Rejewski Marian Adam, pseud. Pierre Ranaud (1905–1980), matematyk, kryptolog, autor rozwiązania niemieckiego szyfru maszynowego «Enigma». Ur. 16 VIII w Bydgoszczy, był najmłodszym spośród siedmiorga dzieci Józefa, kupca tytoniowego, i Matyldy z domu Thoms.
Po zdaniu matury w gimnazjum klasycznym w Bydgoszczy (1923), R. odbył studia matematyczne na Uniw. Pozn. i uzyskał stopień magistra filozofii (1929). W l. 1929–30 specjalizował się. na uniwersytecie w Getyndze w zagadnieniach matematyki ubezpieczeniowej. W l. 1930–2 był młodszym asystentem w Instytucie Matematycznym Uniw. Pozn. u Zdzisława Krygowskiego. Jednocześnie powołano go do współpracy w poznańskiej ekspozyturze Biura Szyfrów Sztabu Głównego WP, utajnionej komórki wywiadowczo-informacyjnej dla potrzeb rozpoznania sytuacji Polski w odniesieniu do działań państw ościennych, głównie Niemiec. We wrześniu 1932 został R. zaangażowany do stałej pracy w Biurze Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego w Warszawie (odpowiedni kurs odbył tam jeszcze w r. 1929) w Sekcji BS 4 (wywiadu na Niemcy), kierowanej przez kpt. Maksymiliana Ciężkiego. Szef biura mjr Gwido Langer i M. Ciężki byli zaangażowani w akcję rozwiązania tajemnicy niemieckiej maszyny szyfrującej «Enigmy», uznawanej za uniwersalną i rzekomo niezawodną w przekazywaniu tajnych meldunków z możliwością przekazywania tych samych informacji w astronomicznej liczbie kombinacji literowych i zaszyfrowanych wielokrotnie. R. zajął się w BS 4 sprawą «Enigmy» i posłużył się oryginalną metodą kombinatoryki matematycznej, nie stosowaną dotychczas w kryptologii, czyli teorią permutacji (podstawień); opisał ją później w „Applicatione Mathematicae” i in. publikacjach poświęconych przekształceniom zbiorów liczbowych w sposób uporządkowany. Wykorzystanie przez R-ego teorii permutacji doprowadziło go szybko do odkrycia zasady teoretycznej działania «Enigmy» i znalezienia metody odtwarzania kluczy depesz, wielokrotnie zmienianych w tzw. nastawach kodowych a liczących miliony kombinacji. Sukces ten osiągnął też R. dzięki dwu dokumentom niemieckim dostarczonym przez G. Bertranda z francuskiego wywiadu, które pomogły mu zrekonstruować wewnętrzne połączenia «Enigmy»; jej możliwości szyfrowania odpowiadały współczesnym komputerom dużej mocy. Pomyślne wyniki w dekryptażu niemieckiej «Enigmy», osiągnięte na początku r. 1933 wpłynęły wyraźnie na rozwinięcie dalszych prac w tym zakresie, zwłaszcza przy współudziale Jerzego Różyckiego i Henryka Michała Zygalskiego. Test ze stycznia 1938 r. polscy kryptolodzy odczytywali w Ośrodku BS 4 (krypt. Wicher) ok. 75% zaszyfrowanych materiałów depeszowych, przekazywanych przez polskie ośrodki radiowo-wywiadowcze z całego kraju, a do końca 1938 r. tajne informacje z III Rzeszy. Tymczasem wywiady Francji i Anglii nie miały żadnych wówczas wyników w tym zakresie. Rozwiązanie więc w styczniu 1933 szyfru «Enigmy» przez Polaków było sukcesem na skalę międzynarodową, ale o tym fakcie opinia publiczna dowiedziała się z książki Bertranda w r. 1973.
Działając w ściśle zakonspirowanym Ośrodku Szyfrów BS 4 (Lasy Kabackie w Pyrach pod Warszawą) R. nawiązał kontakt z niektórymi pracownikami technicznymi Wytwórni Radiotechnicznej AVA w Warszawie: inżynierami braćmi Ludomirem i Stanisławem Danilewiczami, Antonim Palluthem i technikiem Edwardem Fokczyńskim, którzy skonstruowali podobną do «Enigmy», polską maszynę szyfrującą «Lacida». Pod kierunkiem R-ego i wg jego pomysłu skonstruowano jeszcze w tym ośrodku inne urządzenia pomocnicze do dekryptażu: cyklometr i bombę kryptograficzną, ułatwiające i przyspieszające odczytywanie szyfrów «Enigmy». W obliczu zagrożenia wojennego polskie władze wojskowe w sierpniu 1939 udostępniły po jednej replice maszyny «Enigma» wywiadom Francji i Anglii; umożliwiło to Anglikom już w czasie wojny stworzenie w Bletlchey Park koło Londynu własnego systemu «Ultra», nieprzerwanie dostarczającego danych o stanie i działalności armii niemieckiej.
Po wybuchu drugiej wojny światowej we wrześniu 1939 Ośrodek BS 4 został zniszczony, a R. z ekipą kryptologów ewakuował się przez Rumunię do Francji. Tam został zaangażowany przez płk. G. Bertranda do pracy w sformowanej komórce kryptologiczno-wojskowej, działającej najpierw w Gretz-Armainvillers pod Paryżem (ośrodek «Bruno»), gdzie Polacy utworzyli własną ekipę «Z», która podobnie jak w Polsce zajmowała się łamaniem i odczytywaniem szyfrów niemiekich. Do tego celu zbudowano kilka «Enigm» i cyklometr, zaś R. opracował jako tajny skrypt Metodykę rozwiązywania szyfrów, pomocny w szkoleniu nowo angażowanych adeptów kryptologii. Jesienią 1940 R. otrzymał fikcyjne nazwisko Pierre Ranaud i zapis w dokumencie jako «profesor liceum w Nantes». Po ewakuacji ośrodka «Bruno» R. z ekipą «Z» udał się do francusko-polskiego ośrodka radiowywiadowczego PC-Cadix w Uzes w pobliżu Nimes i Marsylii. Wkrótce ekipa «Z» otrzymała status wydzielonego oddziału Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i krypt. Ekspozytura 300. W okresie pracy w ośrodku Cadix R. wraz z J. Różyckim i H. Zygalskim złamali kody i szyfry, którymi niemieccy okupanci posługiwali się w łączności telegraficznej. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do nie okupowanej dotąd południowej części Francji, na początku listopada 1942 ośrodek Cadix musiał być zlikwidowany, a jego załoga ewakuowana. Wtedy R. i Zygalski znaleźli początkowo schronienie w Cannes i Nicei, po czym udali się w kierunku granicy hiszpańskiej, z zamiarem dotarcia do Anglii. Przejście granicy hiszpańskiej w Pirenejach było niefortunne i obaj, jednakże nie rozpoznani kryptolodzy polscy, złapani 30 I 1943 przez hiszpańską straż graniczną zostali uwięzieni m. in. w Seo de Urgel, Lerida i Miranda del Ebro. Po stopniowej likwidacji obozu w Mirandzie, w końcu lipca 1943 obaj przedostali się przez Portugalię do Gibraltaru i wnet wylądowali w Londynie. Zostali wówczas skierowani do Kinross w Szkocji, umundurowani w polskiej jednostce łączności, zaopatrzeni w legitymacje z przydziałem służbowym do Batalionu Łączności Sztabu Naczelnego Wodza w Boxmoor pod Londynem, gdzie przydzielono ich do tamtejszego ośrodka dekryptażu, noszącego dla niepoznaki nazwę Pluton Eksploatacyjny. Tutaj jednak nie zajmowali się już szyframi «Enigmy» (całość spraw z nimi związanych przejęli Anglicy), lecz łamaniem szyfrów niemieckich formacji SS. Chodziło zarówno o wojska frontowe SS, jak i siły policyjne przeznaczone do zwalczania ruchu oporu. Rozwiązanie tych szyfrów było bardzo istotne dla współdziałania regularnych armii koalicji z partyzantką i podziemiem. Udział R-ego i Zygalskiego w rozwiązaniu szyfru SS był znaczny i umożliwił regularne czytanie przechwycanych depesz radiowych SS, SD, gestapo i innych służb policyjnych Rzeszy. Od września 1943 do września 1944 niewielka stacja «N» polskiej kompanii radiowywiadowczej w Boxmoor (właściwie dwaj tylko kryptolodzy R. i Zygalski oraz trzech praktykantów), rozwiązała i odczytała 3 124 szyfrogramy, w tym wiele długich, wieloczęściowych. Rozwiązywane szyfrogramy były przez nich także przesyłane do brytyjskiego ośrodka radiowywiadowczego w Bletchley Obaj kryptolodzy 10 X 1943 otrzymali stopień podporucznika i pozostawali na swoim stanowisku do końca wojny. R. powrócił do Polski 20 XI 1946 i pracował w Bydgoszczy w firmie «Kabel Polski» (3 lata), w przedsiębiorstwie mierniczym (rok) i w Wojewódzkim Związku Spółdzielni Pracy – do czasu otrzymania renty chorobowej w r. 1967. W r. 1969 przeniósł się do Warszawy i zajmował się zbieraniem wszelkich materiałów dotyczących dziejów «Enigmy» oraz udzielaniem pomocy historykom i autorom książek, artykułów i filmów o tej sprawie. Pozostawał w żywym kontakcie z dawnym swoim szefem francuskiej grupy radiowywiadowczej gen. G. Bertrandem, pierwszym autorem książki o «Enigmie» (1973). Swoje wspomnienia przekazał do Wojskowego Instytutu Historycznego w Warszawie. Napisał artykuł pt. Jak matematycy polscy rozszyfrowali Enigmę („Wiad. Mat.” 1980 nr 1) i rozdział pt. Matematyczne podstawy rozwiązania niemieckiego szyfru maszynowego „Enigma” w książce W. Kozaczuka pt. „W kręgu Enigmy” (W. 1979, Wyd. 2 1986). Stał się bohaterem kilku książek, artykułów i filmów (m. in. filmu fabularnego pt. „Sekret Enigmy”, zrealizowanego w r. 1979 wg scenariusza S. Strumph-Wojtkiewicza i R. Wionczka, w reżyserii R. Wionczka, postać R-ego kreował Tadeusz Borowski). Otrzymał członkostwo honorowe Polskiego Tow. Matematycznego. R. zmarł nagle 13 II 1980 w Warszawie i pochowany został z honorami wojskowymi na cmentarzu Komunalnym (dawnym wojskowym) na Powązkach (kwatera B-39). Odznaczony był Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Żonaty (od r. 1934) z Ireną z Lewandowskich, miał R. syna Andrzeja (zmarłego w wieku 11 lat) oraz córkę Janinę (ur. 1939), magistra matematyki, specjalistę programowania maszyn matematycznych, zamężną za inż. Józefem Sylwestrzakiem.
Przypomniane po długich latach zasługi R-ego w rozszyfrowaniu tajemnicy «Enigmy» znalazły wreszcie uznanie badaczy i historyków drugiej wojny światowej, zaliczających go do największych przedstawicieli kryptologii, mających wpływ na przebieg i wydarzenia drugiej wojny światowej. W r. 1985 jego imię nadano szkole i ulicy w Bydgoszczy oraz umieszczono tablicę pamiątkową na domu, w którym mieszkał w Bydgoszczy.
PSB (Palluth Antoni); – Andrew Ch., Secret Service, London 1985 s. 449–51; Bertrand G., Enigma ou la plus grande énigme de la guerre 1939–1945, Paris 1973; Bloch G., Enigma avant Ultra 1930–1940, Paris 1987; tenże, Engima before Ultra, „Cryptologia” 1987 z. 11 s. 142–55; Borovička V. P., Ściśle tajne szyfry, W. 1987; Brzeski R., Enigma ląduje w Normandii, W. 1982 s. 8, 12, 17, 20; Die Funkauflärung und ihre Rolle im Zweiten Weltkriege, Stuttgart 1979 (praca zbior., m. in. T. Lisicki); Garliński J., Enigma – tajemnica drugiej wojny światowej, Londyn 1980; tenże, Intercept. Secret of the Enigma War, London 1979; Hinsley F. H., British Intelligence in the Second World War, London 1979 I Appendix 1; Johnson B., The Secret War, London 1979 s. 345 n.; Kozaczuk W., Bitwa o tajemnice, W. 1977; tenże, Enigma: how the German machine cipher was broken and how it was read by the Allies in World War Two, London 1984 (w publikacjach tego autora liczne materiały źródłowe, fot. i bibliogr.); tenże, W kręgu Enigmy, W. 1979, Wyd. 2 1986; tenże, Wojna w eterze, W. 1977, wyd. 2 1982; tenże, Złamany szyfr Enigma, W. 1977, 1985; The Missing Dimension, London 1984 s. 129–33, 137 (Stengers J., bibliogr.); Orłowski B., Nie tylko szablą i piórem, W. 1985 s. 237–8; Rejewski M., Remarks on Appendix 1 to British Intelligence in the Second World War, „Cryptologia” 1982 z. 1 s. 75–83; Strumph-Wojtkiewicz S., Sekret Enigmy, W. 1978; Welchman G., From Polish Bomba to British Bombe. The bith of Ultra, w: Codebreaking and Signals Intelligence, London 1986 s. 76–110; Winterbotham F. W., The Ultra Secret, London 1975; Woytak R., On the Border of War and Peace. Polish Intelligence and Diplomacy in 1937–1939 and the Originis of Ultra Secret, New York 1979; – „East European Quarterly” 1977 nr 2 s. 227–34 (S. Korboński) „Ekran” 1980 nr 13 s. 3–5 (fot.); „L’Histoire” 1981 nr 31 (J. Stengers); „Kron. Wielkopolski” 1984 nr 1 s. 90–8 (Cz. Łuczak); „Mały Roczn. Filmowy” 1979; „Niepodległość” 1983 s. 52–60, 1984 s. 203–14; „Orzeł Biały” 1974 nr 124 s. 10–12 (M. Danilewicz-Zielińska); „Panorama Pol.” 1979 nr 12 s. 34–5 (fot.); „Revue Historique des Armées” 1986 (G. Bloch); „Stolica” 1974–5 (artykuły W. Kozaczuka); „Wiad. Mat.” 1980 nr 1 s. 1–28 (życiorys, fot.); „WTK” 1973–4 (artykuły L. Komudy), 1980 nr 27 s. 7 (życiorys, fot., wspomnienie T. Rakusy-Suszczewskiego); – Arch. Inst. Pol. i Muz. im. gen. Sikorskiego w Londynie: Raport R-ego o Enigmie z r. 1942; Arch. Wojsk. Inst. Hist. w W.: Wspomnienia R-ego z r. 1967 z pracy w Biurze Szyfrów w l. 1932–45; B. Narod.: sygn. 1/2/44; – Listy R-ego do J. Kubiatowskiego z l. 1975–9; – Informacje żony R-ego Ireny i Tadeusza Rakusy-Suszczewskiego.
Jerzy Kubiatowski