Smolikowski Paweł Klemens, krypt.: Ks., P. S., X., P., S., pseud. Sługa Bractwa (1849?–1926), ksiądz, zmartwychwstaniec, publicysta, ascetyk, rektor Kolegium Polskiego w Rzymie. Ochrzczony 13 III 1849 w Twerze (Rosja) (przyjęta data ur. 4 II 1849 nie jest pewna), był synem Seweryna Karola (zob.) i Melanii z Komajewskich, bratem Seweryna, filozofa (zob.).
Dzieciństwo S. spędził w Twerze i Petersburgu. Cztery lata mieszkał w Moskwie, ucząc się w domu z rodzeństwem m. in. języków: francuskiego, angielskiego, niemieckiego i rosyjskiego. Do gimnazjum uczęszczał w Warszawie w l. 1858–66, następnie studiował teologię w Seminarium św. Jana. Po aresztowaniu profesora ks. Karola Grabowskiego, który go uczył również w gimnazjum, w r. 1867 przeniósł się S. do Kolegium Polskiego w Rzymie. Kilka miesięcy później wstąpił do zmartwychwstańców, odbył nowicjat; śluby zakonne złożył 8 XII 1868. Studia kontynuował na Uniw. Gregoriańskim w l. 1867–71. Profesję wieczystą miał 5 III 1873 w Rzymie; święcenia kapłańskie w rycie wschodnim przyjął 15 IV t.r. z zamiarem pracy misyjnej wśród Bułgarów pod panowaniem tureckim. Doktorat teologii uzyskał 10 VIII t.r. Podczas studiów słuchał dodatkowo wykładów rektora kolegium ks. Piotra Semenenki i zainteresował się jego filozofią. Po święceniach pomagał ks. Walerianowi Kalince w przygotowaniu kapituły, ks. Julianowi Felińskiemu w prowadzeniu nowicjatu na Mentorelli i Semenence w pracach filozoficznych. Brał także udział w zjeździe pedagogów swego Zgromadzenia w Subiaco 6–9 VIII 1874, ustalającym zasady kształcenia i wychowania.
Dn. 26 IX 1874 S. rozpoczął pracę ekumeniczno-misyjną w Adrianopolu. Rychło opanował biegle język bułgarski. Uczył tu w Katolickim Bułgarskim Gimnazjum i był duszpasterzem na miejscu i w dalszych okolicach. Opiekował się internatem, tworzył organizacje uczniowskie (Bractwo Matki Boskiej od Powołania i Kółko św. Cyryla i Metodego) i opracował podręczniki: języka hebrajskiego, staro-cerkiewno-słowiańskiego, historii i geografii. Tego okresu jego działalności dotyczą Wspomnienia misjonarza bułgarskiego z wojny rosyjsko-tureckiej 1877–1878 („Misje Katol.” 1885 i odb.) i Założenie Misji Księży Zmartwychwstańców w Adrianopolu („Przegl. Powsz.” 1897 t. 54 i odb.). W milenijnym r. 1880 apostolstwa św. Cyryla i Metodego zorganizował pielgrzymkę do Rzymu i brał udział w uroczystościach. Pod koniec pracy w Adrianopolu kierował też sprawami materialnymi całej dużej misji bułgarskiej i przyczynił się do jej reformy. Cieszył się poparciem wizytatora ks. Kalinki i przełożonego głównego ks. Semenenki, którym posyłał obszerne sprawozdania. Gorzej oceniali jego pracę współpracownicy i władza misji, uznając ją za nadgorliwość. Przyczyniło się to do zaniechania przezeń pracy misyjnej; 15 IV 1882 opuścił misję i udał się do Rzymu. Kilka miesięcy pomagał znowu ks. Semenence, a 19 VIII t.r. rozpoczął pracę w Internacie Ruskim ks. Kalinki we Lwowie. Wkrótce został jego rektorem, uczył też historii i języka francuskiego. Prowadził działalność duszpasterską, opiekował się braćmi zakonnymi odbywającymi postulat, nowicjat i juniorat. Od r. 1872 publikował korespondencje w „Pielgrzymie”, a w l. osiemdziesiątych i później ogłaszał artykuły i większe rozprawy w czasopismach: „Przegląd Lwowski”, „Czas”, „Vestnik”, „Ruś”, ,,Annali del Risurrezionisti”, „Przegląd Kościelny”, „Annalecta Ecclesiastica”, „Dobry Pasterz”, „Wiadomości Katolickie”, „Gazeta Narodowa”, „Przegląd Polski Społeczny i Literacki”, „Przegląd Polski”, „Dziennik Chicagowski”, „Ruch Katolicki”, „La Correspondance de Rome”, „Ateneum Kapłańskie”, „L’Osservatore Romano” i in. Liczne artykuły zostały osobno wydane, jak np. Listy o Wschodzie (Lw. 1883), Katechizm sporny (P. 1884) i dużo in. znacznie obszerniejszych.
Współpraca S-ego z ks. Kalinką rozbudziła jego zainteresowania źródłami historycznymi swego zgromadzenia. Wiosną 1883 przyjął obywatelstwo austriackie i obowiązki przełożonego domu, by ułatwić Kalince pisanie „Sejmu Czteroletniego”. Opiekował się nim w czasie jego ostatniej choroby. Na początku r. 1887 S. był sekretarzem kapituły generalnej w Rzymie i został członkiem stałej rady głównej zgromadzenia. Jesienią 1888 krótko zastępował przełożonego i mistrza nowicjatu w Krakowie. Nie przyjął urzędu prowincjała galicyjskiego po ks. Kalince, pozostając lwowskim przełożonym. Zorganizował budowę kościoła zakonnego Zmartwychwstania Chrystusa, poświęconego 1 XII 1889 oraz t.r. seminarium duchownego, w którym został rektorem, wykładowcą historii, dogmatyki i prawa. Założył miesięcznik seminaryjny „Tirocinium”. Latem t.r. uporządkował archiwum w Rzymie i pracował nad źródłami do dziejów zmartwychwstańców. Rezultatem tych badań było ich wydanie pt. Historia Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego (do r. 1850) w „Przeglądzie Polskim” oraz w osobnych tomach (Kr. 1892–6 I–IV). Były to listy pierwszych zmartwychwstańców w układzie tematyczno-chronologicznym. Jesienią 1891 S. przeniósł się na stałe do Rzymu. Kontynuował pracę w archiwum i był mistrzem nowicjatu. Dn. 24 X 1892 został rektorem Kolegium Polskiego przy Via Maroniti 22. Podczas kapituły generalnej r. 1893 powołano go do komisji przygotowującej ustawy zgromadzenia do aprobaty przez Stolicę Apostolską. T.r. został konsultorem Papieskiej Kongregacji Soboru i zaczął pisać fachowe opinie teologiczne i prawne. W r. 1894 otrzymał nominację na prowincjała rzymskiego.
W czerwcu 1895 jednogłośnie obrano S-ego przełożonym głównym zakonu. W kolegium zastępowali go wicerektorzy. Wizytował domy europejskie Wspólnoty, rzadziej amerykańskie i kanadyjskie (1896, 1897/8 i 1901). Wszędzie wygłaszał nauki, przeprowadzał rekolekcje, wprowadzał dyscyplinę finansową i zakonną. Miewał odczyty w chicagowskim Kolegium św. Stanisława Kostki, ogłaszał sprawozdania i listy okólne. Bułgarski biskup M. Petkov 26 IX 1896 nadał mu godność archimandryty. W r. 1897 S. otworzył dom zakonny w Wiedniu z duszpasterstwem polonijnym w kościele Św. Krzyża przy pl. Rennweg i szkołę bułgarską w Malko Tyrnovo, dokąd w r. 1896 sprowadził zmartwychwstanki do pracy. Pod koniec r. 1899 założył misję w Starej Zagorze. Rok wcześniej mianował ks. Michała Barzyńskiego prowincjałem amerykańskim. Poparł osiedlenie się zmartwychwstanek na chicagowskim Marianowie, przyczyniając się do rozwoju szkolnictwa polskiego dla dziewcząt. Kapituła w r. 1901 wybrała go ponownie na przełożonego głównego zakonu. Podczas wizytacji w Chicago nie poparł księży polonijnych, żądających na kongresie polskiego biskupa dla Ameryki i skarcił ks. Eugeniusza Sedlaczka za udział w tym zjeździe, ale nieco później zabiegał o tę sprawę w Rzymie. W r. 1901 otworzył nowicjat w Chicago. Zorganizował w Rzymie wyższe i niższe seminarium zakonne i wykładał w nim. W l. 1902–4 popierał wydawanie „Roczników Kolegium Polskiego w Rzymie”. Dn. 5 III 1902 uzyskał zatwierdzenie konstytucji zmartwychwstańców przez Stolicę Apostolską, co uważał za główny swój sukces. Jednak wprowadzone do niej zmiany wywołały liczne protesty współbraci i trudności w kierowaniu zgromadzeniem. Dlatego S. od 25 XI 1903 wyręczał się wizytatorem apostolskim (M. Rufini OSB). Dn. 14 I 1904, realizując uchwałę kapituły, zlikwidował dom zakonny w Paryżu i przekazał duszpasterstwo polonijne księdzu diecezjalnemu.
Latem 1905 kapituła generalna wybrała nowego przełożonego głównego zgromadzenia, a S. wrócił do obowiązków rektora Kolegium Polskiego. T.r. otrzymał nominację na członka Papieskiej Akad. Arkadyjskiej (28 XII). W Kolegium Polskim wykładał historię Kościoła, teologię pastoralną i homiletykę; wygłaszał też nauki ascetyczne i prowadził kilkudniowe rekolekcje. Ponadto w l. 1906–12 należał do zarządu głównego zgromadzenia. Brał też udział w kapitułach generalnych w l. 1911 i 1920. W tym okresie opracował w pięciu tomach Historię Zgromadzenia… od początku do śmierci ks. Semenenki w r. 1886, która pozostała w rękopisie. Nadal dużo publikował. Ogłosił m.in. Historię Kolegium Polskiego w Rzymie (Kr. 1896), Rozmyślania dla alumnów Kolegium Polskiego w Rzymie (Kr. 1896 I–II), Miesiąc czerwiec (Kr. 1904), De philosophia excolenda ac perficienda patris Petri Semenenko CR (Romae 1905), De vita spirituali (Romae 1905), Krótki życiorys ks. Hieronima Kajsiewicza (Chicago 1912), Towianizm i Towiański (W. 1912). Współpracował z „Podręczną encyklopedią kościelną”. W r. 1915, po przystąpieniu Włoch do wojny po stronie Ententy, S. musiał opuścić Włochy. Przez rok pomagał w duszpasterstwie polonijnym w Wiedniu i na Kahlenbergu, później był kapelanem zmartwychwstanek w Kętach. Wygłaszał rekolekcje roczne w klasztorach żeńskich, seminariach duchownych i nauczycielskich, szkołach wyższych i współbraciom. Od r. 1919 zabiegał w Rzymie o wznowienie Kolegium Polskiego pod opieką episkopatu polskiego.
Dn. 23 VII 1921 S. otrzymał nominację na mistrza nowicjatu w Polsce. Wznowił go jesienią w Bartnikach koło Skierniewic, a na początku r. 1922 przeniósł do Krakowa na ul. Łobzowską 10 i prowadził prawie do śmierci, mało korzystając z pomocy socjuszy. Wznowił też Wydawnictwo Zmartwychwstańców. W l. dwudziestych ukazało się kilka prac S-ego, m.in.: broszura Ks. Piotr Semenenko jako filozof, teolog, ascetyk i mistyk (Chicago 1921), Rekolekcje czyli ćwiczenia duchowne (Kr. 1924), uważane za główne jego dzieło ascetyczne, Rozmyślania wspólnie z Panem Jezusem odbywane (Kr. 1924 I–III), Obudzenie się ducha religijnego wśród Polaków XIX wieku (Kr. 1925), Bóg w historii (Kr. 1926 I–III), pierwsza w Polsce teologia dziejów powszechnych. W l. 1892–1923 opracował pierwsze wydania sześciu ważnych dzieł ks. P. Semenenki.
W r. 1922 przekazał Min. Oświaty księgozbiór po bracie Sewerynie, wraz z eksponatami muzealnymi. Testamentem zapisał Wspólnocie swoją część spadku, tj. zabudowaną parcelę przy ul. Mokotowskiej 47. W r. 1923 obchodzony był w Krakowie uroczyście jubileusz 50-lecia kapłaństwa S-ego. Współcześni uwydatniali jako cechy jego charakteru niezwykłą pracowitość, obowiązkowość, prostolinijność i pokorę. Zmarł w opinii świętości 11 IX 1926 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim, skąd w r. 1967 szczątki przeniesiono do kościoła Zmartwychwstańców przy ul. Łobzowskiej.
Po śmierci S-ego wydano jego prace: Dyrektorium Zgromadzenia Sióstr Zmartwychwstania Pańskiego (Lw. 1932), Korespondencja z o. Semenenką (W. 1989), w skróceniu Wykład Konstytucji (Kr. 1996). W rękopisie pozostały dalsze tomy Bóg w historii oraz podręczniki. Swoją ascetykę oparł S. na chrystocentrycznym egzemplaryzmie i mistycznej symbiozie z Bogiem.
W r. 1966 zaczęto w Krakowie jego proces informacyjny do beatyfikacji, a w r. 1967 przekazano materiały procesu Stolicy Apostolskiej. W dn. 10–19 IX 1976 w półwiecze śmierci S-ego odbyły się w Krakowie uroczystości ku jego czci i sympozjum naukowe.
Portret S-ego pędzla Józefa Karola Kaczmarczyka z r. 1923 i liczne podobizny w prowincjalacie przy ul. ks. Stefana Pawlickiego w Kr.; Fot. w Mater. Red. PSB; – Bibliogr. filozofii pol. 1865–95; Bukowski K., Słownik polskich świętych ilustrowany podręczny popularno-naukowy. Święci błogosławieni. 90 kandydatów na ołtarze, Kr. 1995 s. 323–4; Hagiografia pol., II; Słown. Pol. Teologów Katol., VII; Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1996 IV; – Historia Kościoła w Polsce, P. 1979 II cz. 1, 2; Iwicki J., Resurrectionist Charism. A History of the Congregation of the Resurrection, Rome 1986–92 I–II; Kosiński W., Misjonarski zryw, W. 1983; Księga Sapieżyńska, Kr. 1986 I–II; Matusik P., Religia i naród. Życie i myśl Jana Koźmiana…, P. 1998 passim; Micewski B., Dwie kadencje ks. Pawła Smolikowskiego, w: Zmartwychwstańcy w dziejach kościoła i narodu, Kat. 1990 s. 47–50; tenże, Zmartwychwstańcy w diecezji krakowskiej, „Analecta Cracoviensia” T. 24: 1992 s. 331, 333–5, 340; Misiurek J., Ćwiczenia duchowne według ks. Pawła Smolikowskiego C. R., w: tenże, Historia i teologia polskiej duchowości katolickiej, L. 1998 II 259–66; Mroziński A., Polscy kandydaci na ołtarze, „Życie Katol. w Pol.” R. 2: 1983 nr 9 s. 46; Mrówczyński J., Polscy kandydaci do chwały ołtarzy, Wr. 1987 s. 226–7; tenże, Z dziejów procesu informacyjnego sługi Bożego o. Pawła Smolikowskiego, „Ad gloriam” R. 2: 1968 nr 3/4 s. 5–6; Polskie czasopisma religijno-społeczne w XIX wieku, W.-L. 1988; Suseł J., Pamięci o. Pawła Smolikowskiego, „Tyg. Powsz.” 1976 nr 44; Urbański S., Polska szkoła duchowości (P. Semenenko, P. Smolikowski…), w: Oblicza doskonałości chrześcijańskiej, L. 1996 s. 27–43; tenże, Teologia modlitwy, W. 1999 passim; tenże, Teologia życia mistycznego, W. 1999 passim; – Borzęcka C., Zapiski i notatki 1881–1913, Rzym 1984; Gawlik M., Korespondencja arcybiskupa metropolity lwowskiego Józefa Bilczewskiego z ks. Pawłem Smolikowskim CR, „Nasza Przeszłość” T. 89: 1998 s. 311–99 (fot. s. 315); [Kronika w]: „Przemysł–Rzemiosło–Sztuka” R. 2: 1922 nr 2 s. 31; – Arch. Congregationis a Resurrectione w Rzymie: sygn. 31743, 31744; Arch. Paraf. św. Szczepana w Kr.: Księga zgonów z r. 1926 t. 11 s. 9 nr 209; – Mrówczyński J., Ojciec Paweł Smolikowski, Rzym 1977 por. s. 298/ wyd. w Kr. I–III (mszp. w Arch. Pol. Prow. Zmartwychwstańców w Kr.).
Bolesław Micewski