Sartyni (Satini, Sardini) Mateusz Eustachy, krypt. M.S., pseud.: Dziejosłęb Szrzeniawa, Szrzeniawa (Szreniawa), Przyjaciel Mateusz (ok. 1796–1884), dziennikarz, pedagog, powstaniec r. 1830. Ur. w Wołosowie (w cyrkule kołomyjskim) w rodzinie ziemiańskiej, był synem Antoniego i Anny z Dąbrowiczów.

S. ukończył gimnazjum w Stanisławowie i w r. 1813 podjął studia filozoficzne na Uniw. Lwow., ale mało się do nich przykładał. Wbrew woli rodziców rozstał się z uczelnią i wstąpił do cyrku, z którym wędrował dopóty, dopóki rodzice udzielali mu wsparcia finansowego. Po trzech latach powrócił na przerwane studia, a na utrzymanie zaczął zarabiać jako korepetytor. Dostarczył materiałów do przeznaczonego dla młodzieży dzieła P. J. E. Nougareta „Beautés de 1’histoire de Pologne…” (Paris 1814). W r. 1817 wyjechał za rodzicami do Wilna, gdzie podobno studiował matematykę i medycynę, a równocześnie odgrywał rolę łącznika między studenckimi organizacjami we Lwowie i Wilnie. Niebawem powrócił do Lwowa i kontynuował studia filozoficzne i literackie. Wstąpił do Tow. Ćwiczącej się Młodzieży w Literaturze Ojczystej i stał się jednym z aktywniejszych jego członków, a z czasem prezesem. W l. 1818–19 wygłosił kilka referatów na tematy filozoficzno-moralne. Należał ponadto do kolegium redakcyjnego „Pamiętnika Lwowskiego”, w którym podobno ukazywały się również jego utwory, oraz zaczął rysować, malować i rzeźbić. Dla kształcenia się w tym kierunku udał się do Wiednia, skąd jednakże po trzech dniach usunęła go policja. Bezskutecznie ubiegał się później o katedrę filozofii na Uniw. Wil. Przez jakiś czas był wychowawcą Artura Sobańskiego i przebywał z nim we Włoszech. Ok. r. 1827 udał się do Warszawy, gdzie nawiązał stosunki z tamtejszym środowiskiem literackim. M.in. napisał wówczas po francusku Odpowiedź na dwadzieścia cztery pytania z historii polskiej, które Narcisse Achille Salvandy wystosował do Adama Czartoryskiego (nie druk.), zaś po polsku – zapewne również nie drukowane – Zamek jazłowiecki, Wieczornicę – legendy z życia ludu galicyjskiego i analizę „Rękopisu królodworskiego”. Podobno jedynie Czartoryski docenił uzdolnienia S-ego, gdy inni tylko wykorzystywali jego prace. Nieliczne, jak: O gminnej poezji ruskiej, Motyl w metempsychozie, Zawiść, ukazały się w „Pamiętniku Warszawskim Umiejętności Czystych i Stosowanych” (1829 t. 4 s. 173–80, 288–92). S. pełnił również obowiązki nauczyciela prywatnego w domu Uruskich. W r. 1828 otrzymał posadę w Ministerium Finansów Król. Pol. Po wybuchu powstania 1830 r. S. zaciągnął się do 7. P. Strzelców Pieszych. W czasie jednej z potyczek dostał się do niewoli, z której zbiegł. Niedługo potem był w Wiedniu, gdzie załatwiał interesy Franciszka Potockiego.

Następnie S. osiadł we Lwowie i pracował nad obszernym dziełem językoznawczym, które najpierw wydał pod pseud. Szrzeniawa w języku niemieckim pt. Wortforschungslehre der polnischen Sprache (Lw. 1842–3 I–II), a następnie w skróconej wersji, w języku polskim pt. Nauka języka polskiego z zasad Szrzeniawy (Lw. 1844–5, z. 1–2). Wyszedłszy z założenia, że początkiem mowy są uczucia i że każda głoska czy litera jest wyrazem jakiejś myśli lub uczucia, szukał w gramatyce polskiej odbicia ducha narodowego. Praca ta spotkała się z surową krytyką Stanisława Pilata. S. ogłosił później rozprawę Wie der polnische Sprachgeist die Urgeschichte der slavischen Volksstämme auffasst? (Lw. 1850). Wraz z Augustem Bielowskim i Antonim Małeckim należał do komisji, która pod przewodnictwem Franciszka Strońskiego opracowała 3 tomy Wypisów polskich dla użytku klas niższych w c.k. gimnazjach (Lw. 1852–5, wznawiane).

Gdy w r. 1848 niektórzy Polacy demonstracyjnie opuścili redakcję „Gazety Lwowskiej”, a inni odrzucali propozycje udziału w niej, S. uległ namowom gubernatora F. Stadiona, korzystającego z pośrednictwa Zygmunta Rodakowskiego, i przyjął obowiązki naczelnego redaktora „Gazety Lwowskiej”, tygodniowego do niej dodatku „Rozmaitości” (1848 oraz 1854–9), a także od r. 1851 „Dodatku Tygodniowego” do „Gazety Lwowskiej”. Wypełniał nie tylko czynności ściśle redakcyjne, lecz również administracyjne, łącznie z pisaniem obszernych sprawozdań dla Namiestnictwa. Urzeczywistnił wiele oryginalnych pomysłów, podnosząc wartość informacyjną i literacką swoich wydawnictw. Nie udało mu się jednak założyć filii „Gazety Lwowskiej” w Krakowie, o co zabiegał w r. 1851. S. pisywał także artykuły o różnorodnej tematyce, m.in. z zakresu psychologii i meteorologii w redagowanych przez siebie periodykach, a niekiedy puszczał je ponadto w obieg w postaci nadbitek i odbitek, np. Czyszczenie obrazów zabrudzonych (Lw. 1857), Gradobicia w lwowskim okręgu administracyjnym od roku 1821–1859 (3 wersje w 3 zeszytach z mapami, Lw. 1860, 1861, 1862), Pomiar ciała ludzkiego, z zasad morfologii, a metodą Karola Gustawa Carus (Lw. 1862). Od r. 1861 był członkiem Galicyjskiego Tow. Rolniczego. Pod ciężarem zbyt licznych obowiązków, a także przy nacisku opinii niechętnych mu ludzi S. kilkakrotnie próbował ustąpić z zajmowanego stanowiska, ale za każdym razem odwodził go od tego zamysłu namiestnik Agenor Gołuchowski. Ostatecznie S. rozstał się z „Gazetą Lwowską” i wychodzącym przy niej „Dodatkiem Tygodniowym” z końcem czerwca 1862 wskutek konfliktu z Aleksandrem Summerem, ówczesnym radcą Namiestnictwa, i opuścił Lwów.

S. osiadł na wsi u swojego brata Antoniego, administratora dóbr Gołuchowskiego. Uchodził za człowieka prawego charakteru, ale dziwaka, lubił otaczać się tajemniczością, miał skłonność do samotnictwa i mistycyzmu. Ostatnie lata życia spędził na badaniach języka ojczystego. Rezultaty ich zamknął w obszernym rękopisie, którego cz. 1 (wol. 2) pt. Słowo polskie wykładem z zasad Szrzeniawy ukończył 24 V 1875, cz. 2 w lutym 1878 (wol. 3), zaś znajdujące się w wol. 1 Spójnię głosów z głosami, czyli wytwory zgłosek i Głosy polskie w r. 1883 bądź nawet później (obecnie w B. Jag.). Zmarł w Jabłonicy Ruskiej (pow. dobromilski) 18 XI 1884 (wg nekrologów w „Czasie” i „Gazecie Lwowskiej” w wieku 88 lat) i został pochowany w Dydni (pow. brzozowski). Rychło uległ całkowitemu zapomnieniu.

S. nie założył rodziny.

Estreicher w. XIX; Bibliogr. historii Pol. XIX w., I, II cz. 1, 2; Korczak B.. Bibliografia prasy polskiej 1832–1864, W. 1968; Polskie czasopisma religijno-społeczne w XIX w., W. 1988; Bar, Słown. pseudonimów; Wurzbach, Biogr. Lexikon; Lewak-Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog, I, II; – Bruchnalski W., Historia „Rozmaitości”…, Lw. 1912; Finkel Starzyński, Hist. Uniw. Lwow.; Jaworski F., Mateusz Sartyni, w: Stulecie „Gazety Lwowskiej” 1811–1911, Lw. 1911 I cz. 2 s. 71–6; Knot A., Dążenia oświatowe młodzieży galicyjskiej w l. 1815–1830, Wr. 1959; Kulka B., Towarzystwo Ćwiczącej się Młodzieży w Literaturze Ojczystej i jego członkowie, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1987 nr 3 s. 263, 281; Pilat S., Język polski i jego uprawiacze w Galicji, „Bibl. Ossol.” T. 1: 1847 z. 5 s. 515–29, z. 6 s. 603–56; Prasa polska w l. 1661–1864, W. 1976; Stulecie „Gazety Lwowskiej” 1811–1911, Lw. 1911 I cz. 1; Tyrowicz M., Prasa Galicji i Rzeczypospolitej Krakowskiej 1772–1850, Kr. 1979; Urbańczyk S., Dwieście lat polskiego językoznawstwa (1751–1950), Kr. 1993; Zawadzki W., Ludwik Nabielak, Lw. 1886 s. 14; tenże, Pamiętniki życia literackiego w Galicji, Kr. 1961; – Chołodecki J. Białynia, Listy Jachowicza do Szczepańskiego…, Sambor 1896 s. 3; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1848–62; – Nekrologi z r. 1884: „Czas” nr 269, „Dzien. Pol.” nr 270, „Gaz. Lwow.” nr 269, „Gaz. Narod.” nr 270, „Kur. Lwow.” nr 325; – B. Jag.: rkp. 6415/IV vol. 1–3; B. Narod.: rkp. 5789; B. Ossol.: rkp. 2758, 2955/II, 5879/II, 12 042/III t.7, rkp. 12 823/II, 13/583 t. 2; Urząd Paraf. Obrządku Łac. w Dydni: Księga zmarłych 1884 s. 82 nr 3.

Jan Bujak