Ogiński Marcjan Aleksander h. własnego (1632–1690), poseł sejmowy, wojewoda trocki, kanclerz w. lit. Był synem Aleksandra, kaszt. trockiego (zob.), i jego drugiej żony Katarzyny Połubińskiej, przyrodnim bratem Bogdana, chorążego nadwornego lit. (zob.). Wychowany był w wyznaniu prawosławnym. Być może uczył się w Akad. Wil., dla której biblioteki uczynił fundację w r. 1647. W r.n. studiował w Akad. Krak., a 14 VII 1650 wpisał się do metryki akademii w Leydzie. W r. 1647 jako dworzanin królewski mianowany stolnikiem trockim; z tym województwem podpisał elekcję Jana Kazimierza. Ok. r. 1651 rozpoczął służbę wojskową. Dn. 22 VI 1654 został mianowany chorążym trockim. Prawdopodobnie od ok. r. 1656 służył w armii lit. Pawła Sapiehy. Dn. 12 V 1657 – jako pułkownik królewski – podpisał instrukcję do króla, uchwaloną w interesie domu sapieżyńskiego i wojska prawego skrzydła, a skierowaną przeciw Wincentemu Gosiewskiemu, hetmanowi polnemu lit. Uczestniczył w działaniach wojennych 1657 r. przeciw Jerzemu II Rakoczemu. Dn. 18 III 1658 został cześnikiem W. Ks. Lit. po Krzysztofie Sapieże. W kwietniu t.r. pułk jego stał w woj. brzeskim, pilnując granicy litewskiej od strony kozackiej. Popierany przez Pawła Sapiehę zabiegał wiosną 1659 o starostwo mołczadzkie, ale otrzymał je Michał Pac. Latem t.r. wyprawiony pod dowództwem Aleksandra Połubińskiego do Kurlandii, odznaczył się w działaniach przeciw Szwedom pod wodzą R. Douglasa, rywalizując z Michałem Pacem, dowódcą lewego skrzydła wojska. W tym czasie pozostawał w ostrym konflikcie z Pawłem Sapiehą i wspólnie z wieloma innymi pułkownikami żądał utworzenia nowej, niezależnej od hetmana w. dywizji w armii lit. Prawdopodobnie w nagrodę za czyny wojenne otrzymał ok. r. 1660 konsens na wyrób towarów leśnych w starostwie rohaczewskim na lat 6. W maju 1660 z dużym powodzeniem zajmował się odrywaniem oddziałów wojska od konfederatów lit. w Drohiczynie. Następnie uczestniczył w wyprawie P. Sapiehy i Stefana Czarnieckiego na Białoruś, rozbijając w czerwcu t.r. podjazd moskiewski pod Gołynką. Brał udział w bitwie pod Połonką 28 VI 1660. Na początku lipca t.r. wyprawiony został przez P. Sapiehę na czele 18 chorągwi do Mińska, dla zabezpieczenia komisarzy do rokowań z Moskwą. Uczestniczył w bitwie nad Basią (październik 1660). W marcu 1661 wraz z Mikołajem Władysławem Judyckim brał udział w pogoni za uchodzącym na Miadzioł J. Chowańskim. Posłował z woj. trockiego na sejm 1661 r., z którego wybrany został do lit. Trybunału Skarbowego. Nie podpisał jednak manifestacji stanów lit. przeciwko Koronie 18 VII t.r., zorganizowanej przez Paców – sprzeciwiając się elekcji vivente rege. Tegoż miesiąca mianowany został stolnikiem lit. Jesienią t.r. wziął udział w bitwie pod Kuszlikami. Następnie uczestniczył w oblężeniu Wilna.
Dn. 4 II 1663 ożenił się O. z Marcybellą Anną, córką Jerzego Karola Hlebowicza (zob.), starosty żmudzkiego (później woj. wileńskiego), i Katarzyny Radziwiłłówny, dziedziczką jednej z największych fortun na Litwie. Uczestniczył w wyprawie wojsk lit. na Moskwę na przełomie 1663/4 r. w dywizji prawego skrzydła. Wspólnie z Michałem Leonem Obuchowiczem podejmował w końcu lutego 1664 marsz pod Pohary za Desnę. W tym okresie, związany z teściem Hlebowiczem, należał do stronnictwa antypacowskiego na Litwie. Jako poseł trocki wziął udział w sejmie 1664 r., a następnie w konwokacji grodzieńskiej 1665 r., skąd, wraz z Aleksandrem Sapiehą, Janem Karolem Kopciem i Michałem Obuchowiczem, wyprawiony został do króla po aprobatę jej uchwał. We wrześniu t.r. został mianowany krajczym lit. Był deputatem na Trybunał Lit. w r. 1667. W lipcu t.r. uczestniczył w zjeździe stronnictwa antypacowskiego w Wilnie przy okazji ślubu Kazimierza Sapiehy z Krystyną Hlebowiczówną, siostrą Marcybelli. Był starszym bractwa mohylewskiego przy cerkwi Objawienia Pańskiego. W r. 1668 był syndykiem Bractwa Religii Greckiej Św. Trójcy przy cerkwi Św. Ducha w Wilnie. Deputat do Trybunału 1668 r. i jednocześnie poseł na sejm t.r., podpisał akt abdykacji Jana Kazimierza. Nie był obecny na sejmie konwokacyjnym 1668 r., ale wybrano go na nim na komisarza do rokowań z Moskwą; wybór ten potwierdzony został przez sejm elekcyjny, na którym był O. obecny jako jeden z przywódców stronnictwa antypacowskiego. Wszedł do deputacji w celu ułożenia paktów konwentów dla Michała Korybuta oraz do deputacji dla rozmów z posłami elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma. W tym czasie czynił starania o otrzymanie bądź woj. trockiego w związku z planowanym ustąpieniem z tego urzędu Mikołaja Paca, bądź też woj. witebskiego po Władysławie Wołłowiczu. W trakcie ugody Radziwiłłów z Pacami (lipiec 1669) ustalono przekazanie O-emu kasztelanii wileńskiej «hac conditione żeby został katolikiem albo uniatem». Brał udział w rokowaniach w Andruszowie z posłami carskimi od 7 X 1669 do 17 III 1670. Posłował na sejm 1670 r., w czasie którego otrzymał woj. trockie (przeszedł więc przedtem na katolicyzm). W r. 1671 był marszałkiem Trybunału Lit. Prawdopodobnie w związku ze sporami o podział dóbr po Bogusławie Radziwille (zm. 1669) i Jerzym Karolu Hlebowiczu (zm. 1669) przeszedł do obozu regalistów i związał się z Pacami. Wynikiem tego był jego udział w konfederacji szlachty lit. w Wilnie (28 VII 1672) i wojska lit. w Kobryniu (22 XI t.r.), opowiadającego się za królem, a przeciw obozowi malkontentów. Na sejmie 1673 r. został deputatem do rady wojennej przy hetmanach. Brał udział w bitwie pod Chocimiem na czele własnego pułku.
Po śmierci Michała Korybuta O. prowadził, wraz z innymi przywódcami stronnictwa pacowskiego, rokowania z rezydentem moskiewskim w Polsce W. Tjapkinem w sprawie kandydatury Romanowa na tron polski. Jednocześnie popierał zabiegi cesarza Leopolda I i elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma, a zdecydowanie przeciwny był kandydaturze Jana Sobieskiego. Brał udział w konfederacji generalnej 1674 r., na której wybrany został na komisarza do rewizji skarbu, do traktatów pokojowych z Moskwą i do zapłaty wojsku. Po obiorze na króla Jana Sobieskiego podpisał zbiorową protestację, inspirowaną przez Paców. W wojnie z Turcją 1674 r. przeszkadzał (z polecenia Michała Paca) udziałowi armii lit. pod wodzą hetmana polnego lit. Michała Radziwiłła w działaniach wojennych. Brał udział w komisji prowadzącej rokowania z Moskwą w Andruszowie od września 1674 do stycznia 1675. Obecny był na sejmie koronacyjnym 1676 r.; wybrany został m. in. na: deputata do boku króla na czas wojny, komisarza do Trybunału Skarbowego W. Ks. Lit., deputata do ułożenia instrukcji do rokowań z Moskwą i do rozłożenia wojska na hibernach. Jako jeden z najaktywniejszych przeciwników Sobieskiego przeciwstawiał się jego polityce bałtyckiej, ściśle współpracując z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem i z cesarzem. Latem 1676 miał wziąć udział w jakoby zawiązanej konfederacji przeciw królowi. W czerwcu 1678 z ramienia Michała Paca był w Królewcu dla bliższego ustalenia warunków wspólnej akcji antykrólewskiej i dla uzyskania pieniędzy na armię lit. Na sejmie grodzieńskim 1678/9 r. należał do najostrzej krytykujących politykę dworu, a bronił Michała Paca przed Sapiehami. Na sejmie tym wybrano go m. in. na komisarza do rokowań z przebywającym w Grodnie poselstwem carskim i do zapłaty wojsku. W lipcu 1679 spotkał się z posłem Fryderyka Wilhelma J. Hoverbeckiem w Insterburgu w celu omówienia aktualnej sytuacji politycznej i uzgodnienia poczynań antykrólewskich. Wiosną 1681 O. wyznaczony został, wraz z bpem warmińskim Michałem Radziejowskim, do rokowań z Francją. W r. 1682 po śmierci Michała Paca był kontrkandydatem Kazimierza Sapiehy do buławy wielkiej lit. Następnie zmienił swe powiązania polityczne, wstępując na drogę współpracy z Sapiehami. Dn. 31 III 1683 w Warszawie podpisał akt traktatu wojskowego zawartego przez Jana III z cesarzem. T. r. wybrany został do komisji w celu traktowania z Moskwą. W r. 1684 ubiegał się o jeden ze zwolnionych urzędów: buławę polną lit. po swym stryjecznym bracie Janie (zob.) lub pieczęć wielką lit. po Krzysztofie Pacu. Starając się przeciwstawić O-ego wszechwładnym na Litwie Sapiehom król 15 V t.r. nadał mu urząd kanclerza w. lit. Zawiódł się jednak Sobieski zupełnie na O-m. Ten bowiem, starając się początkowo pogodzić króla z Sapiehami, ostatecznie ok. r. 1686 przeszedł zdecydowanie do obozu antykrólewskiego. W r. 1686 wziął udział, wraz z Krzysztofem Grzymułtowskim, w poselstwie do Moskwy w celu zawarcia z nią wiecznego pokoju i przymierza wojskowego. W r. 1687 podpisał inspirowany przez Sapiehów akt spisku antykrólewskiego w Warszawie i aczkolwiek już z oporami, podobny akt na sejmie grodzieńskim 1688 r. Ostatecznie jednak, mocno już schorowany, przyznał się królowi do winy, wydał swych wspólników i, przeszedłszy na pozycję regalisty, wycofał się z życia politycznego.
O. był jednym ze współtwórców potęgi rodowej Ogińskich. Po śmierci ojca (1667) otrzymał starostwa dorsuniskie i rohaczewskie oraz pewną część jego licznych posiadłości. Ślub z Marcybellą Hlebowiczówną uczynił O-ego jednym z największych magnatów lit. Po śmierci Jerzego Karola Hlebowicza (1669) i jego żony Katarzyny (1674) w czerwcu 1675 dobra po nich: Dąbrówna, Zasław, Iwie, starostwo jawłowskie, rekanciszskie, ławaryskie, podzielone zostały między Ogińskich i Sapiehów. Prócz tego Marcybelli przypadły jeszcze starostwa: mścibowskie, radoszkowskie i sidryczańskie. Ponadto O. otrzymał w zastawie od Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny Nowe Miasto na Żmudzi, Siekę i Lubczę. W r. 1676 przekazał starostwo rohaczewskie Leonardowi Pociejowi, sędziemu ziemskiemu brzeskiemu, i jego żonie Reginie Ogińskiej, a otrzymał starostwo niemonojckie. Po śmierci Marcybelli (zm. 1681) dobra roskie i dąbrowieńskie przeszły na Krystynę Sapieżynę. Proces o te ostatnie toczony przez O-ego z Kazimierzem Sapiehą musiał zakończyć sam król, ale w kilkanaście lat później sprawa ta odżyła i miała się stać jedną z przyczyn wojny domowej na Litwie. W r. 1683 zrzekł się O. swych praw zastawnych do Nowego Miasta i Lubczy za 95 000 zł. W r. 1685 przekazał Kazimierzowi Sapieże dobra Iwie i poważną sumę na nich przysądzoną (ok. 68 000 zł). Następnie otrzymał od Rosochackiego dobra Holawę. Druga żona, poślubiona 4 III 1685, Konstancja Katarzyna Wielopolska, córka Jana, kanclerza kor., wniosła mu w posagu 100 000 zł. W r. 1688 O. sprzedał bratu stryjecznemu Szymonowi Karolowi duże dobra strawiennickie i Rudnię. W r. 1668, będąc jeszcze wyznawcą prawosławia, wystawił O. cerkiew w Śmiłowiczach. Po przejściu na katolicyzm fundował kościół w Rogowie (w pow. wiłkomirskim), kolegium jezuickie w Mińsku (fundacja nie ukończona) oraz odbudował siedzibę dominikanów w Trokach.
O. zmarł 26 I 1690 w Obowie pod Trokami. Nie pozostawił po sobie potomka; jedyny syn jego z Hlebowiczówny – Jerzy – zmarł mając 2 lata. Głównym spadkobiercą O-ego został jego szwagier Kazimierz Sapieha.
Estreicher; Kojałowicz, Nomenclator; Niesiecki; Uruski; Żychliński, V; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 300–1; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Codello A., Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływ w Rzeczypospolitej 1669–1674, „Studia Hist.” R. 13: 1970 z. 1 s. 28, 42, 46, 52; tenże, Litwa wobec polityki bałtyckiej Sobieskiego w latach 1675–1679, „Kwart. Hist.” R. 74: 1967 z. 1 s. 33, 34, 35, 44; tenże, Litwa wobec wojny z Turcją 1672–1676 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1968 XIV cz. 1 s. 139, 140, 147, 151; tenże, Wydarzenia wojenne na Żmudzi i w Kurlandii 1656–1660, „Przegl. Hist.” T. 17: 1966 s. 56 i n.; Hirsch F., Zur Geschichte der polnischen Königswahl von 1669, „Zeitschr. d. Westpreuss. Gesch.-vereins” Bd 25: 1889 s. 59, 87; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896–1900 III; Jasnowski J., Aleksander Hilary Połubiński, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 10: 1938 s. 172; Konarski K., Polska przed odsieczą wiedeńską r. 1683, W. 1914; Kubala L., Wojny duńskie i pokój oliwski, Lw. 1922; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976; Piwarski K., Między Francją a Austrią. Z dziejów polityki Jana III Sobieskiego w latach 1687–1690, Kr. 1933; tenże, Polityka bałtycka Jana III w latach 1675–1679, Cieszyn 1932 s. 51; Podhorecki L., Kampania polsko-szwedzka 1659 r. w Prusach i Kurlandii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1958 IV 239; Sapiehowie; Woliński J., Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, W. 1960 s. 132; Wójcik Z., Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, W. 1968; tenże, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674–1679, Wr. 1976; – Acta do dziejów króla Jana III, Kr. 1883, Acta Hist., VI; Akty Moskovskogo Gosudarstva, S. Pet. 1901 III nr 186, 194, 285, 381, 389; Akty Vil. Archeogr. Kom., IV, VIII, XI, XXXIV; Album studiosorum Academiae Lugduno-Batavae, Hagae Comitum 1975; Arch. spraw. zagran. francuskie do dziejów Jana III, III 263; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, II 169, 177, III 185–8, V 126; Chrapowicki J. A., Diariusz wojewody witepskiego…, W. 1845 s. 11, 139, 176, 294; Kuligowski M. J., Dźwięk Marsa walecznego z walnej expedycji Chocimskiej i z otrzymanego w roku 1673 nad Turkami zwycięstwa…, Wil. 1675; Listy Jana Sobieskiego do żony Marii Kazimiery, Wyd. A. Z. Helcel, Kr. 1860; Listy z czasów Jana III i Augusta II, Wyd. G. B. Unn, W. Skrzydylka, Kr. 1870 (wzmianki prawie we wszystkich listach); Pezarski A., Annibal ad portas Vlodimirus Monarcha Russiae in Facie et Acie Ducum et heroum Illustr. Oginscianae Domus…, Varsaviae 1732 s. 233; Radziwiłł, Memoriale; Urkunden u. Actenstücke, XIX; Vol. leg., IV 216, 790, V 21, 30, 47 s. 52 (tylko w wyd. z r. 1860), 101, 135, 151, 210, 214, 229, 239, 265, 276, 335, 352, 418, 424, 427, 435, 438, 517, 551, 614, 617–18, 623, 634, 639, 680, 690, 696, 815; Wojsznarowicz K. J., Orator Polityczny, Weselnym y Pogrzebowym Aktom służący…, Kr. 1648 cz. II (dedykacja dla O-ego); Zawisza K., Pamiętniki wojewody mińskiego (1666–1721), W. 1862 s. 13; Źródła do dziejów polskich, Wyd. M. Malinowski, A. Przezdziecki, Wil. 1844 II; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1326 ks. 20 s. 602, ks. 25 s. 45, 91–93, 95–97, 149–150, 177–178 (listy O-ego do Jana III), ks. 31 s. 213–214, Dz. V nr 5226, 6168, 10718 (kilkadziesiąt listów O-ego), Metryka Lit., Ks. Zapisów 129/232 fol. 463–465 (wg Sumariusza Metryki Lit., IX k. 77), Ks. Zapisów 130 k. 372 (wg Sumariusza…, IX k. 133 v.), Ks. Zapisów 131/245 k. 1210, 1285 (wg Sumariusza…, IX k. 223v., 225), Ks. Zapisów 138/255 fol. 75, 80 (wg Sumariusza…, X k. 51v.); B. Czart.: rkp. 155 nr 92, rkp. 158 nr 161, rkp. 416 nr 19, 23.
Andrzej Rachuba