Smorawiński Mieczysław Makary (1893–1940), generał WP. Ur. 25 XII w Kaliszu, był jednym z ośmiorga dzieci Jana (1863–1926), właściciela zakładu garbarskiego w Kaliszu, później w Turku, i Marianny z Zagrodzkich (1867–1930).

S. po ukończeniu szkoły elementarnej w Turku, uczęszczał do szkoły handlowej w Kaliszu. Od r. 1908 należał do niepodległościowej organizacji młodzieżowej. Za działalność tę aresztowany z początkiem 1911 r., spędził sześć miesięcy w więzieniu kaliskim, po czym zesłany został do Jekaterynosławia; w listopadzie t.r. uzyskał zezwolenie na wyjazd do Lwowa. We Lwowie zdał maturę jako ekstern i w l. 1912–14 studiował na Wydz. Chemii Technicznej Szkoły Politechnicznej. W tym czasie uczestniczył w pracach tajnej organizacji młodzieży niepodległościowej «Zarzewie» i tajnej Armii Polskiej (wyłonionej z Polskiego Związku Wojskowego) oraz legalnych Polskich Drużyn Strzeleckich, w których w czerwcu 1914 ukończył kurs podchorążych. Dn. 16 VIII 1914 S. wstąpił do oddziałów strzeleckich i następnie służył w 2. pp Legionów Polskich dowodzonym przez płk. Zygmunta Zielińskiego. Na froncie w Karpatach uzyskał 20 X awans na stopień chorążego i dowódcę plutonu w 1. batalionie mjr. Mariana Januszajtisa. Brał udział w bojach pod Marmaros-Sziget (5–7 X), Rafajłową (12 X) i Nadwórną (24 X), Mołotkowem (29 X) i Pasieczną (30 X). Na przełomie listopada i grudnia oraz przez cały grudzień uczestniczył w walkach w rejonie Żabiego na Huculszczyźnie, m.in. pod Őkőrmező (12 XII) wraz z pułkiem w składzie grupy gen. Karola Trzaski-Durskiego. Dn. 7 XII pod Krzyworównią na czele 30 żołnierzy S. powstrzymał przez cały dzień pułk nieprzyjacielski, za co otrzymał austriacki Srebrny Medal Zasługi Wojskowej (Signum Laudis). Następnie wraz z 2. pp walczył pod Kirlibabą (18–22 I 1915). Dn. 18 I pluton pod dowództwem S-ego dokonał głębokiego wypadu w kierunku Flutoricy celem rozpoznania ugrupowania nieprzyjaciela, co umożliwiło 23 I zajęcie Kirlibaby.

Dn. 27 I 1915 S. awansował na stopień podporucznika i objął dowództwo kompanii w swoim pułku. Na jej czele brał udział w lutym t.r. w walkach zakończonych zajęciem Śniatynia i Łopusznej (18 II). W utworzonej 11 III t.r. w Kołomyi II Brygadzie Legionów S. objął 20 III dowództwo kompanii w macierzystym 2. pp dowodzonym przez ppłk. M. Januszajtisa. Z początkiem kwietnia t.r. pułk zajął stanowiska nad Prutem, 20 IV patrol pod dowództwem S-ego rozbił kompanię wojsk rosyjskich, a on sam został ranny. Dn. 26 V 1915 S. awansował na stopień porucznika, 9 VII wrócił do pułku i 17 IX objął dowództwo 1. batalionu i pozostawał na tym stanowisku do marca 1916. Do października 1915 brał udział w walkach pozycyjnych nad granicą besarabską. Po przerzuceniu w październiku na Wołyń Brygada stoczyła bój pod Lissowem (2–4 XI). Dn. 6 i 7 XI uczestniczył w kontratakach pod Wielgowem i Hutą Lissowską, co przyniosło mu odznaczenie austriackim Krzyżem Zasługi Wojskowej III kl. z dekoracją wojenną. W grudniu t.r. brał udział w walkach pozycyjnych nad Styrem, a od stycznia do maja 1916 – w odpieraniu ataków nieprzyjaciela na (później tak nazwaną) «redutę Piłsudskiego» i «Polską Górę» pod Kostiuchnówką. Dn. 1 VI t.r. pułk S-ego wycofany został na kilka dni do Karasina, lecz już 7 VI wrócił do Hołuzji dla wsparcia tego odcinka frontu, a następnie w dn. 19–21 VI stoczył ciężki bój pod Hruziatyniem, gdzie 20 VI S. został ranny po raz trzeci. Dn. 1 VII uzyskał awans do stopnia kapitana. Dn. 7 IX wrócił do pułku, 8 X odjechał wraz z Brygadą na wypoczynek do Baranowicz. Legiony przeszły wtedy pod dowództwo niemieckie. W listopadzie t.r. S. wraz ze swym pułkiem udał się na miejsce jego nowej dyslokacji w Różanie; pełnił czasowo służbę garnizonową w Zambrowie i Pułtusku. Dn. 3 I 1917 objął dowództwo 2. batalionu, które sprawował do 19 IX t.r. W tym czasie 5 V 1917 skierowany został do obozu szkoleniowego w Ostrowi Mazowieckiej. Dn. 12 VI t.r. na czele swojego batalionu wyjechał do Przemyśla. Po kryzysie przysięgowym przeszedł do Polskiego Korpusu Posiłkowego. Dn. 20 IX objął w Przemyślu dowództwo 3. batalionu; pełnił służbę do 28 I 1918. Tego dnia uzyskał urlop, wskutek czego nie było go w oddziale, gdy 15 II t.r. część II Brygady wraz z jego batalionem, przeszła przez linię frontu rosyjskiego dla połączenia się z korpusami polskimi w Rosji.

Od 2 III 1918 do 1 V t.r. S. brał udział w kursie szkoleniowym, a następnie wstąpił do tworzącej się Polskiej Siły Zbrojnej (PSZ) i w jej ramach objął dowództwo 2. batalionu 2. pp sformowanego 15 V 1918 pod dowództwem ppłk. Ferdynanda Zarzyckiego; awansował dekretem Rady Regencyjnej z dn. 1 X do stopnia majora. Po przejściu wraz z całą formacją PSZ do WP w listopadzie 1918, S. w okresie grudzień 1918 – luty 1919 pozostawał nadal na dotychczasowym stanowisku. Dn. 4 XII 1918 wraz z pułkiem skierowany został do Małopolski Wschodniej na front ukraiński w rejon Rawy Ruskiej w składzie grupy operacyjnej ppłk. F. Zarzyckiego i następnie gen. Jana Romera. Z częścią swego batalionu brał udział w operacji mającej na celu zdobycie Żółkwi i rozerwanie pierścienia wojsk ukraińskich wokół Lwowa w ramach nowo utworzonej grupy operacyjnej J. Romera «Bug», w której dowództwo piechoty objął gen. Mieczysław Kuliński. Dn. 8 I 1919 Żółkiew została zdobyta, lecz S. ponownie ranny 7 I, znalazł się w szpitalu w Rawie Ruskiej. Dn. 16 I 1919 2. pp przemianowano na 8. pp Legionowy (pp Leg). S. wrócił ze szpitala 3 II t.r. i gdy dowódca pułku ppłk. F. Zarzycki został ciężko ranny w walkach o Kozice (16–18 II), objął 17 II dowództwo pułku. 3. batalion po ciężkich walkach z wojskami ukraińskimi odszedł w tym czasie do Nowego Miasta na Wołyniu do organizującej się 3. dywizji piechoty Legionowej (dyw. p. Leg.), natomiast bataliony 1. i 2. pod dowództwem S-ego walczyły nadal pod Sądową Wisznią i Gródkiem Jagiellońskim; zdobyły Bełz (10 II), ponownie Żółkiew (9 III), Magierów (12 III). Dn. 7 V wszystkie bataliony połączyły się w Nowym Mieście w ramach 3. dyw. p. Leg. pod dowództwem gen. Z. Zielińskiego, a 12 V – 8. pp S-ego skierowany na front walczył pod Wołczą (14 V) i Schodnicą (20 V), aż do wycofania się wojsk ukraińskich na linię Tarnopol–Buczacz. Na przełomie czerwca i lipca 1919 3. batalion wraz z pułkami poznańskimi rozbił wojska ukraińskie pod Firlejowem i zajął Brzeżany, gdzie znów połączyły się wszystkie trzy bataliony pułku S-ego pod jego dowództwem. Do 15 VII pułk ten obsadzał odcinek rzeki Strypy, a następnie rzeki Zbrucz w okolicy Siekierzyniec. W tym czasie, od 14 VII do 14 VIII, S. dowodził przejściowo 9. pp, od 15 VIII do 31 VIII ponownie 8. pp, a 14 X objął dowodzenie 4. pp Leg. stojącym nad Berezyną między Borysowem, a jeziorem Pelik; 11 VI 1920 awansował na stopień podpułkownika ze starszeństwem od 1 IV 1920. Od 14 V 1920 pułk S-ego bronił przepraw na rzece, od lipca, po wznowieniu ofensywy sowieckiej, brał udział w ogólnym odwrocie aż do zajęcia pozycji pod Małkinią, a później na południe od Warszawy w rejonie Kozienic z początkiem sierpnia 1920. Dn. 4 VIII S. otrzymał dowództwo IV brygady piechoty w 2. dyw. p. Leg. płk. Michała Żymierskiego, przechodząc w rejon Hrubieszowa. Rozkazem dowódcy dyw. S. skierowany został 1 IX rano ze swoją brygadą z miejscowości Uchanie w kierunku Hrubieszowa «do natarcia, zaatakowania i rozbicia armii Budionnego w czasie przeprawy przez Huczwę». Armia Konna S. Budionnego, cofająca się po klęsce zadanej jej pod Komarowem, była jednak znacznie silniejsza od dwupułkowej brygady piechoty pozbawionej wsparcia artylerii. Brygada S-ego zaatakowana przez 4. i 14. dyw. armii Budionnego uległa rozbiciu, a S. ciężko ranny z trudem wyniesiony z pola walki przebywał dwa miesiące w szpitalu.

W wyniku likwidacji brygad piechoty po zakończeniu wojny, S. objął 2 IX 1921 dowództwo piechoty dywizyjnej w 2. dyw. p. Leg. w Kielcach. Pozostawał na tym stanowisku do 20 III 1927. Dn. 3 V 1922 został zweryfikowany w stopniu pułkownika. W tym czasie uczestniczył w kursach wyższych dowódców Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. Dn. 12 V 1926, zgodnie z rozkazem dowódcy dyw. gen. Aleksandra Narbut-Łuczyńskiego, stanął po stronie marszałka Józefa Piłsudskiego i na czele wydzielonego oddziału wyruszył w kierunku Warszawy, nie zdążył jednak wziąć udziału w walkach. Dn. 21 III 1927 S. objął dowództwo 6. dyw. piechoty w Krakowie, a z dn. 1 I 1928 awansował na stopień generała brygady. W r. 1930 ukończył kurs Wyższej Szkoły Wojennej w Paryżu. Dn. 13 IX 1932 przyjęty został przez J. Piłsudskiego; mimo złożonej prośby o pozostawienie go w charakterze dowódcy liniowego, otrzymał nominację na zastępcę dowódcy Okręgu Korpusu III Grodno. Zgodnie z decyzją J. Piłsudskiego z 25 VIII 1934 objął 16 X t.r. stanowisko dowódcy Okręgu Korpusu II Lublin, na którym zastał go wybuch wojny 1 IX 1939.

S. odpowiadał za zaopatrzenie, mobilizację, uzupełnienia, rozdział i transport wojska kierowanego na front oraz porządek i bezpieczeństwo na podległym sobie obszarze okręgu korpusu w Lublinie, obejmującym także woj. wołyńskie. Na terenie samej Lubelszczyzny znajdowało się trzynaście ośrodków zapasowych różnych jednostek podporządkowanych S-emu. Już w poł. sierpnia 1939 na obszarze Lubelszczyzny i Wołynia nastąpiła niejawna mobilizacja 13. i 27. dyw. piechoty oraz Wołyńskiej Brygady Kawalerii. Okręg korpusu w Lublinie – z dala od frontu zachodniego – był główną stacją rozdzielczą zaopatrzenia poszczególnych armii. Szybkie postępy ofensywy niemieckiej doprowadziły już 3 IX do utworzenia odcinka obrony Dęblin–Sandomierz podległego S-emu. W skład odcinka weszła początkowo Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa płk. Stefana Roweckiego. Równocześnie na terenie Lubelszczyzny gen. Tadeusz Piskor przystąpił do tworzenia – nieprzewidzianej planami mobilizacyjnymi – armii «Lublin». Od 6 IX S. był delegatem kwatermistrzostwa Naczelnego Wodza. Dn. 9 IX Lublin został zbombardowany, ustała łączność telefoniczna i zaopatrzenie w energię elektryczną. W tej sytuacji S. ewakuował z 9 na 10 IX część dowództwa okręgu korpusu w kierunku na Równe do Żytynia i z 12 na 13 IX dalej do Tarakanowa koło Dubna, a w ślad za nią 11 IX – szpitale. Dn. 12 IX przebywał w Hrubieszowie dla przeprowadzenia mobilizacji w ośrodkach zapasowych 3. i 27. dyw. piechoty i Wołyńskiej Brygady Kawalerii. W dn. 14 IX wobec dalszych postępów ofensywy niemieckiej, S., zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza uznał, że doszło do sytuacji uniemożliwiającej «dalszą pracę stacji rozdzielczej w Lublinie», wyjechał do Włodzimierza Wołyńskiego, gdzie spotkał jeszcze tylny rzut sztabu Naczelnego Wodza (dowodzony przez ppłk. dypl. Andrzeja Mareckiego), z którym uzgodnił dalsze działania. Następnie udał się do Łucka. Po otrzymaniu wiadomości o przekroczeniu 17 IX granicy przez Armię Czerwoną, wysłał do swych podwładnych fonogram zakazujący walki z jej oddziałami. Odbył następnie naradę z gen. K. Sawickim (i być może z gen. Piotrem Skuratowiczem), do której dołączył się później gen. Juliusz Kleeberg. Relacje o tej naradzie są rozbieżne. S. zadecydował wyjechać do Włodzimierza i objąć dowództwo tamtejszego garnizonu oraz wysłał na spotkanie oddziałów sowieckich mjr. Władysława Wareckiego jako parlamentariusza. Nie otrzymał od niego jednak żadnych wiadomości. Dn. 19 IX przebywał w Hrubieszowie, gdzie w rozmowie z płk. Wacławem Szalewiczem powiadomił go o decyzji kapitulacji. W drodze do Włodzimierza samochód S-ego najechał na minę; S. doznał wówczas kontuzji głowy, a dalszą podróż musiał odbyć pieszo. We Włodzimierzu koszary artylerii, w których przebywał, zostały 19 IX otoczone przez oddziały sowieckie i ostrzelane. Jeszcze tego dnia S. podpisał umowę kapitulacyjną przed dowódcą 36. brygady czołgów Armii Czerwonej M. Bogomołowem. Umowa ta przewidywała, że zarówno żołnierze jak i oficerowie mogą udać się w dowolnym kierunku. Wbrew temu, od razu po złożeniu broni oficerowie, a wśród nich sam S., zostali internowani. Wraz z grupą internowanych S. został przewieziony do obozu w Równem, później do Ostroga i Szepietówki, a następnie ze stacji Wiszniki, po przebyciu lasami 80 km na piechotę, znalazł się w obozie w Talicy. Stąd przewieziono go na przesłuchanie do Moskwy; wrócił po kilku dniach i w listopadzie osadzony został w obozie w Kozielsku. Jedyny list do rodziny wysłał z datą 21 XI 1939. Zginął w Katyniu 9 IV 1940. Po rozkopaniu masowych grobów w r. 1943 ciało S-ego zostało zidentyfikowane i złożone w trumnie w osobnym grobie, zlikwidowanym w r. 1944 przez władze sowieckie. Powtórny pogrzeb S-ego odbył się 7 IX 1995 w zidentyfikowanym grobie. S. odznaczony był m.in. Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari V kl., Orderem Polonia Restituta III kl., Krzyżem Niepodległości, 4-krotnie Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej.

Żonaty od 6 X 1920 z Heleną z Danielewiczów (1894–1981) miał S. syna Jerzego (1924–1991), architekta, założyciela i pierwszego prezesa Stow. Rodzin Katyńskich Polski Południowej, członka-założyciela Inst. Katyńskiego w Polsce, oraz córkę Marię (1922–1982), zamężną Chmielnikowską, historyka literatury polskiej, adiunkta w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku, a następnie na Uniw. Gdań.

W kwietniu 1993 nadano Szkole Podstawowej nr 4 w Turku imię S-ego i odsłonięto jego pomnik; w katedrze lubelskiej oraz w Krakowie, na dawnej siedzibie dowództwa Okręgu Korpusu V, odsłonięto tablice poświęcone pamięci S-ego.

Enc. Wojsk., VII; Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945. Słownik biograficzny (1914–1921), Red. nauk. B. Polak, Koszalin 1991 II cz. 1; Kryska-Karski–Żurakowski, Generałowie, [Wyd. 2], W. 1991 (fot.); Słownik badaczy literatury polskiej, Pod red. J. Starnawskiego, Ł. 1988 II (dot. córki S-ego M. Chmielnikowskiej); Stawecki P., Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939, W. 1994; Lista oficerów Legionów Polskich, stan prezencyjny w dniu 31 października 1915 r., w: Wojenny Kalendarz Albumowy Ilustrowanego Kuriera Codziennego na rok 1916, Kr., s. 122; Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich, W. 1917; Moszyński A., Lista Katyńska, [Wyd. 4] (reprint), W. 1989 s. 175; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Rocznik Oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Spis oficerów służących czynnie w dniu 1.6.1921 r., W.; Winiarz A., Lubelska lista katyńska, L. 1997 (bibliogr., fot.); – Album Legionów Polskich, W. 1933 (fot.); Cygan W. K., Kresy w ogniu. Wojna polsko-sowiecka 1939, W. 1990; Czerep S., II Brygada Legionów Polskich, W. 1991; Fusiecki S., Generał Mieczysław Makary Smorawiński, W. 1994; Głowacki L., Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, Wyd. 2, L. 1986; Głowacki L., Sikorski A., Kampania wrześniowa na Lubelszczyźnie w roku 1939, L. 1966 I–II; Gondek L., 17 września 1939. Agresja Stalina na Polskę, W. 1995; Idzik A., Czwarty pułk piechoty (1806–1966), Londyn 1968 s. 210, 352, 525, 556; Ilustrowana kronika Legionów Polskich, Oprac. E. Quirini, S. Librewski, Kr. 1936 (fot. s. 168); Iwanowski W., Wysiłek zbrojny narodu polskiego w II wojnie światowej, W. 1961 I; Lewartowski H., Pochmarski B., Teslar J. A., Szlakiem bojowym Legionów, Lw. 1915 s. 77, 78, 245; Lewicki A., Zarys historii wojennej 4-go pułku piechoty Legionów, W. 1929 s. 58; Mazur G., Generał Mieczysław Smorawiński, „Tyg. Powsz.” 1990 nr 14; Mierzwiński Z., Generałowie II Rzeczypospolitej, W. 1995 II (fot.); Milewska W., Nowak J. T., Zientara M., Legiony Polskie 1914–1918, Kr. 1998 (fot.); Napaść sowiecka i okupacja polskich ziem wschodnich (wrzesień 1939), Pod red. J. Jasnowskiego, Londyn 1987 (fot. między s. 64 a 65); Nicman Z., Dla utrwalenia narodowej pamięci, [Rec. pracy S. Fusieckiego], „Polska Zbrojna” 1994 nr 160 (fot.); Polskie Siły Zbrojne, Londyn 1959 I cz. 2–3; Porwit M., Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 r., W. 1983 III; Szawłowski R. („Karol Liszewski”), Wojna polsko-sowiecka 1939, W. 1995 I; Tucholski J., Mord w Katyniu, W. 1991 s. 215, 623; Wiśniewski L., Generał Mieczysław Smorawiński (1893–1940), „Tyg. Wschodni RELACJE” 1989 nr 22 (fot.), 23, 24, 37 (list do redakcji); Wołągiewicz R., Katyń w albumach rodzinnych, Szczecin 1991 s. 28, 29, 55; Zając S., Pokój Wam. Ocalić od zapomnienia, Kr. 1994 (fot.); tenże, Tragiczny los generała Smorawińskiego, „Żołnierz Pol.” 1990 nr 42–3 (fot.); Zarzycki P., Grupa „Włodzimierz” we wrześniu 1939 roku, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1996 nr 3; Zawilski A., Bitwy polskiego Września, W. 1972 II; Zawodny J. K., Katyń, L.–Paryż 1989; Zbrodnia katyńska – Droga do prawdy, W. 1992 s. 54; Żelewski H., Dzieje bojowe 8 Pułku Piechoty Legionów w walkach obronnych 1939 r., L. 1984 (fot. nr 11); – Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów 17 września 1939, W. 1996 II; Jacynik K., Wspomnienia z walk 30 pułku Strzelców Kaniowskich pod Zamościem 25–31.8.1920 r., „Wojsk. Przegl. Hist.” 1992 nr 4; Łuczyński A. J., U kresu wędrówki. Wspomnienia, Londyn 1976; Mitkiewicz L., W Wojsku Polskim 1917–1921, Londyn 1976; Mój Ojciec, Wybór i oprac. S. M. Jankowski (m.in. wspomnienie syna, J. Smorawińskiego), Kr. 1994; Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł, W. 1968; Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, Wyd. 4, Londyn 1973; – „Dzien. Bałtycki” 1982 nr 16, 17 (nekrolog córki, M. Chmielnikowskiej); „Przekrój” 1990 nr 2357 (list syna, J. Smorawińskiego); „Tyg. Powsz.” 1986 nr 43 (list syna, J. Smorawińskiego); – CAW: Akta osobowe S-ego sygn. 17435, 27601, 30725, odznaczeniowe VM nr 2948, Dzien. 2. pp Leg. Pol. sygn. 120/28/433; Österreichisches Staats- Kriegsarchiv- w Wiedniu: Offiziersbelohnungsanträge (OBA) Nr. 35.707, 111.315; – Mater. Red. PSB: Odpisy dok. z CAW otrzymane od syna S-ego, Jerzego; Listy J. Boeffingera, J. Kosteckiego i E. Radziwiłła do rodziny; – Informacje żony i syna S-ego, H. Smorawińskiej i J. Smorawińskiego z Kr.

Andrzej Kostrzewski