Spychalski Marian, pseud.: Marek, Mik, Orka, Turski, przybrane nazwisko: Maciej Sokołowski (1906–1980), architekt, działacz komunistyczny, minister obrony narodowej, marszałek Polski, przewodniczący Rady Państwa. Ur. 6 XII w Łodzi, był najmłodszym synem Józefa i Franciszki z Leśkiewiczów, bratem Józefa (zob.).

Okres pierwszej wojny światowej spędził S. wraz z matką w Kowalach pod Sieradzem. W r. 1919 powrócił do Łodzi, gdzie od stycznia 1921 uczęszczał do Męskiego Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczego. Po zdaniu egzaminu dojrzałości (30 VI 1926) rozpoczął studia na Wydz. Architektury Politechn. Warsz. Początkowo był wspomagany finansowo przez brata Józefa, następnie uzyskał stypendium z uczelni. Już na pierwszym roku studiów związał się z lewicowym środowiskiem studenckim; w r. 1929 wstąpił do kryptokomunistycznego Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (później: Organizacja Młodzieży Socjalistycznej) «Życie»; uczestniczył w akcjach w obronie praw ekonomicznych studentów. Dyplom inżyniera architekta uzyskał 31 VIII 1931.

Od 1 VII 1931 do 1 II 1933 był S. zatrudniony w pracowni architektonicznej Czesława Przybylskiego (brał wówczas udział w pracach m.in. nad projektem dworca głównego w Warszawie i przy budowie pawilonu dla Politechn. Warsz.). Jesienią 1931 został przyjęty do Komunistycznej Partii Polski (KPP), przydzielono go wówczas do Podwydz. Inteligenckiego Centralnego Wydz. Zawodowego (CWZ) KPP. Jednocześnie działał w Stow. Architektów Polskich; był jednym z organizatorów zjazdu Związku Stowarzyszeń Architektów Polskich (Warszawa 18–19 III 1932), na którym wygłosił referat na temat bezrobocia wśród architektów. Zorganizował legalny Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Budowlanego i Pokrewnych Zawodów. W czerwcu 1933 przeniósł się do Poznania, gdzie został zatrudniony jako architekt w kierowanej przez Władysława Czarneckiego Pracowni Urbanistycznej przy tamtejszym Zarządzie Miejskim. Zaprojektował wówczas m.in. pływalnię przy ul. Niestachowskiej, cmentarz przy ul. Lutyckiej, osiedle ogródkowe w Naramowicach, opracował założenia ośrodka sportowego przy ul. Pułaskiej, projekt zabudowy Winograd, a także brał udział w pracach nad planem miejskiej arterii średnicowej. Wraz z Czarneckim zdobył II nagrodę za projekt zabudowy Katowic. W Poznaniu kontynuował działalność partyjną, organizując, a następnie kierując komórką KPP w warsztatach kolejowych; współpracował z Januszem Kowalewskim i Feliksem Widym (późniejszym Widy-Wirskim). Był organizatorem wydawanego w Poznaniu, kierowanego przez partię, legalnego pisma „Dwutygodnik Ilustrowany” (we wspomnieniach S. nazwał je: „Ze świata”; nr 1 ukazał się w Bydgoszczy pod red. Kowalewskiego). Pod wpływem S-ego doszło do utworzenia klubu literacko-kabaretowego «Pod Kaktusem» (uczestniczyli w nim, m.in. Artur M. Swinarski i Wacław Taranczewski). Współdziałał też z powstałym pod koniec 1933 lewicowym Kołem Młodych Lekarzy. Wiosną 1935 powrócił do Warszawy (gdzie się ożenił) i 1 IV t.r. podjął pracę w Wydz. Planowania Miasta Zarządu Miejskiego, od r. 1937 kierował tam Pracownią Planu Ogólnego Zabudowy Warszawy. W r. 1937 zdobył wraz z Maurycym Leykamem II nagrodę za projekt szkicowy «Żeglarski Ośrodek Morski w porcie i mieście Gdynia», zaś 1 XII t.r. Zarząd m. Warszawy za plan regulacji Warszawy i Regionu Warszawskiego, którego S. był współtwórcą, uzyskał Grand Prix na Światowej Wystawie w Paryżu. Dn. 26 II 1938 uczestniczył S. w pierwszej ogólnopolskiej konferencji w Warszawie w sprawie budownictwa wiejskiego; w kwietniu t.r. na konferencji poświęconej ogólnemu planowi zabudowy stolicy wygłosił referat Zasady budowy Warszawy. Kontynuował działalność polityczną w środowisku architektów; kierował komórką KPP przy utworzonym w r. 1934 Stow. Architektów RP (SARP). Latem 1937 odbył dłuższą wycieczkę do kilku krajów Europy. Po rozwiązaniu KPP czynny był od grudnia 1938 w Kole Dyskusyjnym Architektów i Plastyków przy Klubie Demokratycznym w Warszawie, opublikował wówczas artykuł Architektura w programie demokracji („Czarno na Białem” 1939 nr 103). W sierpniu 1939 wziął udział w kongresie urbanistycznym w Sztokholmie.

Po wybuchu drugiej wojny światowej S. na krótko udał się w grudniu 1939 do Lwowa, zajętego wówczas przez Armię Czerwoną, po żonę i córkę, które we wrześniu ewakuowały się tam z Warszawy. Odbył rozmowę z sowieckim komendantem miasta, gen. Iwanowem, w sprawie pracy, ale ten odniósł się do niego podejrzliwie. Powróciwszy do Warszawy w styczniu 1940 podjął ponownie pracę w Wydz. Planowania Zarządu Miejskiego (pracował tu do lipca 1942). Od lata 1941 działał w grupie młodych inteligentów komunistycznych nazywanych «biuletynowcami» od wydawanego przez nich (od 24 VI 1941) „Biuletynu Radiowego”. W sierpniu t.r. był współorganizatorem komunistycznego Związku Walki o Wyzwolenie (później Związku Walki Wyzwoleńczej – ZWW), w którym kierował działem wojskowym. Wraz z całym ZWW wszedł w styczniu 1942 do powstającej wówczas Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Powierzono mu funkcję szefa Sztabu Głównego organizującej się Gwardii Ludowej (GL). Uczestniczył w sformowaniu i wysłaniu w maju 1942 w teren (Piotrkowskie) pierwszego oddziału partyzanckiego GL pod dowództwem Franciszka Zubrzyckiego. Sprawował kierownictwo ogólne nad redakcją organu GL „Gwardzista”, w którego pierwszym numerze (25 V) zamieścił artykuł wstępny. Latem 1942 wszedł w konflikt z członkiem sekretariatu KC PPR Bolesławem Mołojcem, który usunął go ze stanowiska szefa sztabu GL i ogłosił usunięcie go z organizacji („Gwardzista” 1942 nr 5 z 1 VIII). Sprawę załagodzono i S. pozostał w GL. Po przejęciu stanowiska szefa Sztabu GL przez Franciszka Jóźwiaka w końcu sierpnia 1942, zajmował się S. organizowaniem ośrodka informacji dla kierownictwa PPR. Był redaktorem pism przeznaczonych dla wąskiego aktywu PPR i GL: „Przeglądu Prasowego” (listopad 1942 – sierpień 1943) i „Tygodnika” (październik 1943 – marzec 1944). Od grudnia 1942 lub stycznia 1943 stał na czele Wydz. II (Wywiadowczego) Sztabu Głównego GL. Określany dotąd jako oficer Sztabu, 15 VIII 1943 został mianowany majorem. W styczniu 1943 wraz z ówczesnym sekretarzem Komitetu Warszawskiego PPR Władysławem Gomułką prowadził rozmowy ze Związkiem Syndykalistów Polskich celem podjęcia wspólnej walki z Niemcami; nie doprowadziły one jednak do porozumienia. Wg powojennych źródeł, nie w pełni wiarygodnych, S. miał uczestniczyć w przekazywaniu donosów do Gestapo o AK (mowa jest o tym w sposób niejasny w nieformalnych roboczych notatkach z posiedzeń Biura Politycznego KC PPR z sierpnia 1948, jak też w zeznaniach Bogusława Hrynkiewicza, współpracownika wywiadu radzieckiego, z którym S. kontaktował się od poł. 1943; do sprawy tej wracał również W. Gomułka w zeznaniach z r. 1952). Przed upadkiem powstania w getcie warszawskim (1943), wraz z Aleksandrem Kowalskim, prowadził rozmowy z Adolfem Bermanem, przedstawicielem Żydowskiego Komitetu Narodowego, w sprawie pomocy dla uciekinierów z getta. Brał także udział w rozmowach między dowództwem GL a Polską Armią Ludową, podlegającą Robotniczej Partii Polskich Socjalistów (październik 1943).

Pod koniec 1943 uczestniczył S. w pracach nad utworzeniem Krajowej Rady Narodowej (KRN). Na spotkaniu w grudniu t.r. uczyniono go odpowiedzialnym za prace zespołu przygotowującego powołanie AL. W nocy z 31 XII 1943 na 1 I 1944 był obecny na posiedzeniu założycielskim KRN w Warszawie, na którym wygłosił przemówienie w imieniu GL; został członkiem KRN. Z chwilą powołania AL (1 I 1944) pełnił funkcję szefa Oddziału II (Informacji) jej Sztabu Głównego (nominację uzyskał w lutym t.r.). W marcu wszedł do KC PPR i został włączony w skład delegacji KRN do Moskwy. Przekazawszy kierownictwo Oddziałem Informacji Stanisławie Sowińskiej, S. wyjechał wraz z Edwardem Osóbką, Janem Stefanem Hanemanem z Warszawy (16 III, na Lubelszczyźnie dołączył do nich Kazimierz Sidor) i po przejściu linii frontu radziecko-niemieckiego dotarł 16 V samolotem z Kowla do Moskwy. Dn. 17 V delegaci odpowiadali na pytania działaczy Centralnego Biura Komunistów Polski (CBKP) i Związku Patriotów Polskich (ZPP) w ZSRR, którym towarzyszyli przedstawiciele KC Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) oraz oficerowie Głównego Zarządu Wywiadu Armii Czerwonej. Początkowo traktowani nieufnie, zostali jednak uznani za wiarygodnych, w znacznej mierze dzięki przedwojennej znajomości S-ego z Jakubem Bermanem, członkiem CBKP. Delegację KRN przyjął 19 i 22 V 1944 J. Stalin, który zgodnie z intencjami PPR uznał KRN za reprezentację lewicowej konspiracji w Polsce i ośrodek alternatywny wobec struktur podziemia związanego z rządem RP na obczyźnie. S. uczestniczył również w kolejnych spotkaniach ze Stalinem (20 i 22 VI), wraz z członkami delegacji złożył wizyty w ambasadach USA, Wielkiej Brytanii, Jugosławii i Czechosłowacji, wizytował żołnierzy Armii Polskiej w ZSRR, stacjonującej na Ukrainie (25 V – 6 VI) i przy tej okazji spotkał się w Kijowie z N. Chruszczowem, I sekretarzem KC Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy. W obszernym wystąpieniu w Moskwie 8 VI przed komunistami polskimi przedstawił sytuację w okupowanym kraju („Z pola walki” 1961 nr 4). Rozmawiał także z D. Manuilskim, członkiem Prezydium Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej, który dopytywał się o okoliczności śmierci B. Mołojca, zastrzelonego z rozkazu sądu partyjnego PPR 30 XII 1942. Dn. 13 VII został S. dokooptowany do CBKP; uczestniczył w posiedzeniach Zarządu Głównego ZPP oraz w posiedzeniach poprzedzających powołanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Po utworzeniu WP (formalnie przez połączenie AL i Armii Polskiej w ZSRR), został 22 VII członkiem Naczelnego Dowództwa WP i szefem Sztabu Głównego WP w stopniu pułkownika (zatwierdzenie stopnia: 2 XI 1944). Przebywał krótko w Żytomierzu, gdzie zorganizowano Sztab Główny w oparciu o Sztab Formowania Armii Polskiej w ZSRR.

Na początku sierpnia 1944 przyjechał S. do Lublina, gdzie znajdowało się dowództwo WP. Dn. 1 IX ustąpił stanowisko szefa Sztabu przysłanemu z armii radzieckiej gen. Władysławowi Korczycowi i został na krótko jego zastępcą oraz przedstawicielem KRN przy naczelnym dowództwie. Dn. 15 IX faktycznie, zaś 18 IX formalnie, został prezydentem m. Warszawy (początkowo tylko jej części prawobrzeżnej, zaś od 17 I 1945 całości). Jednocześnie od 28 IX 1944 przewodniczył Stołecznej Radzie Narodowej. Stanął też na czele delegacji Warszawy, która 13–18 XI odwiedziła Moskwę i 15 XI została przyjęta przez Stalina. Od listopada 1944 do lutego 1945 był S. członkiem Komitetu Warszawskiego PPR, uczestniczył w pracach jego Egzekutywy. W styczniu 1945 obok Lecha Niemojewskiego i Jana Zachwatowicza podpisał odezwę „Do architektów polskich”, wzywającą ich do włączenia się do odbudowy Warszawy. S. powołał także Biuro Organizacji Odbudowy Warszawy, przekształcone 14 II t.r. w Biuro Odbudowy Stolicy. Jego koncepcje rozwoju Warszawy, powstałe jeszcze przed r. 1939, wywarły wpływ na założenia odbudowy stolicy po wojnie. Na konferencji warszawskiej PPR 25 II 1945 wygłosił referat O odbudowie Warszawy („Z pola walki” 1964 nr 2 s. 39–43). Funkcje prezydenta Warszawy i przewodniczącego Stołecznej Rady pełnił do 5 III 1945. Swoje wspomnienia dotyczące tego okresu przedstawił 14 I 1965 na spotkaniu z historykami, zorganizowanym staraniem Tow. Miłośników Historii z okazji 20-rocznicy wyzwolenia Warszawy („Kwart. Hist.” 1966 nr 1 s. 55–68).

Decyzją Prezydium KRN z 2 III 1945 został S. mianowany (już jako generał brygady od 1 II t.r.) zastępcą ds. polityczno-wychowawczych naczelnego dowódcy WP Michała Roli-Żymierskiego, co wypada uznać za spóźnioną realizację uchwały BP KC PPR z 31 X 1944 o pracy w wojsku. Jednocześnie był od 20 III 1945 II wiceministrem obrony narodowej. Wraz z Rola-Żymierskim wyjechał w kwietniu t.r. na front, do terenów dyslokacji II i I Armii WP, uczestniczył w Moskwie w uroczystości podpisania układu o przyjaźni, pomocy i współpracy powojennej z ZSRR (21 IV), wreszcie wizytował jednostki WP szturmujące Berlin (29 IV – 2 V). Dn. 3 V mianowano S-ego generałem dywizji. Od maja był członkiem BP KC PPR (w życiorysie z 8 XII 1948 stwierdził, że był nim od stycznia 1945). Na posiedzeniu KC PPR 21 V krytykował przemilczanie udziału byłych akowców w walkach WP. Wygłosił w imieniu wojska przemówienie powitalne na XXVI Kongresie PPS 29 VI. Na polecenie BP KC PPR z 22 VIII, wraz z J. Bermanem opracował dla Stronnictwa Ludowego projekt deklaracji ideowej przyjętej przez tę partię 5 IX. Dn. 16 X wybrano go do Komisji Dyscyplinarnej KRN; w tym okresie (do 13 XI 1946) zastępował niejednokrotnie marszałka Rolę-Żymierskiego na posiedzeniach Prezydium KRN. Rozkazem naczelnego dowódcy WP z 30 X 1945 mianowano go na stanowisko I wiceministra obrony narodowej (formalną nominację uzyskał 14 II 1946) i zastępcy ministra ds. polityczno-wychowawczych. Podlegały mu Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy (GZP-W) WP, Główny Zarząd Informacji (GZI – kontrwywiad) WP, Służba Sprawiedliwości i III Wiceministerstwo, zajmujące się logistyką. Od listopada 1945 przewodniczył Centralnemu Zespołowi Partyjnemu PPR, który niejawnie nadzorował wojsko. Dn. 1 IX t.r. na zjeździe założycielskim Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację przedstawił referat programowy. Na I Zjeździe PPR 8 XII 1945 wygłosił przemówienie w dyskusji nad sprawozdaniem politycznym KC, dotyczące m.in. zadań wojska w walce z podziemiem politycznym i zbrojnym. Chociaż nie było go na liście wyborczej do KC PPR 12 XII 1945 (z uwagi na służbę wojskową), pozostał nadal członkiem KC i BP. Realizował w tym okresie linię polityczną kierownictwa PPR, zmierzającą do powstrzymania opozycyjnych działań środowisk postakowskich nie tylko środkami represyjnymi, ale także politycznymi, w celu realizacji idei armii ogólnonarodowej. M.in. rozmawiał 25 VII 1945 z płk. Franciszkiem Hermanem, byłym zastępcą szefa Oddziału II Komendy Głównej AK, próbując dotrzeć przez niego do delegata Sił Zbrojnych płk. Jana Rzepeckiego, z którym pragnął spotkać się Gomułka (Rzepecki odmówił udziału w spotkaniu). Również kontakty z Włodzimierzem Lechowiczem, w l. wojny oficerem AL i jednocześnie współpracownikiem Delegatury, miały pomóc w neutralizacji środowisk wywodzących się z AK. Prowadził także rozmowy w obecności ministra oświaty Czesława Wycecha z komendantem głównym BCh Franciszkiem Kamińskim w sprawie ujawnienia się byłych żołnierzy BCh. Opowiadał się za polonizacją korpusu oficerskiego WP, w którym znajdowali się wówczas oficerowie z Armii Czerwonej; dotyczyło to w szczególności oficerów polityczno-wychowawczych. W rozmowie z gen. Jakowem Drajczukiem, zastępcą ds. polityczno-wychowawczych dowódcy Wojsk Lotniczych, miał powiedzieć: «lepiej w ogóle nie mieć w jednostkach wojskowych pracowników politycznych niż mieć rosyjskich» (cytat ten znalazł się w memoriale funkcjonariuszy KC WKP(b) atakującym kierownictwo PPR przedstawionym kierownictwu radzieckiemu w kwietniu 1948). Jednakże aprobował rozpoczęte już wtedy czystki w kadrze oficerskiej wymierzone w oficerów związanych z przedwojennym WP i AK. Od 5 III 1946 do 1 XII 1948 był zastępcą przewodniczącego Państw. Komisji Bezpieczeństwa (PKB). Od 25 IV 1946 do 15 XII 1949 przewodniczył Komitetowi Wykonawczemu Rady Odbudowy Warszawy; przyczynił się do powstania Ligi Obywatelskiej Odbudowy Warszawy, która stawiała sobie za cel zdobywanie środków zagranicznych na odbudowę stolicy Polski. W dn. 23–26 V 1946 był kolejny raz w Moskwie w składzie delegacji RP (zawarta wówczas umowa m.in. anulowała polskie zobowiązania wojenne z tytułu dostarczenia WP broni i amunicji). Przemawiał też na II Kongresie Stronnictwa Demokratycznego (SD) 13 VII t.r. W styczniu 1947 został posłem na Sejm Ustawodawczy, wybranym z listy państwowej. Od marca t.r. przewodniczył Komisji BP ds. Kultury i Oświaty. Na jej pierwszym posiedzeniu (23 III) postulował «przymus wychowania ideologicznego», jak też likwidację «reakcji nauczycielskiej sposobem operacyjnym». Z tytułu pracy w Komisji opiniował scenariusze filmowe. Przewodniczył także obradom Komisji Administracyjno-Samorządowej BP. Na posiedzeniu PKB 27 III t.r. proponował przeprowadzenie czystki w harcerstwie. Po śmierci gen. Karola Świerczewskiego uczestniczył w posiedzeniu BP (29 III t.r.), na którym zapadła decyzja o przesiedleniu Ukraińców i rodzin mieszanych na tereny poniemieckie; był współodpowiedzialny za przygotowanie takiej akcji i współsygnował zarządzenie PKB o utworzeniu Grupy Operacyjnej «Wisła» (17 IV), zniszczeniu Ukraińskiej Armii Powstańczej i rozpoczęciu przesiedleń. W końcu lipca i w końcu sierpnia odbył rozmowy z przybyłym z Londynu gen. Stanisławem Tatarem w sprawie przekazania do kraju dalszych funduszy, pozostających do tej pory w dyspozycji różnych struktur polskiej emigracji w Londynie. Decyzją KC PPR i Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS z 3 IV 1948 wszedł do Komitetu Budowy Gmachu Zjednoczonych Partii. Na nie protokołowanym posiedzeniu BP w Jastrzębiej Górze w końcu lipca t.r. referował sprawę odnalezionego fragmentu archiwum II Oddziału Sztabu Głównego WP sprzed r. 1939. W czerwcu – sierpniu 1948, podczas konfliktu między sekretarzem generalnym KC PPR Gomułką a resztą członków BP KC, stanął po jej stronie. W dn. 19–23 VI uczestniczył jako członek delegacji PPR (ale głosu nie zabierał) w II Naradzie Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych obradującej pod Bukaresztem, która potępiła kierownictwo Komunistycznej Partii Jugosławii. Na posiedzeniu KC PPR (bez udziału Gomułki) 6 VII wygłosił referat o tradycjach zjednoczonej partii klasy robotniczej, który był pomyślany jako polemika z Gomułką (S. nie wymieniał go jednak z nazwiska). Powtórzył swe zarzuty wobec Gomułki jeszcze kilkakrotnie, poczynając od posiedzenia KC PPR w dn. 31 VIII – 3 IX t.r., na którym usunięto Gomułkę z zajmowanej funkcji. Był wówczas jednym z gorliwych realizatorów zwrotu politycznego w pracy PPR w wojsku (odtąd jawnej), czemu też dał wyraz w wystąpieniu na naradzie aktywu partyjnego WP (20 IX). Był delegatem na Kongres Zjednoczeniowy PPS i PPR; dn. 18 XII krytykował na nim prawicowych pepesowców w wojsku, jak też stwierdził, że «reakcja polska nie chciała odbudować Warszawy». Dn. 21 XII został członkiem KC i BP KC PZPR.

Pozycja S-ego była już jednak zagrożona, ponieważ już w październiku 1948 zostali aresztowani i oskarżeni o współpracę z przedwojennym kontrwywiadem polskim współpracownicy S-ego z okresu okupacji: Alfred Jaroszewicz, Lechowicz, płk. Teodor Naumienko, Stanisław Nienałtowski. W lutym 1949 przekazał S. przewodniczącemu KC PZPR Bolesławowi Bierutowi przechowywane przez Sowińską archiwum Oddziału Informacji GL/AL. Wkrótce stał się obiektem ataków, początkowo niejawnych, wewnątrzpartyjnych, później publicznych. Nakazano mu złożenie samokrytyki. Został też zmuszony do napisania (4 III) listu do BP KC PZPR z prośbą o przeniesienie do pracy związanej z budownictwem. Dn. 11 III BP skierowało go na stanowisko ministra odbudowy. Formalnie mianowano go na tę funkcję 1 IV (od 10 V był ministrem budownictwa). Dn. 4 IV przeniesiono go w wojsku w stan nieczynny (zaś 7 XII – do rezerwy). W czerwcu wziął udział w ogólnokrajowej naradzie architektów partyjnych. Wystąpił także z obszernym przemówieniem na I Ogólnokrajowym Kongresie Odbudowy Warszawy 23 VII (prasa odnotowała, że witany był burzą oklasków). Od czerwca do października intensywnie uczył się języka rosyjskiego. Tymczasem 10 VII ambasada ZSRR w Warszawie informowała swą centralę moskiewską, opierając się na doniesieniach Władysława Wolskiego (członka KC PZPR i ministra administracji publicznej), że w toku śledztwa przeciw Jaroszewiczowi i Lechowiczowi «ujawniono», iż S. był co najmniej od r. 1928 agentem polskiej policji politycznej (informacja ta nie odpowiadała rzeczywistości). Dn. 10 XI BP KC PZPR, po złożeniu przez S-ego samokrytyki, postanowiło wykluczyć go z BP i z KC. Na III Plenum KC PZPR (11–13 XI) zaatakowano go obok Gomułki i byłego członka Sekretariatu KC PPR Zenona Kliszki. Zarzucano mu «karygodną, wynikającą z fałszywej, oportunistycznej i nacjonalistycznej postawy, ślepotę polityczną», która umożliwiła «przeniknięcie na odpowiedzialne stanowiska wrogiej agentury działającej przeciw ruchowi rewolucyjnemu i Polsce Ludowej na rzecz obcych wywiadów». Chociaż S. występował na tym posiedzeniu KC z oświadczeniami samokrytycznymi i «odcinającymi się» od Gomułki, został jednak usunięty z KC i pozbawiony prawa zajmowania odpowiedzialnych stanowisk partyjnych. Dn. 14 XII został zwolniony ze stanowiska ministra budownictwa. Miał wówczas zniszczyć część swego archiwum, pozostałe materiały przekazać Min. Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) oraz Bierutowi (zeznanie S-ego wymuszone podczas śledztwa 5 VII 1950). Następnie przeniesiono go do Wrocławia, gdzie pracował jako kierownik techniczny Centralnego Biura Projektów i Studiów Budownictwa Osiedlowego. Już 7 XII 1949 uzyskano od Hrynkiewicza zeznania obciążające S-ego, który znajdował się wówczas w areszcie śledczym organów bezpieczeństwa.

W maju 1950 Komisja BP KC PZPR ds. Bezpieczeństwa podjęła decyzję o uwięzieniu S-ego. W tym czasie Wanda Wasilewska przywiozła jakoby z Kijowa od gen. NKWD I. Sierowa informacje, z których wynikało, że S. miał zamiar zbiec za granicę. Dn. 13 V 1950 wicedyrektor Biura Specjalnego MBP Józef Światło aresztował S-ego we Wrocławiu i przewiózł do Warszawy. Osadzono go początkowo w specjalnym areszcie MBP w Miedzeszynie pod Warszawą, a następnie w więzieniu śledczym na Mokotowie. Jednocześnie został usunięty z PZPR, czego nie potwierdzała żadna formalna uchwała. W październiku kierownictwo GZI MON, znajdujące się pod niemal całkowitą kontrolą oficerów radzieckich, oddelegowanych do WP, starało się o przejęcie śledztwa przeciw S-emu w swoje ręce, czemu przeciwstawili się wiceminister bezpieczeństwa publicznego Roman Romkowski oraz dyrektor Biura Specjalnego (następnie Departamentu X) MBP Anatol Fejgin. Ich stanowisko poparli Bierut oraz członek BP i Sekretariatu KC PZPR, Berman, prowadzący stały nadzór nad śledztwem jako członkowie Komisji BP ds. Bezpieczeństwa (wchodził do niej także Hilary Minc). S. przesłuchiwany był niemal codziennie przez wiele godzin; stosowano wobec niego tzw. konwejer, czyli ciągłe przesłuchiwanie przez zmieniających się oficerów śledczych (Ludwika Szenborna, Kazimierza Michalaka, Mieczysława Notkowskiego, Adama Bienia – nadzorowanych przez A. Fejgina). S. był pozbawiony przyborów do pisania, gazet i książek, służbie więziennej nie wolno się było do niego odzywać, w jego celi światło paliło się całą dobę. Przedmiotem zainteresowania w pierwszej fazie śledztwa był brat Józef, ale przede wszystkim kulisy wydarzeń w PPR w okresie okupacji. Zajmowano się także losami archiwum II Oddziału Sztabu Głównego WP, odkrytymi w l. 1947–8. Przedmiotem śledztwa była także polityka kadrowa S-ego w wojsku. Pod presją, S. w zeznaniu wymuszonym 30 V 1950 nazwał siebie «zbrodniarzem», zaś w zeznaniu z 10–12 IX 1950 stwierdził: «świadomie robiłem prowokację». Wg oświadczenia Sowińskiej (z maja 1956), przebywającej w areszcie śledczym od 19 X 1949, pokazywano jej protokół zeznań S-ego, w którym przyznawał się do przygotowywania (po wojnie) zamachu stanu wspólnie z Gomułką (tak sformułowanego protokołu nie ma w aktach sprawy S-ego). Ją z kolei nakłaniano, żeby zeznała, iż S. współpracował z Gestapo. Oprócz S-ego aresztowano jego brata Leona i wdowę po bracie Józefie, Eleonorę. Żądano od nich zeznań o kontaktach S-ego w r. 1943 z Józefem, wówczas komendantem krakowskiego Okręgu AK. Gromadzono fałszywe oskarżenia obciążające S-ego, wymuszane od aresztowanych działaczy PPR i GL (Czesława Mankiewicza, Szczęsnego Dobrowolskiego, Mieczysława Walczaka). S. był również przesłuchiwany w sprawie działaczy konspiracyjnej PPR: Kliszki i Władysława Bieńkowskiego. Równolegle ze śledztwem przeciwko S-emu w MBP, toczyło się w GZI w l. 1950–1 śledztwo przeciw grupie wyższych oficerów (sprawa gen. Tatara – tzw. spisek w wojsku), w czasie którego również starano się wymusić zeznania obciążające S-ego (współpraca z Komendą Główną AK). Prowadzący to śledztwo zamierzali wysunąć oskarżenie, że S. należał do spisku, a nawet stał na jego czele. Nie zgodziła się na to Komisja BP ds. Bezpieczeństwa, jednak podczas procesu dziewięciu generałów i oficerów przed Najwyższym Sądem Wojskowym (NSW) 31 VII – 13 VIII 1951 niejednokrotnie wymieniano nazwisko S-ego. On sam wystąpił na rozprawie 8 VIII 1951. Dopiero wtedy fakt jego uwięzienia został ujawniony zarówno w prasie, jak i w Polskiej Kronice Filmowej. S. złożył wówczas wyjaśnienia, w których oskarżał się o nie wykonywanie postanowień kierownictwa PPR (m.in. uchwały BP KC PPR z 31 X 1944) dotyczących wojska, a zwłaszcza polityki kadrowej w wojsku. Jego odpowiedzi na pytania naczelnego prokuratora wojskowego płk. Stanisława Zarako-Zarakowskiego były wcześniej mu narzucone. W sentencji wyroku NSW znalazło się sformułowanie przypisujące S-emu rolę przywódczą (obok Gomułki) w «grupie prawicowo-nacjonalistycznej». Lansowano wówczas, obok pojęcia «gomułkowszczyzna», także pejoratywne w wymowie określenie «spychalszczyzna», w czym wyróżnił się szef Głównego Zarządu Politycznego (GZP) WP, gen. Marian Naszkowski. Po procesie nadal gromadzono materiały wymuszane przeciw S-emu od świadków znajdujących się na wolności: byłego szefa GZP-W Janusza Zarzyckiego, oficera z Dep. Personalnego MON, następnie z GZI, Aleksandra Kokoszyna, byłego szefa Dep. Personalnego MON Stanisława Zawadzkiego oraz jego następcy Józefa Turskiego. Dopiero 31 X 1951 pozbawiono S-ego immunitetu poselskiego. Przeprowadzony 14–21 XII 1951 przed Sądem Wojewódzkim dla m. Warszawy proces współpracowników Ekspozytury Urzędu Śledczego (krypt. Start) Delegatury Rządu RP miał wykazać, że S. był informowany o antykomunistycznej działalności tej grupy. Z kolei od uwięzionego gen. Józefa Kuropieski wymuszono zeznanie, że jako członek konspiracyjnej organizacji w wojsku współdziałał z S-m. W r. 1952 stał się S. obiektem publicznych ataków. Członek BP KC PZPR Jóźwiak w publikacji „PPR w walce o wyzwolenie narodowe i społeczne” (W. 1952, faktycznym autorem tej książki był zastępca kierownika Wydz. Historii Partii KC PZPR Józef Kowalski) oskarżył go o przyczynienie się do aresztowania przez Niemców w r. 1943 sekretarza KC PPR Pawła Findera i członkini KC Małgorzaty Fornalskiej. Przeciwko S-emu wystąpił także 28 XI 1952, na akademii poświęconej 10-rocznicy śmierci sekretarza KC PPR Marcelego Nowotki, zastępca członka BP i sekretarz KC PZPR Władysław Dworakowski. Już po śmierci Stalina na VIII Plenum KC PZPR I kadencji 28 III 1953 został S. zaatakowany przez Bieruta i ministra bezpieczeństwa publicznego Stanisława Radkiewicza. Przesłuchania S-ego urwały się 15 V t.r. Wznowiono je na krótko 13–18 IX 1954. Od tego czasu przestał być przesłuchiwany przez organy bezpieczeństwa. W r. 1954 miał już możliwość lektury książek, a nawet napisał komentarz do pracy F. Engelsa „Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa” (ogłoszony: „Mies. Liter.” 1967 nr 5). Dn. 15 XI t.r. NSW wydał postanowienie o aresztowaniu (przedłużane następnie kilkakrotnie) S-ego (na wniosek Dep. Śledczego MBP z 5 XI) jako podejrzanego o dokonanie przestępstwa z art. 86 kodeksu karnego WP z 23 IX 1944 (zmiana przemocą ustroju państwa), uzasadniając, że S. jako wiceminister obrony narodowej «osłabiał Państwo Ludowe i jego siły obronne przez nasycanie ich organów wrogimi elementami dwójkarskimi i reakcyjnymi oficerami przedwojennymi». Dn. 30 IV 1955 szef Oddziału VII Naczelnej Prokuratury Wojskowej Jan Orliński przekazał S-ego do dyspozycji prokuratora generalnego PRL. Dn. 11 XII prokurator generalny PRL Stefan Kalinowski postanowił pociągnąć S-ego do odpowiedzialności karnej z art. 140 § 1 kodeksu karnego WP (nadużycie władzy). Przesłuchania S-ego wznowiono po rocznej przerwie 8–16 VIII 1955. S. odwołał wówczas swe zeznanie z 30 V 1950, oświadczając, że złożył je «pod wpływem załamania psychicznego». W pisemnym oświadczeniu (31 XII 1955) przyznawał się do błędnej polityki kadrowej w wojsku. Z kolei 3 I 1956 w piśmie do prokuratora generalnego prosił o darowanie mu winy, co spotkało się z odmową. Dn. 7 i 9 I złożył ostatnie zeznania; 10 I zamknięto śledztwo i przekazano S-ego do prokuratury wojskowej. W tym czasie nazwisko S-ego pojawiało się w prasie sporadycznie. Zeznawał na procesie Jaroszewicza (30 VI 1955), jego nazwisko wymieniono także na procesie Lechowicza (4–6 VII t.r.). I sekretarz KC PZPR Bierut nalegał na przeprowadzenie procesu sądowego S-ego, choć 23 I 1956 BP KC PZPR opowiedziało się większością głosów za uwolnieniem S-ego. Dopiero podczas nieobecności Bieruta, przebywającego w Moskwie (gdzie zmarł 12 III 1956), BP KC PZPR 8 III t.r. zadecydowało zwolnić S-ego z aresztu na podstawie amnestii z r. 1952. Także 8 III prokurator generalny wystąpił do NSW o umorzenie postępowania przeciw S-emu, tego samego dnia NSW podjął taką decyzję i uwolnił S-ego.

Dn. 9 III 1956 wyszedł S. na wolność. Otrzymał odszkodowanie pieniężne, jednak do października pozostawał bez pracy. Nowy I sekretarz KC PZPR Edward Ochab na VI Plenum KC PZPR II kadencji 20 III 1956 podtrzymał decyzję o wykluczeniu go z partii, uznając za bezsporną jego odpowiedzialność za «zanieczyszczenie kadr WP obcym i wrogim elementem». S. w piśmie do NSW z 31 III 1956 domagał się wszczęcia postępowania, które umożliwiłoby mu obronę przed zarzutami. Dn. 17 IV 1956 MSW uchyliło swe postanowienie z 8 III 1956 i przekazało sprawę prokuratorowi generalnemu PRL, który ją umorzył. Do formalnej rehabilitacji S-ego więc nie doszło. Jeszcze kilkakrotnie zwracał się S. do KC PZPR ustnie oraz listownie (20 III, 18 IV, 3 V i 28 VI 1956), prosząc o zdecydowane odrzucenie zarzutów. W znacznej mierze pod naciskiem opinii aktywu partyjnego, VII Plenum KC PZPR II kadencji 28 VII anulowało, jako nieprawdziwe, oskarżenia wysunięte wobec S-ego (a także Gomułki i Kliszki) przez III Plenum KC PZPR I kadencji w r. 1949. BP KC postanowiło 30 VII 1956 zwrócić S-emu legitymację partyjną. Zgodnie ze wspólną decyzją BP KC i Gomułki z 12 i 17 X przedstawiono kandydaturę S-ego (obok Gomułki, Kliszki i Ignacego Logi-Sowińskiego) na członka KC PZPR, choć jeszcze na posiedzeniu BP KC 15 X Ochab oceniał politykę kadrową S-ego w wojsku jako «niesłuszną». Na VIII Plenum KC PZPR rozpoczętym 19 X został S. wybrany w skład KC. Po objęciu 21 X kierownictwa PZPR przez Gomułkę (S. wystąpił obok niego krótko na wielkim wiecu w Warszawie 24 X) został 22 X powołany (decyzją BP KC) do czynnej służby w WP. Dn. 22 X mianowano go szefem GZP WP, zaś 23 X wiceministrem obrony narodowej. Pełnił te funkcje krótko, gdyż już 13 XI został ministrem obrony narodowej. Zgodnie z decyzją BP KC wszedł (26 X) do czteroosobowego Centralnego Zespołu Wojskowego kierowanego przez Gomułkę jako jego zastępca. Dn. 27 X przewodniczył ogólnokrajowej naradzie wyższych dowódców i oficerów politycznych z udziałem Gomułki. Dn. 17 XII w Warszawie był współsygnatariuszem polsko-radzieckiej umowy o statusie prawnym wojsk radzieckich «czasowo stacjonujących w Polsce». W wyborach do Sejmu PRL II kadencji (20 I 1957) został posłem z okręgu wyborczego Poznań (wybierany był na posła z tego okręgu w kolejnych wyborach 1961, 1965 i 1969; uważając się za posła Wielkopolski, starał się o rozstrzygnięcia korzystne dla tego regionu). Towarzyszył Gomułce w jego rozmowach moskiewskich w dn. 24–25 V 1957. T.r. był w Chinach, gdzie rozmawiał z Mao Zedongiem. Dn. 20 VII t.r. uzyskał S. stopień generała broni. Kierując się zaleceniami Gomułki ograniczył przedsięwzięcia zmierzające do wyjaśnienia spraw śledczych i sądowych w stosunku do oficerów oskarżonych o udział w przestępstwach okresu stalinowskiego. Na posiedzeniu BP KC PZPR referował (15 III 1958) koncepcję reorganizacji wojska, co stało się przedmiotem rozmów delegacji WP z kierownictwem Układu Warszawskiego w Moskwie (24–26 III t.r.). Od 23 IV 1958 do 21 VI 1968 przewodniczył Radzie Głównej Przyjaciół Harcerstwa. Od 17 VI 1958 do 13 I 1966 przewodniczył też Radzie Głównej Społecznego Funduszu Odbudowy Kraju i Stolicy. Od 30 I 1959, wraz z kilkoma wyższymi oficerami, co tydzień odbywał zajęcia jako zaoczny słuchacz Akademii Sztabu Generalnego w Warszawie; 22 IV 1961 obronił tam pracę dyplomową pt. Podstawowe problemy ludowej obronności (wydanej w 70 egzemplarzach jako wydawnictwo tajne specjalnego znaczenia). Praktyczną realizacją proponowanych w niej rozwiązań stała się uchwalona 21 XI 1967 z jego inicjatywy ustawa o powszechnym obowiązku obrony PRL. Na III (1959), a potem na IV (1964) i V (1968) Zjazdach PZPR wybierano go do KC. Od 19 III 1959 był członkiem BP KC PZPR. Z tego przede wszystkim tytułu reprezentował kierownictwo PZPR na wielu konferencjach wojewódzkich PZPR, głównie w Poznaniu. Dn. 7 X 1963 Rada Państwa nadała mu stopień marszałka Polski. W okresie sprawowania funkcji ministra obrony przez S-ego w wojsku dokonał się zarówno powrót do tradycji WP w regulaminach służby i ceremoniale wojskowym, jak i zmiany o większym znaczeniu (sformowanie i rozwój wojsk rakietowych, zwiększenie roli lotnictwa wojskowego i jego modernizacja, przekształcenie wszystkich dywizji piechoty w dywizje zmechanizowane, wprowadzenie obowiązku uzyskiwania przez oficerów wykształcenia średniego, a także przekształcenie w r. 1967 szkół oficerskich w szkoły wyższe). Z dowództwa WP usunięto oficerów (z wyjątkiem gen. Jerzego Bordziłowskiego) i doradców z Armii Radzieckiej. Pobyt S-ego w więzieniu i dramatyczne śledztwo wywarły wpływ na jego psychikę, spowodowały, że stał się człowiekiem trudnym jako przełożony, cechowała go odtąd zmienność nastrojów, niekiedy przechodząca wręcz w histerię, chwiejność przy podejmowaniu decyzji personalnych.

S. wyjeżdżał niejednokrotnie do Moskwy zarówno z uwagi na udział w pracach Układu Warszawskiego, jak też w związku z polsko-radziecką współpracą dwustronną w dziedzinie wojska i zbrojeń. Unikał serwilizmu i zmierzał do partnerskich stosunków WP z Armią Radziecką, ale nie udało mu się uzyskać pomocy w założonej przez siebie modernizacji WP (sprzęt podobnej generacji co używany przez armię radziecką). Uczestniczył w posiedzeniach Doradczego Komitetu Politycznego Państw – Stron Układu Warszawskiego (Moskwa 1958, 1960–3, Warszawa 1965, Bukareszt 1966, Sofia 1968), w naradach ministrów obrony w Warszawie i Pradze, w rozmowach przywódców państw socjalistycznych w Moskwie 17–22 X 1966. Brał udział we wspólnych od r. 1961 manewrach wojsk Układu Warszawskiego organizowanych na terenie Polski oraz jako obserwator w takich manewrach w innych państwach sojuszniczych. S. odbył również podróże zagraniczne do Czechosłowacji (1960), NRD (1963), na Węgry (1964), do Austrii (1966), Belgii (1967), Jugosławii (1967), Finlandii (1967). W l. 1964–9 i od r. 1974 był członkiem Rady Naczelnej ZBoWiD. Dn. 16 VI 1965 został honorowym przewodniczącym SARP. Starał się być opiekunem sztuki, zwłaszcza plastyki. Z jego inicjatywy WP odbudowało Królikarnię w Warszawie, przekształconą na muzeum dzieł Xawerego Dunikowskiego. Utrzymywał bliskie kontakty z historykiem sztuki Stanisławem Lorentzem i archeologiem Kazimierzem Michałowskim. Był inicjatorem ustanowienia w r. 1963 nagrody im. Stanisława Skrypija dla architektów oraz w r.n. – nagrody plastycznej im. Franciszka Bartoszka i Zygmunta Bobowskiego. Ze wspomnień architektów – przyjaciół S-ego – wynika, że zarówno gdy pełnił wysokie funkcje publiczne, jak i później, interesowała go architektura, snuł plany przebudowy różnych miejsc Warszawy (zrealizowano jego pomysł odwrócenia Pałacu Lubomirskich, aby zasłonić nieestetyczną jego zdaniem halę «Gwardii»). Przewodniczył 8 VI 1970 sądowi konkursowemu, który oceniał projekty Centrum Zdrowia Dziecka w Międzylesiu (od 7 II 1968 był przewodniczącym Komitetu Honorowego jego budowy).

W związku z wojną izraelsko-arabską przedstawił S. zadania WP w przemówieniach do absolwentów Wojskowej Akad. Technicznej (20 VII 1967) i Akad. Sztabu Generalnego (21 VII 1967, tu nazwał Izrael państwem faszystowskim). Godził się z rozpoczętą w korpusie oficerskim WP czystką oficerów pochodzenia żydowskiego, a także oficerów wykazujących sympatie proizraelskie. Dochodziło wówczas do wystąpień wręcz prowokatorskich (np. otwarte wystąpienie dowódcy pułku inżynieryjno-budowlanego w Modlinie) przeciw S-emu, którym patronowali niechętni S-emu: minister spraw wewnętrznych Mieczysław Moczar i członek BP i sekretarz KC PZPR Ryszard Strzelecki. Dn. 28 III 1968 złożył S. deklarację poparcia polityki władz partyjnych w związku z tzw. wydarzeniami marcowymi na zebraniu aktywu partyjnego Sił Zbrojnych PRL. Po dymisji przewodniczącego Rady Państwa Ochaba, BP KC PZPR desygnowało 8 IV S-ego na przewodniczącego Rady Państwa, co formalnie na wniosek Gomułki zatwierdził Sejm 11 IV, odwołując S-ego ze stanowiska ministra obrony narodowej (decyzją BP KC z 8 IV powierzono mu nadal odpowiedzialność za sprawy wojska, w praktyce wkrótce odebraną). Nowa funkcja w istocie oznaczała osłabienie pozycji S-ego w kierownictwie PZPR. Znamienne, że ogłoszona wówczas przez PAP nota biograficzna S-ego zwracała uwagę na pochodzenie społeczne ojca (robotnicze) i matki (chłopskie) oraz podawała nazwisko rodowe żony, co miało powstrzymać rozsiewane wówczas przez moczarowców plotki, że S., bądź jego żona, są pochodzenia żydowskiego. Dn. 4 VI t.r. został S. także przewodniczącym Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu (był nim do 17 VI 1971). Brał udział w obradującym w Warszawie 14–15 VII 1968 spotkaniu przywódców pięciu państw socjalistycznych w sprawie wydarzeń w Czechosłowacji. Jako przewodniczący Rady Państwa przebywał 18 IX w Moskwie, gdzie odbył poufną rozmowę z przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej ZSRR N. Podgornym. T.r. złożył też wizyty w Iranie (8–14 V), NRD (30 VI), Mongolii (20–25 IX), Iraku (23–25 X). Dn. 3–6 VII 1969 spotkał się w Wysokich Tatrach z prezydentem Czechosłowacji L. Svobodą. W l.n. wyjeżdżał z oficjalnymi wizytami do Algierii (6–10 X 1969), Bułgarii (12–15 X 1970) i Pakistanu (29 X – 1 XI 1970). Podczas tej ostatniej wizyty uniknął śmierci w czasie zamachu na lotnisku w Karaczi 1 XI 1970 (zginął wówczas wiceminister spraw zagranicznych PRL Zygfryd Wolniak; okoliczności tego wydarzenia nie zostały całkowicie wyjaśnione). Dn. 15 XII t.r. uczestniczył w odprawie zorganizowanej przez Gomułkę i nie zgłosił zastrzeżeń wobec decyzji dotyczących użycia broni przeciw strajkującym robotnikom na Wybrzeżu. Wraz z odejściem od władzy Gomułki na podstawie decyzji VII Plenum KC PZPR V kadencji z 20 XII 1970 przestał być członkiem BP KC PZPR. Na posiedzeniu BP tegoż dnia bronił się, argumentując, że «w wielu konkretnych sytuacjach był eliminowany z podejmowania decyzji». Wg ówczesnego wiceministra spraw zagranicznych Józefa Winiewicza, S. sam uchylał się od tego. Dn. 23 XII 1970 przestał być S. także przewodniczącym Rady Państwa, a 17 XII r.n. – członkiem KC. Odtąd pozostawał na emeryturze, stopniowo odsuwany od wszystkich godności. Na początku 1971 wiceminister obrony narodowej Józef Urbanowicz próbował wszcząć nieformalne śledztwo o wykorzystywanie przez S-ego stanowiska służbowego dla celów prywatnych, lecz wkrótce od tego odstąpiono na wniosek ministra obrony narodowej Wojciecha Jaruzelskiego. Dn. 7 XI 1972 BP KC PZPR przyznało S-emu specjalną emeryturę, formalnie mu nie przysługującą.

Na emeryturze S. napisał wspomnienia, które ogłaszano we fragmentach: Wspomnienia o partyjnej robocie (1931–1944) (Arch. Ruchu Robotniczego, W. 1975 II), Ze wspomnień (1939–1944) („Z pola walki” 1976 nr 4), Zwycięstwo demokracji ludowej (1945–1947) („Wojsk. Przegl. Hist.” 1976 nr 4), Warszawa społeczna (1944–1945) („Z pola walki” 1977 nr 1), Delegacja KRN w Związku Radzieckim (1944) („Dzieje Najnowsze” 1978 nr 3), Centrum Warszawy (z prac nad planem urbanistycznym w latach międzywojennych) („Kron. Warszawy” 1978 nr 1), Powołanie PKWN – wspomnienia („Z pola walki” 1979 nr 2), Wspomnienia z pobytu delegacji KRN wśród żołnierzy Armii Polskiej w ZSRR („Wojsk. Przegl. Hist.” 1979 nr 2), Znad Odry i Nysy do Berlina („Mies. Liter.” 1979 nr 5), Z lat odbudowy: Dom Partii, metamorfozy centrum (w: Warszawa stolica Polski Ludowej, W. 1979 z. 4), Ze wspomnień („Polityka” 1980 nr 24). Zmarł w Warszawie 7 VI 1980. Pochowany został na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. Odznaczony był m.in.: Krzyżem Grunwaldu III kl. (przez KRN w r. 1944) i II kl. (1945), Orderem Virtuti Militari III kl. (1945), Krzyżem Partyzanckim (1946), Orderem Odrodzenia Polski II kl. (1946), Orderem Sztandaru Pracy I kl. (1959), Orderem Budowniczych Polski Ludowej (1961), Wielkim Krzyżem Korony Belgii, Wielkim Krzyżem Orderu Białej Róży Finlandii, Orderem Sztandaru Bojowego Jugosławii.

S. był żonaty (od r. 1935) z Barbarą Skrzypczyk (1910–1987), miał córki: Annę (ur. 1938), historyka sztuki, i Małgorzatę (ur. 1942), scenografa.

Po śmierci S-ego ukazały się w postaci książkowej jego wspomnienia z l. 1941–4 pt. Początek walki. Fragment wspomnień (W. 1983). Wspomnienie pt. Na stanowisku zastępcy naczelnego dowódcy WP ds. polityczno-wychowawczych opublikowano w zbiorze „Z piastowskim orłem” (W. 1984 s. 283–94).

Fot. w Arch. Dok. Mechan. w W.; – Chojnacki W., Bibliografia polskich publikacji podziemnych wydanych pod rządami komunistycznymi w latach 1939–1941 i 1944–1953, W. 1996; Smosarski L., Materiały do bibliografii publikacji Polskiej Partii Robotniczej 1942–1948, W. 1976; – Mała Encyklopedia Wojskowa, III; Słownik polityków polskich XX w., P. 1998; W. Enc. Powsz. (PWN), X; – Baliszewski D., Kunert A. K., Ilustrowany przewodnik po Polsce stalinowskiej, 1944–1945, W. 1999 I; Cmentarz Komunalny Powązki, dawny Wojskowy w Warszawie, W. 1989; Mołdawa T., Ludzie władzy 1944–1991, W. 1991; – Blum J., Z dziejów Wojska Polskiego w latach 1944–48, [b.m.w.] 1968; Brzeziński B., Gołębiowski J. W., Warszawska organizacja PPR wobec zagadnień odbudowy i uruchomienia życia miasta w l. 1946–1948, Warszawa stolica Polski Ludowej, Studia Warsz., T. 5: 1970 z. 1 s. 141–208; Buczek R., Na przełomie dziejów. Polskie Stronnictwo Ludowe w l. 1945–1947, Toronto 1983; Dzieje Poznania, Red. J. Topolski, L. Trzeciakowski, W.–P. 1998 II; Edgaro M., Marian Spychalski – działacz PPR, W. 1988; Górski J., Warszawa w latach 1944–1949. Odbudowa, W. 1988; Grot L., Konecki T., Nalepa T., Pokojowe dzieje Wojska Polskiego, W. 1988 s. 48, 56, 71–2, 119, 178, 183, 189–90, 209, 348–9, 351, 356–9, 364; Hillebrandt B., Jakubowski J., Warszawska organizacja PPR, W. 1978; Kersten K., Narodziny systemu władzy 1943–1948, W. 1990; Kochański A., Polska 1944–1991, W. 1996–2001 I–II 510, 537, 551, 553, 625–6 (tu pominięty w indeksie), IV (mszp. w posiadaniu autora); tenże, III Plenum KC PZPR – Pamięć i przestroga, „Nowe Drogi” 1989 nr 5 s. 111–23; Malinowski M., Geneza PPR, W. 1972; Malinowski M. i in., Polski ruch robotniczy w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej, wrzesień 1939 – styczeń 1945, W. 1964 (fot.); Marat S., Snopkiewicz J., Ludzie bezpieki, W. 1990; Mulak J., Polska lewica socjalistyczna 1939–1944, W. 1990; Nalepa E., Rok 1967 w Wojskach Obrony Powietrznej Kraju, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1997 nr 4 s. 53–62; Nazarewicz R., Armii Ludowej dylematy i dramaty, W. 1998; Organizacja i działania bojowe ludowego WP 1943–1945, W. 1958–63 I–IV; Poksiński J., „My sędziowie nie od boga”, W. 1996; tenże, „TUN” – Tatar–Utnik–Nowicki, W. 1992; Przygoński A., Prasa konspiracyjna PPR, W. 1966; Rogala W., Poznańskie lata Mariana Spychalskiego, „Kron. M. Poznania” 1986 nr 4 s. 53–62; Różański S., Planowanie przestrzenne Warszawy 1916–1939, w: Warszawa II Rzeczypospolitej, W. 1968 z. 1 s. 335–60; Stola D., Kampania antysyjonistyczna w Polsce 1967–1968, W. 2000; Turlejska M., O inżynierze Stanisławie Nowickim, „Z pola walki” 1961 nr 4 (fot. zbiorowa s. 405); Werblan A., Władysław Gomułka – sekretarz generalny PPR, W. 1988; Wieczorek M., Armia Ludowa – powstanie i organizacja, W. 1979; Żenczykowski T., Dramatyczny rok 1945, Londyn 1991; tenże, Polska Lubelska, W. 1990; – Who’s Who in Socialist Countries, New York–Munich 1978; – Arch. Ruchu Robotniczego, W. 1975 II, W. 1977 IV, W. 1981 VI, W. 1986 X; Biuletyny informacyjne MBP, T. 2 1948, W. 1995; Błażyński Z., Mówi Józef Światło, W. 1990; Centrum władzy. Protokoły posiedzeń kierownictwa PZPR. Wybór z lat 1949–1970, W. 2000; Chruščev N. S., Vremja, ljudi, vlast’, Moskva 1999 III; Czarnecki W., To był też mój Poznań. Wspomnienia architekta miejskiego z lat 1925–1938, Oprac. J. Dembski, P. 1987; IV Zjazd PZPR, W. 1964 s. 412–25; Dąbrowska M., Dzienniki powojenne 1945–1949, [Oprac.] T. Drewnowski, W. 1996 I–III; Dowództwo Główne GL i AL. Zbiór dokumentów z lat 1942–1944, W. 1967; Działalność władz miejskich Warszawy w świetle sprawozdania dla PKWN (15 IX – 31 XII 1944), „Kron. Warszawy” 1970 nr 4 s. 89–124; Grzelak C., Stańczyk M., Zwoliński S., Bez możliwości wyboru. Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943–1945, W. 1993; Janczyk T., Moje spółdzielcze lata, W. 1981 s. 305; Kowalewski J., Droga powrotna, Londyn 1974; Kierownictwo PPR/PZPR o wojsku 1944–1956 (w druku); Kowalski L., Generałowie, W. 1992; Kuropieska J., Nieprzewidziane przygody, Kr. 1988; tenże, Wspomnienia z l. 1956–1968, cz. 2; tenże, Z powrotem w służbie, W. 1984 s. 19, 28, 35, 39–42, 44, 47, 56, 119, 126, 149, 152, 248, 250–1, 261–2, 281–2, 305, 311, 320, 329; Marzec 68. Między tragedią a podłością, W. 1998; Misiło E., Akcja „Wisła”. Dokumenty, W. 1993; Mroczkowski W., Materiały z lat 1945–1948 dotyczące odbudowy i rozbudowy Warszawy przekazane przez marszałka Polski Mariana Spychalskiego do Centralnego Archiwum KC PZPR, w: Warszawa stolica Polski Ludowej, W. 1979 z. 4 s. 123–6; Naszkowski M., Nauki procesu bandy szpiegowsko-dywersyjnej, „Nowe Drogi” 1951 nr 4 s. 25–42; tenże, Paryż–Moskwa, Wspomnienia dyplomaty (1945–1980), W. 1986; Odbudowa Warszawy 1944–1949, W. 1977 I–II; Oskarżeni, „Tyg. Kult.” 1989 nr 40–43; V Zjazd PZPR, W. 1968 s. 653–9; Pióro T, Armia ze skazą, W. 1994; Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich 1949–1953, W. 2000; Polska – ZSRR. Struktury podległości. Dokumenty WKP(b) 1944–1949, W. 1995; Protokoły posiedzeń BP KC PPR 1944–1945, Oprac. A. Kochański, W. 1992; Protokoły posiedzeń BP KC PPR 1947–1948 r., Oprac. A. Kochański, W. 2002; Protokoły posiedzeń Prezydium Krajowej Rady Narodowej 1944–47, Oprac. J. Kochanowski, W. 1995; Protokół obrad KC PPR w maju 1945, Oprac. A. Kochański, W. 1992; Przypkowski T., W trosce o piękno Warszawy, w: Wspomnienia o Stefanie Starzyńskim, Oprac. M. M. Drozdowski, W. 1982; Rakowski M. F., Dzienniki polityczne 1958–1966, W. 1999; tenże, Dzienniki polityczne 1967–1968, W. 1999; tenże, Dzienniki polityczne 1969–1971, W. 2001; Roman W., Oficer do zleceń, W. 1989; Sejm Ustawodawczy, Sprawozdanie stenograficzne z 98 posiedzenia [1951] łam 51–2, druk nr 985; Sigalin J., Warszawa 1944–1980. Z archiwum architekta, W. 1986; Soveščanija Kominforma 1947, 1948, 1949, Moskva 1998; Sowińska S., Lata walki, W. 1948 s. 53–5, 137–8, 141, 145–6, 148, 172–4, 177–9, 219, 221, 240–1, 250–2, 255, 257, 279, 285–9, 307–10, 380–1, wyd. 2, W. 1957 (wstęp autorki wyjaśniającej jak jej wspomnienia były wykorzystywane w śledztwie przeciwko S-emu); Sprawozdanie stenograficzne z posiedzenia KC PPR 31 VIII – 3 IX 1948, Oprac. A. Kochański, Pułtusk–W. 1998; Spychalski M., O pokój i dobrobyt ojczyzny. Przemówienie […] na wiecu przedwyborczym w Poznaniu w dniu 25 V 1965, P. 1965; tenże, Program robót publicznych na terenie Warszawy, „Z pola walki” 1965 nr 3 s. 117–21; tenże, Sprawozdanie z działalności władz miejskich złożone na posiedzeniu Rady Narodowej m. st. Warszawy w dn. 18 II 1945 (15 IX 44 – 18 II 45), w: Warszawa stolica Polski Ludowej, W. 1974 z. 2 s. 123–54; Stępiński Z., Sigalin J., Nasze spotkania z architektem Marianem Spychalskim „Kron. Warszawy” 1981 nr 1 s. 197–205; Tajne dokumenty Biura Politycznego PRL–ZSRR 1956–1970, Wstęp A. Paczkowski, Londyn 1998; Tajne oblicze GL-AL i PPR. Dokumenty, W. 1997 I–II; Takie były początki, W. 1965; III Plenum KC PZPR 11, 12, 13 listopada 1949 r., W. 1949 s. 3–4, 21, 59–64, 66, 70–1, 74, 79–81, 84, 87–8, 91, 114, 117, 132, 140, 143, 148–50, 154–5, 158, 161–2, 166, 172, 179, 189–90, 194, 199; III Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, W. 1959 s. 273–81; Werfel R., Trzy klęski reakcji polskiej, W. 1951 s. 4–5, 107–8, 123–4, 128–9; Winiewicz J., Co pamiętam z długiej drogi życia, P. 1985; Zarakowski S., Przeciw szpiegom i dywersantom, Przemówienie […] na procesie członków organizacji dywersyjno-szpiegowskiej w Wojsku Polskim, W. 1951 s. 8, 42–4; Z tajnych archiwów, W. 1993; Żymierski M., Spychalski M., Wojsko Polskie 1944–1947; Wybór rozkazów, przemówień, artykułów, W. 1947 (fot.); – „Chłopska Droga” 1947 nr 2 (fot.); „Dok. prasowa” 1956–1970: „Dom Osiedle Mieszkanie” 1938 nr 12 (rec. S-ego z pracy B. Heiligenthala „Rasse und Wohnung der grossen Agglomeration”); „Głos Ludu” 1944 nr 39, 1946 nr 133 (fot.), 1947 nr 8 (fot.), 1948 nr 162; „Izvestija” (Moskva) 1968 nr 45; „Komunikat Stow. Architektów Pol./Stow. Architektów RP” 1932–39; „Kron. Warszawy” 1981 nr 1 (fot.), nr 205–206 (nekrologi); „Kwart. Hist.” 1965 nr 3, 757; „Monitor Pol.” 1945 nr 5, 6 poz. 25, 1946 nr 65 poz. 125, nr 116 poz. 216, 1950 nr A-2 poz. 12; „Nasza Myśl” 1948 nr 2, nr 7–8, nr 10, nr 12; „Nowe Drogi” 1948 nr 10 s. 52–70, 135–6, nr 12 s. 34–66, 1949 nr 1 s. 117–28, 1951 nr 4 s. 25–42, 1953 nr 3 s. 61, 123, 1956 nr 10 s. 105–12, 1963 nr 10 s. 3–24, 1969 nr 7 s. 3–19; „Odrodzenie” 1948 nr 13–14, nr 21; „Polska Zbrojna” 1945 nr 186, 234, 1946 nr 149–50, 157, 159, 291, 1947 nr 280, 286, 1948 nr 291, 331 (fot.), nr 343, 348 (fot.), nr 350 (fot.), nr 357; „Pravda” (Moskva) 1944 nr 271, 1963 nr 285; „Przekrój” 1958 nr 705; „Rzeczpospolita” 1994 nr 83; „Rzeczpospolita i Dzien. Gosp.” 1947 nr 301; „Skarpa Warsz.” 1946 nr 29, 32; „Trybuna Ludu” 1949 nr 15, 49, 94, 128, 165–167, 169, 173, 189, 201, 1951 nr 210–223, 225, 227, 347, 349, 352, 354, 1952 nr 332, 1955 nr 178–179, 184, 1956 nr 97, 209, 249, 287, 293 (fot.), nr 297, 298, 301 (fot.), nr 319, 352 (fot.), nr 354, 357, 363, 1957 nr 7, 11, 16, 58 (fot.), nr 287, 339, 1958 nr 114, 147, 169, 171 (fot.), nr 284 (fot.), nr 285, 1960 nr 188, 190, 1961 nr 90, 1962 nr 83, 160, 1963 nr 278, 1964 nr 244, 1966 nr 292, 1967 nr 200, 1968 nr 101–103 (fot.), nr 259–265 (fot.), 1980 nr 136–139 (fot., nekrologi i wspomnienia pośmiertne); „Trybuna Robotn.” 1946 nr 182; „Wojsk. Przegl. Hist.” 1980 nr 3 s. 315–19; „Za Wolność i Lud” 1983 nr 34–35, 36–39, 1985 nr 23; „Żołnierz Pol.” 1949 nr 1; „Żołnierz Wolności” 1956 nr 256–258 (fot.), nr 260 (fot.), nr 374, 302, 1957 nr 7–9, 11, 244, 1966 nr 261–265, 289, 1967 nr 169–70, 206, 218–22, 231–37, 265–70, 1968 nr 47, 69, 76, 83, 88, 89, 1980 nr 133–136 (nekrologi, fot.); „Życie Warszawy” 1944 nr 20, 22, 24, 26, 32, 33, 36, 38, 44, 46, 58, 66, 68, 1945 nr 2, 16, 18–19, 36–37, 41, 47, 51–52, 66, 1949 nr 214, 1956 nr 251 (fot.), 1958 nr 15, 1980 nr 138 (nekrolog), 1986 nr 285; – AAN: KC PZPR, sygn. V/108, sygn. 5419/1–3 (teczka osobowa S-ego, tu także bibliogr. 205 publikacji prasowych S-ego), sygn. 237/XXIII/897 (S.), sygn. 248/12 k. 159, sygn. 295/I–18 k. 73, sygn. 295/I–22 k. 1, sygn. V/8 (protokoły posiedzeń Kom. Oświat. i Kult. BP KC PPR); PZPR sygn. V/2 k. 196, sygn. V/17 k. 62–75, sygn. V/43 k. 1–2, sygn. V/85 k. 183, sygn. V/109, sygn. XIA/108 k. 101; sygn. 509/33–36 (akta śledcze S-ego), sygn. 509/135, 509/140; AP m. st. W.: Zbiór rękopisów, sygn. 788–95 (rkp. opracowań S-ego, dot. Warszawy z l. 1937–74); Arch. Instytucji MON: Gabinet Min. Obrony Narod., sygn. 884/94/144–7 (kron. działalności S-ego), NSW, sygn. 190/91/1023 (akta rewizji sprawy S-ego), sygn. 344/92/149 k. 135; Arch. Kancelarii Prezydenta RP: Rada Państwa, protokół 16/63; CAW: sygn. 1662/82/549 (teczka osobowa S-ego), sygn. III/2 778 k. 5, sygn. 41/53/1615 k. 214, sygn. IV.500.1A/77 k. 55, sygn. IV.500.4/106 k. 39, sygn. IV.502.1/907 (artykuł H. Wernera „Spychalszczyzna”); B. Jag.: Przyb. 5/88 (koresp. M. Boruty-Spiechowicza); B. Narod.: akc. 14257 (wspomnienia S. Sowińskiej); – Informacje Biura Odznaczeń Kancelarii Prezydenta RP; Informacje Anatola Fejgina, Antoniego Jasińskiego, Wojciecha Jaruzelskiego, Małgorzaty Spychalskiej, Tadeusza Pióro, Mieczysława Walczaka, Andrzeja Werblana z W.

Aleksander Kochański