Stokowski Leopold Antoni Stanisław (1882–1977), organista i dyrygent anglo-amerykański pochodzenia polskiego.
Ur. 18 IV w Londynie, był wnukiem Leopolda Stokowskiego (zm. 13 I 1879), pochodzącego zapewne z Lublina, uchodźcy politycznego po r. 1848, od r. 1860 zamieszkałego w Londynie, od r. 1865 żonatego ze Szkotką, Jessie Sarah z domu Anderson 1.v. Jones (zm. 25 XI 1883), synem Josepha Boleslawa Kopernika Stokowskiego (3 II 1862 – 10 X 1924), stolarza, i Irlandki Anne Marion z domu Moore (ur. 28 XII 1858), córki Thomasa Moore’a, szewca, poślubionej w r. 1881, bratem Lydii (ur. 1884) i Percy’ego (ur. 1890), który zmienił nazwisko na Stock. Rodzice S-ego byli wyznania anglikańskiego.
W r. 1890 w Londynie rozpoczął S. prywatnie naukę gry na skrzypcach i fortepianie. Dn. 3 I 1896 zdał egzaminy do Royal College of Music; uczył się tam pod kierunkiem W. S. Hoyte’a w klasie organów. Równocześnie studiował kompozycję u K. Perry’ego i K. Stanforda oraz dyrygenturę u H. W. Daviesa. Dn. 25 VI 1898 został członkiem Royal College of Organists, a w r. 1899 wszedł do jego Stowarzyszenia (Association). Dyplom ukończenia Royal College of Music otrzymał w r. 1900 (po latach, w r. 1924, został mianowany przez ks. Walii Edwarda członkiem honorowym jego zarządu). Od r. 1900 kierował założonym przez siebie chórem w St. Mary’s Church przy Charing Cross Road w Londynie. W l. 1900–1 odbywał krótkie podróże po Europie, m.in. studiował dyrygenturę u A. Nikischa w Staatliche Hochschule für Musik w Lipsku i poznawał życie muzyczne Berlina i Paryża. W marcu 1902 został w Londynie organistą i dyrygentem chóru w St. James’s Church przy Piccadilly. Jednocześnie wstąpił do Queen’s College w Oksfordzie i po zdaniu egzaminów otrzymał 19 XI 1903 stopień bachelor of music. W dn. 16–17 XI 1904 zadebiutował jako dyrygent w Theatre in Ealing w Londynie, prowadząc teatralną orkiestrę w sztuce J. K. Jerome’a „Woodbarrow Farm”. Latem 1905 wyjechał do USA; 7 IX t.r. został organistą i dyrygentem chóru przy St. Bartholomew’s Church w Nowym Jorku. Poznał wtedy pianistkę i krytyka muzycznego Olgę Samaroff (prawdziwe nazwisko Lucie Hickenlooper). Po zakończeniu sezonu, w r. 1906, wrócił do Europy i odwiedził Berlin, Monachium oraz Pragę. W r. 1908 występował jako dyrygent w Paryżu, w r. 1909 prowadził letnie koncerty w Londynie. Jesienią t.r., dzięki rekomendacji Samaroff, otrzymał w USA stanowisko dyrygenta oraz dyrektora artystycznego Cincinnati Symphony Orchestra. W ciągu trzech lat powiększył skład orkiestry do 77 osób, czyniąc z niej znakomity zespół muzyczny; pozyskał do orkiestry takich solistów jak F. Kreisler, M. Elman, W. Backhaus, S. Rachmaninow. W r. 1910 dyrygował „II Koncertem fortepianowym” Rachmaninowa, z kompozytorem jako solistą, a w r.n. jego „II Symfonią”. Podczas pobytu w Europie poznał G. Mahlera; 12 IX 1910, razem z Samaroff, słuchał w Monachium prawykonania „VIII Symfonii” Mahlera, pod batutą kompozytora. W r. 1911 ożenił się z Samaroff. Wiosną t.r., ze względu na narastające konflikty w prowadzonej przez siebie orkiestrze, złożył rezygnację. Wysoki poziom zespołu stał się jednak rekomendacją do objęcia przez S-ego w czerwcu t.r. stanowiska dyrektora artystycznego i pierwszego dyrygenta Piladelphia Orchestra (Filadelfijskiej Orkiestry Symfonicznej).
Z orkiestrą filadelfijską związał się S. na prawie 25 lat. Powiększył jej skład do 104 osób, zatrudniając wielu wybitnych muzyków amerykańskich i europejskich, m.in. H. Kindlera (wiolonczela), M. Tabuteau (obój), S. Castona (trąbka), W. Kincaida (flet), A. Hornera (róg) i O. Schwara (kotły). Dyrygował amerykańskimi prawykonaniami „I Symfonii” A. Schoenberga (5 XI 1915) oraz „VIII Symfonii” Mahlera (2 III 1916), które przyniosło mu sławę. Zespół zyskał opinię jednej z najlepszych orkiestr symfonicznych świata, a S. wszedł do międzynarodowej czołówki dyrygentów. Zrewolucjonizował pracę z orkiestrą; poszukując doskonałej harmonii, eksperymentował z zespołem, przenosił grupy instrumentów i rozsadzał je w różnych miejscach. Z konsekwencją wprowadzał dyscyplinę, wymagał współodpowiedzialności i współpracy z dyrygentem wszystkich członków orkiestry, m.in. zlikwidował funkcję stałego koncertmistrza, powierzając ją rotacyjnie różnym osobom z zespołu. Charakterystyczny sposób prowadzenia smyczków («free bowing») oraz użycia instrumentów dętych sprawiał, że mówiono o «filadelfijskim brzmieniu», rozpoznawalnym już po kilku dźwiękach. Wprowadzał do orkiestry instrumenty egzotyczne i elektryczne. Współpracując z plastykami, tworzył specjalną scenografię swych koncertów i stosował podczas nich efekty świetlne, łącznie z graniem w zupełnych ciemnościach. Dążył do popularyzacji muzyki i zainicjował tzw. wtorkowe koncerty nocne w Nowym Jorku oraz koncerty symfoniczne dla dzieci i młodzieży, znacznie też rozszerzył liczbę koncertów w ciągu roku. Rewolucyjne zmiany wprowadził również w repertuarze, wykonując przede wszystkim muzykę współczesną, a z klasyki wybierając utwory mało znane. Spotykało się to często z niechęcią zarządu orkiestry oraz części krytyków i melomanów; aby utrzymać taki repertuar S. szukał wsparcia stowarzyszeń propagujących nową muzykę: The League of Composers i International Composer’s Guild. Publikował w prasie apele do młodych twórców, zachęcając ich do nadsyłania swoich utworów. Orkiestra filadelfijska pod batutą S-ego wykonała po raz pierwszy utwory kompozytora amerykańskiego Ch. Griffesa (19 XII 1919) oraz dała prawykonania amerykańskie „V Symfonii” J. Sibeliusa (21 X 1921) i „Symfonii na instrumenty dęte” I. Strawińskiego (23 XI 1923).
W r. 1924 przybył S. do Warszawy na prywatne zaproszenie Emila Młynarskiego; odwiedził wtedy Lublin, poszukując grobów przodków. Podczas wystawienia w warszawskim Teatrze Wielkim „Śpiewaków norymberskich” R. Wagnera zwrócił uwagę na prowadzącego operę drugiego dyrygenta Teatru, Artura Rodzińskiego; zaprosił go na występy do USA, a w l. 1926–9 zaangażował do orkiestry filadelfijskiej i uczynił swym asystentem. Dn. 18 III 1927 dyrygował S. „Trois Chansons Russes” Rachmaninowa, które kompozytor mu dedykował, oraz dał światowe prawykonanie jego „IV Koncertu fortepianowego”. Latem 1928 odbył podróż turystyczną do Indii, gdzie spotkał się z M. Gandhim; przy okazji zwiedził też Indonezję. Po powrocie, 2 XI t.r., wykonał po raz pierwszy w USA „I Symfonię” D. Szostakowicza. Dn. 18 X 1929 odbyło się amerykańskie prawykonanie „Wariacji” op. 31 Schoenberga. Dn. 22 XI t.r. dyrygował po raz pierwszy w Filadelfii dramatem muzycznym „Borys Godunow” M. Musorgskiego (nad transkrypcją z dwóch wersji kompozytorskich pracował blisko rok), a 29 XI prowadził monumentalne wystawienie tego dzieła, co stało się wydarzeniem w dziejach orkiestry filadelfijskiej (nagranie dla «RCA Victor», 1936). Dn. 28 IV 1930 dyrygował „Świętem wiosny” Strawińskiego. Po spędzeniu zimy 1930/1 w Meksyku poprowadził 19 III 1931 w Philadelphia Grand Opera amerykańską premierę „Wozzecka” A. Berga (ponowne wykonanie tego dzieła 24 XI t.r. w Metropolitan Opera w Nowym Jorku spotkało się z ogromnym zainteresowaniem). Dn. 10 IV dyrygował operą-oratorium Strawińskiego „Król Edyp”. Po spotkaniu w Paryżu z S. Prokofiewem dał w r. 1931 premierę amerykańską jego baletu „The Age of Steel” („Stalnoj skok”) oraz premierę światową baletu A. Coplanda „Dance Symphony”. T.r. zrezygnował z funkcji dyrektora artystycznego orkiestry filadelfijskiej, zachował jednak stanowisko jej pierwszego dyrygenta. Po spotkaniu w Finlandii z Sibeliusem przygotował w r. 1932 amerykańskie prawykonania jego „VI Symfonii” i „VII Symfonii” oraz nagrał z filadelfijską orkiestrą „IV Symfonię”. Dn. 8 IV t.r. w Philadelphia’s Metropolitan Opera odbyła się światowa prapremiera kantaty na głosy solowe, chór i orkiestrę „Gurrelieder” Schoenberga, a 30 XII – amerykańskie prawykonanie „III Symfonii” Szostakowicza. Dn. 7 XI 1934 na występach gościnnych w Baltimore, orkiestra filadelfijska pod batutą S-ego dokonała światowego prawykonania „Rapsodii na temat Paganiniego” Rachmaninowa (z kompozytorem jako solistą). W sezonie 1935/6 odbył S. z orkiestrą filadelfijską wielkie tournée po Europie (36 koncertów w 27 miastach). Dn. 6 XI 1936 poprowadził światowe prawykonanie „III Symfonii” Rachmaninowa. Dn. 19 XII t.r. przeszedł w orkiestrze filadelfijskiej na funkcję dyrygenta gościnnego; w l. 1936–7 dzielił batutę z E. Ormandym. W r. 1936 rozpoczął współpracę z filmem; w „The Big Broadcast of 1937” (reż. M. Leisen) dyrygował swą transkrypcją „Fugi g-moll BWV578” J. S. Bacha oraz „Ein’ feste Burg”, pieśni M. Lutra. W r. 1937 w filmie „One Hundred Men and a Girl” („Ich stu i ona jedna”, reż. H. Koster) pojawił się jako dyrygent i pianista, obok aktorki D. Durbin (prowadził z orkiestrą filadelfijską utwory Bacha, F. Liszta, W. A. Mozarta, P. Czajkowskiego, R. Wagnera). T.r. poznał Walta Disneya, a także zawarł znajomość z Gretą Garbo, z którą nawiązał romans (w r. 1938 mieszkał z nią w Ravello we Włoszech).
Od r. 1938, rezygnując ze stałego angażu, poświęcił się S. karierze indywidualnej oraz studiom nad techniką radiową, nagraniową i filmową. Współpracował ze wszystkimi znaczniejszymi wytwórniami, m.in. z «His Master’s Voice», «Columbia» i «RCA Victor». W r. 1939 odbył tournée europejskie, dając koncerty w Anglii, Francji, Norwegii i Szwecji (25 V t.r. w Sztokholmie przed królem Gustawem V). Po powrocie do USA zorganizował w Los Angeles koncert dobroczynny na rzecz walczącej Polski. W r. 1940 prowadził w nowojorskiej Carnegie Hall „V Symfonię” Szostakowicza, owacyjnie przyjętą. T.r. z inspiracji S-ego, po rozmowach z Disneyem, powstał film „Fantazja” (premiera 13 XI t.r. w Broadway Theater w Nowym Jorku, nagrodzony honorowym Oscarem w r. 1942, m.in. za jakość dzwięku i dobór utworów muzycznych, częściowo na nowo zinstrumentalizowanych przez S-ego na potrzeby filmu); dyrygował tam m.in. utworami P. Dukasa, F. Schuberta i A. Ponchiellego, „Toccatą i Fugą d-moll” Bacha, „VI Symfonią” Beethovena, „Nocą na Łysej Górze” Musorgskiego, „Dziadkiem do orzechów” P. Czajkowskiego i „Świętem wiosny” Strawińskiego. Wierny idei upowszechniania muzyki, zorganizował latem 1940 orkiestrę młodzieżową (All-American Youth Orchestra), z którą objechał miasta obu Ameryk (Atlantic City, Rio de Janeiro, Buenos Aires, Baltimore); w r. 1941 koncertował z tą orkiestrą na Kubie, Haiti, Puerto Rico i Wyspach Dziewiczych, odnosząc wszędzie triumfy. Od r. 1940 do września 1941 był doradcą muzycznym przy sztabie głównym armii USA w forcie Mac Arthur (Kalifornia). Dn. 28 III 1941 wystąpił po raz ostatni przed publicznością z orkiestrą filadelfijską.
W l. 1941–4 S. dyrygował NBC (National Broadcasting Company) Symphony w Nowym Jorku, dzieląc batutę przez dwa sezony (1942–3) z A. Toscaninim. W r. 1943 opublikował książkę Music for All of Us (New York), w której głosił pogląd, że uniwersalny język muzyki wprowadza ład i zrozumienie w świat stosunków międzyludzkich. W r. 1944 przyjął zaproszenie burmistrza Nowego Jorku F. la Guardii i zorganizował orkiestrę New York City Symphony, która działając przez rok pod jego kierownictwem występowała z tanimi koncertami dla mieszkańców uboższych dzielnic miasta. W l. 1945–7 był dyrektorem artystycznym i dyrygentem Hollywood Bowl Symphony Orchestra. W r. 1946 dyrygował gościnnie m.in. na Kubie i w Meksyku. W r. 1947 raz jeszcze dyrygował („V Symfonia” Czajkowskiego) orkiestrą filadelfijską w filmie „Carnegie Hall” (reż. E. G. Ulmer); wystąpił obok m.in. Rodzińskiego, Artura Rubinsteina, B. Waltera, F. Reinera, L. Pons, G. Piatigorskiego i J. Heifetza (film wszedł na ekrany w lutym 1948). Zaproszony przez Rodzińskiego, był w l. 1947–9 dyrygentem gościnnym New York Philharmony Orchestra, a w sezonie 1950/1, wspólnie z D. Mitropoulosem, jej stałym dyrygentem. W l. pięćdziesiątych stał się częstym gościem europejskich festiwali muzycznych, m.in. w Salzburgu i «Praskiej Wiosny» w Pradze, oraz prowadził gościnnie najlepsze orkiestry świata. W r. 1951 odbył kolejne tournée po Europie, m.in. po raz pierwszy od lat poprowadził cykl koncertów w Londynie. W r. 1953 dyrygował w Helsinkach „I Symfonią” i „VII Symfonią” Sibeliusa, odnawiając przy tej okazji znajomość z kompozytorem. Od wiosny 1955 odbywał kolejne tournée europejskie: 23 i 24 IV t.r. dyrygował w Rzymie, następnie w Turynie, Baden-Baden, Stuttgarcie, Kolonii, Frankfurcie nad Menem i Wiedniu (5 VII). Po powrocie do USA kierował od października t.r. Houston Symphony Orchestra. Zachwycony partyturą „Symfonii Pokoju” Andrzeja Panufnika, zdecydował się na wykonanie tego utworu t.r. w Detroit (w obecności kompozytora); w tym czasie rozpoczęła się jego znajomość, a niebawem przyjaźń z Panufnikiem. Do swego repertuaru włączył również utwory innych polskich kompozytorów, m.in. Karola Szymanowskiego, Bolesława Szabelskiego, Witolda Lutosławskiego, Tadeusza Bairda. Wystąpił w tym czasie w dwóch telewizyjnych filmach muzycznych: „Magic and Music” (1958, ponownie dyrygował tam „VI Symfonią” Beethovena) oraz w „The Merv Griffin Show” (reż. D. Carson, 1963). W maju 1958 wybrał się w podróż Orient Expresem do Pragi, stamtąd do Moskwy. Dn. 17 V 1959 przyjechał na cztery dni z koncertami do Warszawy; 29 V t.r. odwiedził Kraków, był również w Zakopanem, pokazując synom «ziemię przodków». Następnie koncertował w Lipsku (prowadził „Mszę h-moll” Bacha i „V Symfonię” Szostakowicza), Berlinie i Londynie. Po śmierci Mitropoulosa, dyrygenta The New York City Opera, prowadził 29 X 1960 w Metropolitan Opera „Turandota” G. Pucciniego.
W r. 1961 odszedł S. z Houston Symphony Orchestra, po czym w kwietniu–maju 1962 rozpoczął nabór do własnej orkiestry; szukał dla niej sponsorów, wyjeżdżając w tym celu do Europy i koncertując m.in. w Szwajcarii i Grecji (w Atenach pod Akropolem). Dn. 15 X t.r., założona i prowadzona przez S-ego American Symphony Orchestra, wystąpiła po raz pierwszy w nowojorskim Carnegie Hall, grając utwory Bacha, Beethovena i Szostakowicza; orkiestra ta stała się największym zrealizowanym projektem S-ego. W sezonach letnich wyjeżdżał S. nadal na gościnne występy do Europy, m.in. 15 IX 1964 dał koncert z BBC Orchestra w Royal Albert Hall w Londynie. Dn. 26 IV 1965 American Symphony Orchestra pod batutą S-ego wykonała po raz pierwszy „IV Symfonię” Ch. Ivesa. Lato t.r. spędził S. w Japonii i 8 VII odbył swój pierwszy koncert w Tokio, prowadząc Japońską Orkiestrę Symfoniczną. W r. 1967 występował gościnnie w Paryżu i Londynie. Podczas pobytów w Anglii odwiedzał Panufnika w jego domu w Twichenham (był ojcem chrzestnym jego córki, Roxany). W r. 1968 włączył się S. w protesty przeciw interwencji USA w Wietnamie, dając serię koncertów charytatywnych na rzecz żołnierzy amerykańskich; 11 i 12 IV t.r. występował w nowojorskim Central Park, dyrygując New York Philharmonic Orchestra (w programie były utwory Rimskiego-Korsakowa, „VI Symfonia” Szostakowicza oraz fragmenty „Parsifala” R. Wagnera). W r. 1969 znów wyjechał do Londynu (koncert w Royal Albert Hall, 15 VI) oraz do Paryża (występ 18 VII z Orchestre de Paris). Wracał na kilka tygodni do Nowego Jorku, po czym rozpoczynał kolejne podróże. T.r. zastrzegł sobie u Panufnika prawo do prawykonania jego kantaty „Universal Prayer” do słów A. Pope’a; odbyło się ono 24 V 1970 w Cathedral of St. John the Divine w Nowym Jorku, w obecności ok. 5 tys. słuchaczy. Drugie wykonanie, również pod batutą S-ego, miało miejsce 29 XI t.r. w nowojorskiej St. Patrick’s Cathedral, z udziałem chóru mieszanego złożonego z katolików, protestantów, żydów i muzułmanów. W r. 1971 nagrał S. „Universal Prayer”, rezygnując z honorarium, dla «Unicorn Records». Dn. 30 IV t.r. wziął udział w koncercie „Music for Peace” w Trinity Church w Nowym Jorku. W r. 1972 odszedł z funkcji dyrektora American Symphony Orchestra. W poł. maja t.r. nabył dom w Nether Wallop w Anglii, postanawiając, że osiedli się tam na stałe; śladem M. Chagalla wybudował również dom w Saint Paul de Vence na Riwierze Francuskiej. T.r., z okazji swych 90. urodzin, otrzymał życzenia m.in. od prezydenta USA R. Nixona. Dn. 14 VI poprowadził w Londynie, z London Symphony Orchestra, koncert, będący powtórzeniem londyńskiego debiutu. W r. 1974 wystąpił z London Symphony Orchestra w Royal Albert Hall, a w lipcu r.n. prowadził sześć koncertów z repertuaru Bachowskiego podczas festiwalu w Vence. W maju 1976 odbył jeszcze sesje nagraniowe dla CBS (Columbia Broadcasting System). Zmarł nagle 13 IX 1977 w Nether Wallop, został pochowany na Marylebone Cemetery w Finchley, dzielnicy Londynu (kw. D 10 147). Na pomniku nagrobnym umieszczono napis «Music is the voice of the All». S. był wielokrotnie nagradzany i odznaczany, m.in. najwyższym fińskim odznaczeniem Białej Róży Finlandii (1955). W Yale University otrzymał nagrodę Howlanda (1971), a na uniwersytetach stanowych w Kalifornii i Pensylwanii doktoraty honorowe.
S. był typem showmana; doskonale czuł się na estradzie, lubił zaskakiwać publiczność. Nie używał batuty, a mając doskonałą pamięć dyrygował często bez partytury. Jego kariera dyrygencka była rezultatem nie tylko solidnych podstaw muzycznych i techniki kapelmistrzowskiej, ale też teatralnego uroku postawy i gestów, dyscypliny i umiejętności pracy zespołowej. Orkiestry pod jego batutą charakteryzowały się doskonałym brzmieniem, wyczuciem stylu, wycyzelowaniem szczegółów; jego interpretacje były zazwyczaj bardzo oryginalne, dochodzące do skrajnego subiektywizmu, łącznie z nieliczeniem się z partyturą, co wywoływało liczne zastrzeżenia krytyki. Wg Panufnika był S. jednym z nielicznych wykonawców obdarzonych charyzmą; uczynił ze swego zawodu misję i jego propagowaniu poświęcił życie. Chcąc przybliżyć muzykę najszerszemu gronu publiczności, dokonywał instrumentacji dzieł nieprzeznaczonych na orkiestrę, m.in. „Toccaty i Fugi d-moll” Bacha, co krytyka również oceniła negatywnie, ze względu na zmianę «szlachetnego brzmienia organów na potężne grzmoty orkiestry» (J. Waldorff). Wielokrotnie też przerabiał partytury, dodając instrumenty, a nawet uzupełniając linię melodyczną. Dbając o swą popularność i wizerunek publiczny, w udzielanych wywiadach dawał się niejednokrotnie ponosić fantazji. S. nie znał języka polskiego, ale m.in. w książce Music for All of Us przyznawał się do polskich korzeni; korespondował z Polskim Wydawnictwem Muzycznym w Krakowie w sprawie przesyłanych mu partytur polskiej muzyki współczesnej, wysoko oceniał jakość partytur i pracę wydawnictwa, a Kraków nazywał swoim «ukochanym miastem» („Ruch. Muzycz.” 1949 nr 14).
S. był trzykrotnie żonaty; po rozwodzie w r. 1923 z Samaroff (zm. 1948), z którą miał córkę Sonię (ur. 1922), aktorkę, zamężną Thorbecke, ożenił się w r. 1926 z Evangeline Brewster Johnson, z którą miał córki Lyubę (ur. 1926), zamężną Rhodes, i Sadję (ur. 1931), zamężną Greenwood. Po rozwodzie w r. 1938 ożenił się w r. 1945 z Glorią Vanderbilt (ur. 1924), z którą miał synów Stanislausa (Stana) (ur. 1950) i Christophera (ur. 1952). Po raz trzeci rozwiódł się w r. 1955.
Od r. 1983 działa w Ocala na Florydzie «The Leopold Stokowski Club», zajmujący się badaniem działalności artystycznej dyrygenta.
Portrety przez L. Seyfferta z l. 1913, 1916, reprod. w: Daniel O., A Counterpoint of View, New York 1982; Fot. S-ego i rodzinne, w: tamże; – Błaszczyk, Dyrygenci (fot.); Encyklopedia kina, Red. T. Lubelski, Kr. 2003; Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, L. 2000 I; The New Grove Dictionary of American Music, New York 1986 IV; The New Grove Dictionary of Music and Musicians, London 2001 XXIV (J. Bowen); PSB (Rodziński Artur); Słown. Muzyków Pol., II; – Internet: www.google.pl (Stokowski Leopold); – Balcerak J., Magia jazzu, W. 1981 s. 111–38; Ceremużyński J., Leopold Stokowski – conductor and experimentalist, W. 1976 (mszp. pracy magisterskiej w Inst. Muzykologii Uniw. Warsz.); Chasins A., Leopold Stokowski – A Profile, New York–London 1979 (fot., bibliogr., dyskografia); Daniel O., Stokowski – A Counterpoint of View, New York 1982 (fot., bibliogr., dyskografia); Johnson E., Stokowski: Essays in analysis of his art., London 1973; Robinson P., Stokowski, Toronto 1977; Solomon Ch., The History of Animation, New York 1989 s. 67; Stokowski: Essays in analysis of his art., Ed. E. Johnson, London 1973 (fot., filmografia, dyskografia); Waldorff J., Leopold Stokowski, w: Diabły i anioły, Kr. 1971; – Andrzej Panufnik o sobie, W. 1990 s. 260, 262, 293, 316–19; [Drohojowski J.] Wspomnienia dyplomatyczne, Kr. 1969; Mycielski Z., Dziennik 1950–1959, W. 1999; tenże, Dziennik 1960–1969, W. 2001; Rodzińska Arturowa H., Nasze wspólne życie, W. 1980; Rogowski Z. K., Dialogi z najsłynniejszymi ludźmi świata, P. 1985 s. 23–40; Rubinstein A., Moje długie życie, Kr. 1988; – „Kino” 1938 nr 13 (fot.), nr 25, „Ruch Muzycz.” 1977 nr 21 (wspomnienie pośmiertne, błędne miejsce ur.: Kraków); „Wiek Nowy” R. 23: 1924 nr 6870; „Życie Warszawy” 1977 nr 217 (nekrolog S-ego); – Kwerenda źródłowa Elżbiety Kuźniar w USA; – Informacje Romana Włodka z Kr.
Małgorzata Kamela i Andrzej Jazdon