Srokowski (Jastrzębiec-Srokowski) Mieczysław Marian, krypt.: Jastr., S. (1873–1910), prozaik i poeta. Ur. 14 VIII w miejscowości Bybło (pow. rohatyński), pochodził ze zubożałej rodziny ziemiańskiej, był synem Mariana i Heleny z Zarębów. Ojca utracił wcześnie, matka z córkami osiadła w Tarnopolu.
S. uczęszczał krótko (1885/6) do lwowskiego Gimnazjum im. Franciszka Józefa I, później miał się kształcić w zakładzie jezuitów w Chyrowie (czego jednak nie potwierdzają spisy wychowanków tego zakładu) i po zdaniu matury zapisał się podobno na Uniw. Lwowski (studiów nie ukończył). We Lwowie zaprzyjaźnił się ze starszym o kilka lat, ociemniałym poetą Stanisławem Barączem i był jego lektorem. W nieznanym bliżej czasie wstąpił do prowincjonalnego teatru w Król. Pol., ale nie mogąc utrzymać się z tej pracy, po kilku latach porzucił scenę. Debiutował prawdopodobnie wierszami drukowanymi w r. 1896 w krakowskim „Dzienniku Porannym” (nr 9 i 21). W r. 1899 ogłosił tomik poetycki Chore sny (Lw.) o typowo dekadenckiej tematyce (erotyzm, śmierć) i nastroju. Przez jakiś czas mieszkał u matki w Tarnopolu; dzięki jej pomocy wyjechał w r. 1903 do Warszawy, skąd po wybuchu rewolucji w r. 1905 na kilka miesięcy powrócił do Tarnopola. W Warszawie nawiązał liczne kontakty z tamtejszymi literatami; do jego przyjaciół lub bliskich znajomych należeli Bolesław Gorczyński, Stanisław Miłaszewski, Gustaw Olechowski, Włodzimierz Perzyński, Władysław Stanisław Reymont, Edward Słoński. «Trochę junactwa ukraińskiego, dużo schyłkowego przerafinowania – wszystko w miłej oprawie sentymentu „płowowłosej urody anielskiej” ze starego rodzinnego portretu […] typ cygana – zbłąkańca w czasy nasze» – tak charakteryzował go Gorczyński. Współpracował, głównie jako prozaik, z czasopismami warszawskimi: „Ateneum”, „Gazetą Polską”, „Kurierem Porannym”, „Kurierem Warszawskim”, także z lwowskimi: „Tygodnikiem Narodowym”, „Naszym Krajem”, „Odrodzeniem”, „Światem”, „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Wędrowcem” i in. W r. 1906, po krótkim pobycie w listopadzie w Tarnopolu, wyjechał do Paryża. Zmuszony biedą, latem r.n. powrócił do Warszawy; później kilkakrotnie wyjeżdżał do Włoch dla ratowania zdrowia (chorował na gruźlicę).
W r. 1904 wydał S. w Warszawie powściągliwie przyjętą przez krytykę powieść współczesną Epigoni (wyd. następne 1911, 1922); bohaterami jej byli wywodzący się z bogatego ziemiaństwa i niezdolni do żadnej pracy utracjusze. Sporo miejsca zajęła w niej tematyka erotyczna, która w następnych utworach S-ego, a mianowicie w zbiorach opowiadań Krew (W. 1906, wyd. 2, W. 1913) oraz Ich tajemnica (W. 1908), przejawiała się już w motywach z zakresu seksualnej patologii (gwałt, sadyzm), co wywoływało ostre protesty krytyków (np. Zdzisław Dębicki pisał o noweli Krew, iż «przekroczyła w śmiałości swojej granice najdalej idącego zwyrodnienia»). Gdy 31 XII 1908 powstał w Warszawie literacki kabaret «Momus» pod kierownictwem Arnolda Szyfmana, S. znalazł się wśród jego współpracowników, dostarczając poetyckich tekstów. Szczególne i długotrwałe powodzenie zdobył jego wiersz Peleryna; z własną muzyką wykonywał go Leon Schiller. W r. 1909 (1910?) wyszła następna książka S-ego, powieść Kult ciała. Dziennik człowieka samotnego (Kr.). Wypełniały ją jaskrawo naturalistyczne a nacechowane mizoginizmem opisy przeżyć miłosnych bohatera-pisarza. Wzorem były tu dla S-ego powieści G. d’Annunzia, od którego przejął także swoisty, emocjonalny styl, a także „Półdziewice” M. Prévosta. Powieść wywołała skandal: została skonfiskowana przez cenzurę, a autorowi wytoczono proces o szerzenie niemoralności (do szczegółów nie udało się dotrzeć). Wzmogło to tylko jej poczytność: znikła z księgarń jeszcze zanim sąd zatwierdził decyzję cenzury o konfiskacie (szybko też rozeszło się drugie wyd. w r. 1913 ze skreśleniami cenzury). Ze skandalem obyczajowym łączył się towarzyski: książka była powieścią z kluczem i rodzina pierwowzoru bohaterki wykupowała egzemplarze. Ostatnią książką S-ego był «romans» Anachroniści (pierwodruk w dod. do „Świata” pt. „Romans i Powieść” 1910, wyd. osobne, W. 1911, wyd. 2, W. 1923). Świadczył on – zdaniem krytyki – o wydobywaniu się pisarza «z gąszczów obłędnej erotyki» (Anna Zahorska), pojawiły się natomiast motywy społeczne: krytyczny opis stosunków panujących w armii austro-węgierskiej, oświatowa działalność bohatera. Drastycznych szczegółów nie było też w opowiadaniach ogłoszonych w tomie Jak łza… (W. 1910), co z uznaniem podkreślała krytyka; Gustaw Olechowski uznał niektóre z pomieszczonych tutaj utworów za «arcydzieła literatury nowelistycznej». Pod koniec życia S. zaczął pisać «powieść minionych dawno lat» pt. Ius primae noctis również o «charakterze raczej społecznym niż erotycznym» (Olechowski).
Dn. 20 XI 1909 ożenił się S. w Warszawie z Elżbietą Kropiwnicką, która przed ślubem uczyła się w jednej z prywatnych warszawskich szkół artystycznych, i osiadł w Jabłonnie pod Warszawą. T.r. wyjechał z żoną do Włoch, dłuższy czas przebywał w Rzymie. Tutaj w sierpniu 1910 zachorował na zapalenie płuc i przewieziony do Warszawy zmarł w Szpitalu Świętego Ducha 11 IX 1910. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim; na nagrobku umieszczono medalion z jego podobizną dłuta Czesława Makowskiego.
W małżeństwie z Elżbietą Kropiwnicką miał S. syna, pogrobowca, Jerzego (zob.).
Po śmierci S-ego ogłoszono, oprócz drobniejszych utworów, fragmenty nie ukończonego poematu Kres epigona („Bluszcz” 1912 nr 44–48) oraz trzy z cyklu sonetów pt. Sztuka („Tyg. Ilustr.” 1912 nr 32), reszta cyklu, dramat prozą o nieustalonym tytule i szkice do powieści Ius primae noctis zaginęły.
Rozgłos, jaki zdobyły utwory S-ego, trwał jeszcze przez dłuższy czas. W l. 1922–3 Inst. Literacki «Lektor» ogłosił zbiorowe wydanie jego powieści i nowel (niektóre ich zbiory ogłoszono pod zmienionym tytułem Hedone. Akordy zmysłowe, Markiza, Primavera, z dodaniem nowych tekstów). Z czasem nazwisko S-ego łączono prawie wyłącznie z Kultem ciała (wyd. 5 w r. 1930; reprint 1990). Powieść ta stała się w potocznej opinii niemal synonimem literackiej pornografii, niektórzy jednak historycy literatury uznawali ją za jego najlepszy utwór (np. Kazimierz Czachowski), a nawet przyznawali jej autorowi tytuł «jednego z najwybitniejszych polskich erotystów» (Józef Nowakowski). Na podstawie Kultu ciała zespół polsko-austriacki zrealizował w l. 1929–30 w Wiedniu film pod tym samym tytułem (scenariusz opracowali Anatol Stern i Stefan Székély, reż. Michał Waszyński). Wszystkie trzy powieści S-ego ukazały się w przekładzie na język rosyjski: Epigoni (Moskwa 1911), Anachroniści (tamże 1911, wyd. 2, 1913), Kult ciała (S.-Pet. 1914); ostatnią wydano także w dwu niezależnych od siebie tłumaczeniach na język czeski (Praha 1920, 1927), a także na język bułgarski (Sofia 1921, wyd. 2, 1929).
Wg Stanisława Miłaszewskiego z osoby S-ego «podobno modelował tytułowego bohatera w powieści „Sławny człowiek”» (1907) Włodzimierz Perzyński, a Stefan Żeromski «dla swego Pavoncella z „Pomyłek”» [1923] zaczerpnął niektóre rysy S-ego, zwłaszcza w opisach artystycznego koczownictwa po kawiarniach». Miała być na nim wzorowana również postać «młodego schyłkowca kawiarnianego» Romańskiego w niewydanej sztuce Gorczyńskiego „Kawiarnia” (wyst. W. 1920).
Fot. w zbiorze Ich tajemnica, W. 1908; Karykatura, rys. M. Gajewski, w: „Świat” 1909 nr 19; Karykatura, rys. W. Krassowski, w: Grzelak W., Cyganeria z „Udziałowej”, W. 1965; – Bibliogr. Warszawy, IV; Nowy Korbut, XV; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1947, 1969; – Literatura XX w., II (A. Z. Makowiecki); Literatura Pol. Enc., II (A. Z. Makowiecki); – Słown. pseudonimów, II–IV; Szenic, Powązki; – Chołodecki, Księga gimnazjum Franciszka Józefa, s. 354; Czachowski K., Obraz współczesnej literatury polskiej 1884–1933, Lw. 1934 II; Dymek z papierosa…, W. 1959 s. 179–80; Eustachiewicz L., Wstęp do: Perzyński W., Wybór komedii, Wr. 1980 s. XVI; Głowiński M., Powieść młodopolska, Wr. 1969; Grzelak W., Cyganeria…, s. 139–43; Historia filmu polskiego, I; Karwacka H., Warszawski Kabaret Artystyczno-Literacki „Momus”, W. 1982 s. 21; Kozikowski E., Od Prusa do Gojawiczyńskiej, W. 1969 (fot.); Lechicki C., Przewodnik po beletrystyce, P. 1935; Mazowiecki A. Z., Młodopolski portret artysty, W. 1971; Nowakowski J., Polski D’Annunzio – Mieczysław Srokowski, w: tenże, W kręgu obiegowych ideałów estetycznych, Rzeszów 1980; Olechowski G., O życiu i książkach Mieczysława Srokowskiego, „Sfinks” 1911 XV 387–402; tenże, Puścizna literacka Mieczysława Srokowskiego, „Kur. Warsz.” 1910 nr 314; Pirożyński M., Co czytać, Kr. 1932; [Rec. z Anachronistów]: [Zahorska A.] Savitri, „Prawda” 1911 nr 21; [Rec. ze zbioru Krew]: [Dębicki Z.] Z.D., „Bibl. Warsz.” 1906 t. 3 s. 180–3; Rybarski J., Przedmowa, do: Srokowski M., Kult ciała, wyd. nowe, Lw. 1920; – Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst., W. 1905; – Grubiński W., Niewinne niedyskrecje, „Życie” (Londyn) 1951 nr 49 s. 3; Hertz, Zbiór poetów pol., IV, VI; Kowalska J., On ją przeczuł w łez swoich pryzmatach, „Wiadomości” (Londyn) 1974 nr 19; Miłaszewski S., Wspominamy, P. 1939 s. 51–7; Morawska K., „Cud-Hanka”, „Wiadomości” (Londyn) 1974 nr 22; Nałkowska Z., Dzienniki, Oprac. H. Kirchner, W. 1976–80 II–III; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1910: „Kur. Warsz.” nr 252, „Nowa Gaz.” nr 426 (B. Gorczyński), „Nowości Ilustr.” nr 38, „Słowo Pol.” nr 436, „Świat” nr 38 (podob.), „Tyg. Ilustr.” nr 38; – B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 4714 t. 5 k. 51; IBL PAN w W.: Kartoteka bibliogr. (A. Bara).
Rościsław Skręt