 222, rkp. 354 k. 266v., 284, rkp. 365 k. 38–40; B. Raczyńskich: rkp. 27 k. 72, rkp. 30 k. 309–310v., rkp. 51 k. 98; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; – Wykorzystano także materiały arch. udostępnione przez A. Rachubę.
Mirosław Nagielski