Lepszy Kazimierz (1904–1964), historyk, profesor i rektor UJ, poseł na sejm, redaktor „Polskiego Słownika Biograficznego”. Ur. 11 VI w Krakowie, najmłodszy syn Leonarda (zob.) i Zofii z Muczkowskich. W r. 1922 ukończył IV Gimnazjum im. H. Sienkiewicza w Krakowie. Od 12 roku życia działał aktywnie w harcerstwie (drużynowy IV Drużyny Krakowskiej). Atmosfera domu rodzinnego oraz wpływ nauczyciela – wybitnego historyka kultury L. Chmaja – rozbudziły w nim zainteresowania humanistyczne. Po maturze rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym UJ; studiował historię, a pobocznie polonistykę. Jako uczeń W. Sobieskiego zajął się przede wszystkim dziejami XVI w., uczęszczał jednak również na seminaria S. Kota, W. Konopczyńskiego i I. Chrzanowskiego. Pod wpływem swych mistrzów Sobieskiego i Konopczyńskiego skłaniał się wówczas ku poglądom narodowo-demokratycznym; był członkiem Rady Naczelnej Młodzieży Wszechpolskiej (1928). W okresie studiów był czynny w Kole Historyków Studentów UJ, którego był prezesem w l. 1925–7; następnie pełnił kierownicze funkcje w ogólnopolskich związkach kół naukowych. Współpracował też przy wydaniu księgi zbiorowej „Wspomnienia z życia… Koła Historyków Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego” (1928), gdzie ogłosił własny artykuł (już w r. 1926 wydrukował pierwszą recenzję). W r. akad. 1927/8 był asystentem-wolontariuszem w Seminarium Historycznym UJ. Stopień doktorski uzyskał w r. 1928 na podstawie rozprawy Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, która w rok później ukazała się drukiem. Po uzyskaniu doktoratu, stażach w Bibliotece Jagiellońskiej i gimnazjum (1926–8) pracował L. w l. 1930–4 w Bibliotece Czartoryskich. Kiedy W. Konopczyński zainicjował prace przygotowawcze nad „Polskim Słownikiem Biograficznym”, L. stał się jednym z pierwszych współpracowników „Słownika” i w jego mieszkaniu przy ul. Brackiej zorganizowano warsztat redakcyjny. Od r. 1934 był L. już oficjalnie sekretarzem redakcji PSB. Dn. 19 II 1934 r. został współpracownikiem Komisji Historycznej PAU.
Praca pod kierunkiem W. Sobieskiego i W. Konopczyńskiego skierowała go na drogę samodzielnych badań naukowych, a wyjazdy do archiwów i bibliotek zagranicznych (1926 Czechosłowacja, 1929 Austria, 1930 Berlin, Dania, Szwecja, 1937 Łotwa i Estonia, 1938 Niemcy i Szwajcaria) pozwalały na wzbogacenie bazy źródłowej i poszerzenie horyzontów badawczych. Umiejętności syntezy, zdolności pisarskie – wszystko to torowało L-emu drogę do kariery naukowej i uniwersyteckiej. Dn. 23 VI 1939 r. habilitował się na UJ na podstawie monografii Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego (1589–1592) (Kr. 1939), opartej na szerokiej i wszechstronnej podstawie źródłowej. W rozprawie tej, poświęconej głównie sprawom wewnętrznym, przedstawił tajne układy Zygmunta III z Habsburgami o koronę polską. Monografia ta stanowiła również studium mechanizmu działania parlamentaryzmu polskiego w schyłkowym okresie jego świetności. Drugi poważny dział w dorobku naukowym L-ego stanowiły zagadnienia polityki bałtyckiej i pomorskiej oraz, zwłaszcza w okresie późniejszym, historia floty polskiej. Rozwijał je m. in. w artykułach: Prusy Książęce a Polska w latach 1576–1578 („Księga pamiątkowa ku czci prof. dr W. Sobieskiego”, Kr. 1932 I), Stefan Batory a Gdańsk („Roczn. Gdań.” R. 6: 1932), Strażnicy morza Stefana Batorego (tamże R. 7/8: 1933/4), Die Bedeutung der polnischcn Kriegsmarine im XVI Jahrhundert („Conventus primus historicorum Balticorum”, Rigae 1938).
Mianowany docentem UJ 31 VII 1939 r., L. nie zdołał rozpocząć zajęć dydaktycznych z powodu wybuchu wojny. Aresztowany, wraz z innymi pracownikami naukowymi UJ, 6 XI 1939 r., spędził 14 miesięcy w hitlerowskich obozach koncentracyjnych w Sachsenhausen i Dachau. Po wyjściu z obozu (14 I 1941) z nadszarpniętym zdrowiem, oficjalnie zatrudniony w prywatnej polskiej firmie papierniczej w Krakowie, pracował w organizacji pomocy społecznej RGO (Rada Główna Opiekuńcza), a na przełomie 1944/5 r. był sekretarzem komitetu pomocy pracownikom naukowym wyższych szkół warszawskich, uchodźcom po powstaniu. Włączył się w akcję tajnego nauczania, podejmując w r. 1944 na konspiracyjnym UJ wykłady w zakresie historii Polski porozbiorowej. W czasie okupacji, wspólnie z prof. Stanisławem Miksteinem i drem E. Lataczem, przystąpił do opracowywania historii poczty polskiej oraz katalogu polskich znaczków pocztowych (zebrane materiały zaginęły). W r. 1945 był redaktorem miesięcznika „Przegląd Filatelistyczny”.
Po wojnie jako docent pracował od r. 1945 przy katedrze nowożytnej i najnowszej historii Polski UJ. W r. 1945 otrzymał propozycję objęcia katedr na uniwersytetach w Toruniu i Wrocławiu, gdzie wprawdzie katedrę przyjął, ale jej nie objął. Pozostał w Krakowie i w l. 1946–52 był wykładowcą w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Katowicach. W r. 1954 został mianowany profesorem nadzwycz., a w r. 1957 kierownikiem utworzonej wówczas katedry historii Polski XVI–XVIII w. UJ; w r. 1959 otrzymał nominację na profesora zwycz. Na swych seminariach w UJ wychował wielu historyków, prócz tego wykładał na polonistyce i dziennikarstwie. Piastował liczne funkcje we władzach uniwersyteckich, kolejno jako dziekan Wydziału Filozoficzno-Historycznego w r. 1953, następnie prorektor 1953/4, 1954/5, 1955/6, 1960/1, 1961/2 i wreszcie rektor UJ w l. 1962/3 i 1963/4.
Równocześnie L. sekretarzował nadal w redakcji PSB aż do chwili zawieszenia tego wydawnictwa w r. 1949 oraz działał aktywnie na terenie PAU. W l. 1948–52 sprawował funkcję sekretarza Komisji Historycznej, a od r. 1951 był członkiem-korespondentem PAU. W l. 1950–2 przewodniczył zakładowej organizacji Związku Nauczycielstwa Polskiego PAU. Od r. 1949 starał się o utrzymanie warsztatu naukowego PSB, a po utworzeniu w r. 1953 Zakładu Dokumentacji Instytutu Historii PAN stanął na jego czele. Zorganizował dwie pracownie bibliograficzne, bibliotekę i zbiory rękopiśmienne, a przede wszystkim wznowiony w r. 1957 jako wydawnictwo PAN „Polski Słownik Biograficzny” (PSB). Dn. 9 IV 1957 r. został powołany na stanowisko przewodniczącego Komitetu Redakcyjnego i redaktora naczelnego PSB. Za jego redakcji (1957–64) ukazały się 3 tomy PSB obejmujące ok. 3000 życiorysów, a od początku pracy w PSB sam opracował dla niego ponad 50 artykułów. Przez cały czas redaktorstwa L. starał się o udoskonalenie warsztatu PSB i precyzował koncepcję narodowej biografistyki (O polską biografię narodową, „Kwart. Hist.” R. 64: 1957 nr 3). Od r. 1953 należał do Rady Naukowej Instytutu Historii PAN. W ramach Instytutu kierował Komisją Odrodzenia i Reformacji oraz redagował czasopismo „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, wychodzące od r. 1956. W r. 1963 został wybrany przewodniczącym Komisji Nauk Historycznych Oddziału PAN w Krakowie. L. brał aktywny udział w organizowaniu sesji naukowych, a w r. 1953 występował jako referent, jeden z organizatorów i wicekomisarz wystawy na sesji poświęconej dziejom polskiego Odrodzenia; w r. 1957 współorganizował sesję z okazji trzechsetnej rocznicy najazdu szwedzkiego. W metodach badawczych L-ego zaszły w latach pięćdziesiątych zasadnicze zmiany i w pracach swoich z dawnym solidnym warsztatem naukowym, wzbogaconym w zakresie problematyki społeczno-gospodarczej, łączył teraz marksistowskie ujęcie metodologiczne.
W latach powojennych L. kontynuował badania nad historią floty polskiej. W obszernym, syntetycznym zarysie Dzieje floty polskiej (1947) przedstawił jej rozwój od czasów najdawniejszych do r. 1945, lecz w centrum uwagi autora znalazły się sprawy XVI i XVII w. Stosunek Rzeczypospolitej do kwestii bałtyckiej i pomorskiej poruszał L. jeszcze niejednokrotnie. Równocześnie kontynuował rozpoczęte przez W. Sobieskiego wielkie wydawnictwo źródłowe „Archiwum Jana Zamoyskiego”, oddając do druku tom IV, obejmujący l. 1585–8 (Kr. 1948). Przygotowywał też opracowanie monografii Jana Zamoyskiego, lecz nie zdążył już zrealizować tego zamiaru. Ogłosił jedynie artykuł Wróg Habsburgów Jan Zamoyski („Roczn. Hist.” R. 18: 1949), w którym dał nowy i dotąd niezdewaluowany portret wielkiego kanclerza. W stadium projektów pozostała również monografia o Annie Wazównie, do której miał zebrane materiały, jak i planowana rozprawa o stosunkach polsko-szwedzkich w dobie Odrodzenia (zapowiedzią jej były 3 artykuły z r. 1960). Pozostawił wiele zebranych materiałów do historii Polski od średniowiecza do XX w. oraz sporo nieukończonych prac. Niektóre z nich ukazały się pośmiertnie drukiem, jak np. wydawnictwo źródłowe „Inwentarz polskiej floty wojennej z 1629 r.” („Kwart. Hist. Kult. Mater.” R. 15: 1967 nr 2).
W okresie powojennym problematykę polityczną coraz bardziej wypierały z prac L-ego zagadnienia historii kultury i ideologii społeczno-politycznej. Zainteresowania badawcze zwrócił teraz w kierunku myśli Odrodzenia. Wynikiem badań z tego zakresu było m. in. studium o Andrzeju Fryczu Modrzewskim (trzy wydania: 1953, 1954, 1955), stanowiące próbę powiązania ideologii tego myśliciela z konkretnym podłożem społeczno-gospodarczym, oraz szkic: La Renaissance en Pologne et ses liaisons internationales (W. 1962). Przechodząc do nowej dziedziny badań nie zarzucił jednak pasjonujących go dawniej problemów dotyczących politycznych dziejów wewnętrznych Polski końca XVI w. W artykule Walka sejmowa o konfederację warszawską w r. 1587 („Odr. i Reform. w Pol.” R. 4: 1959) ukazał istotny dla badań nad dziejami polskiej reformacji problem utraty jej znaczenia politycznego w wyniku walki stronnictw na początku panowania Zygmunta III. Zdolności do wielostronnej syntezy historycznej wykazał L. jako autor dużej partii drugiej części I tomu „Historii Polski” (W. 1955 i n.). Do pełnego obrazu dorobku naukowego L-ego należy jeszcze dodać liczne prace redakcyjne. Obok PSB był on redaktorem kolejnych tomów bibliografii bieżącej historii polskiej za lata 1952–1962, „Actów Tomicianów” (t. XV–XVI) oraz licznych prac zbiorowych, jak „Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660” (W. 1957 I–III), „Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364–1764” (Kr. 1964) i in.
Zarówno w środowisku studenckim Krakowa, jak i na terenie miasta oraz w Katowicach cieszył się L. dużą popularnością. Bezpośredni w stosunkach z młodzieżą, zyskiwał sobie jej sympatię zapałem i energią oraz interesująco i żywo prowadzonymi wykładami. Także przemówienia publiczne wygłaszał z werwą i temperamentem. W r. 1961 został wybrany posłem na sejm z okręgu wyborczego nr 6 w Krakowie i pracował w Sejmowej Komisji Kultury, Oświaty i Nauki. Działał również aktywnie w Komitecie Wojewódzkim Frontu Jedności Narodu.
Od r. 1933 L. był członkiem zarządu Oddziału Polskiego Tow. Historycznego (PTH) w Krakowie, w l. 1945–6, wraz z prof. R. Grodeckim, redaktorem głównego organu PTH „Kwartalnika Historycznego”, a w latach późniejszych członkiem redakcji tego pisma, zaś od r. 1951, reprezentując naukowe środowisko krakowskie, był wiceprezesem Zarządu Głównego PTH. Przewodniczył Komisji Historycznej Polsko-Węgierskiej, był nadto m. in. członkiem Międzynarodowej Komisji Historii Morskiej w Paryżu, wiceprezesem Komisji Historii Uniwersytetów przy Międzynarodowym Komitecie Nauk Historycznych, członkiem komitetu redakcyjnego „Bibliothèque d’Humanisme et de la Renaissance” w Genewie. Aktywny (już od r. 1925) uczestnik krajowych i zagranicznych zjazdów historycznych (m. in. Międzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych w Sztokholmie w r. 1960), od lat pięćdziesiątych wiele podróżował, wygłaszając odczyty we Francji, Włoszech, Szwajcarii itd.
Od r. 1962 coraz więcej czasu pochłaniały L-emu odpowiedzialne zajęcia związane ze stanowiskiem rektora UJ, zwłaszcza iż kadencja jego przypadła na okres przed jubileuszem 600-lecia uniwersytetu. Jako rektor dążył do dalszego wszechstronnego rozwoju UJ. Nawiązywał kontakty z uniwersytetami zagranicznymi, w związku z czym wyjeżdżał do Moskwy, Kijowa, Jeny, Wenecji i Padwy (1963 – spotkania urządzone przez fundację Cini). Był też inicjatorem i realizatorem utworzenia w r. 1963 Filii UJ w Katowicach (aula tej uczelni nosi imię L-ego). Wybrany przewodniczącym Komitetu Jubileuszowego specjalną opieką otaczał powstające inwestycje jubileuszowe w zakresie budownictwa gmachów uniwersyteckich i domów akademickich, również przygotowywał i redagował prace zbiorowe dotyczące historii UJ. Przede wszystkim jednak przygotował, organizował i kierował uroczystościami jubileuszowymi, których otwarcie nastąpiło w październiku 1963 r. W czasie głównych uroczystości dn. 9 V 1964 r. odznaczony został Orderem Sztandaru Pracy I Klasy. Dn. 12 V t. r. przemawiał jeszcze na Akademii Jubileuszowej i przyjmował złożony na jego ręce Krzyż Orderu Odrodzenia Polski dla UJ – jubilata (w r. 1962/3 sam został odznaczony Krzyżem Kawalerskim tego orderu).
Przeciążony nadmiarem zajęć organizacyjnych, redaktorskich i naukowych, mając zdrowie nadszarpnięte przeżyciami obozów koncentracyjnych L. zmarł na serce 30 V 1964 r. w Krakowie. Pogrzeb L-ego na cmentarzu Rakowickim był manifestacją społeczeństwa i studentów Krakowa. Ożeniony był (od r. 1930) z Anną z Wnorowskich, miał córkę Barbarę (zm. 1934).
Portrecik dziecięcy pędzla stryja L-ego Edwarda Lepszego (własność wdowy Anny Lepszyny); Portret braci Lepszych pędzla O. Boznańskiej (własność Jolanty Auleytner w W.); Portret olejny w auli im. K. Lepszego na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach; Karykatura A. Uniechowskiego i A. Wasilewskiego, „Szpilki” 1964 nr 20; Liczne fotografie (zwłaszcza w czasopismach z r. 1964); – Malcówna A., Bibliografia prac prof. dra K. L-ego za lata 1929–1964, Zesz. Nauk. UJ. T. 140, Prace Hist., Z. 17, Kr. 1966 (fot. z autografem); – Bobińska C., K. L., w: Materiały informacyjne Komitetu Jubileuszowego 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1964 nr 4 (7); G[ieysztor] A., K. L. 1904–1964, „Życie Szkoły Wyższej” R. 12: 1964 nr 6; Podraza A., K. L. jako historyk, Zesz. Nauk. UJ, T. 140, Prace Hist., Z. 17, Kr. 1966; Rostworowski E., K. L. i problem biografistyki narodowej, „Kwart. Hist.” R. 72: 1965 nr 2; Stelling-Michaud S., In Memoriam Casimir Lepszy, „Bibliothèque d’Humanisme et Renaissance” R. 27: 1965 nr 2; Tazbir J., K. L. (11 VI 1904 – 30 V 1964), „Kwart. Hist.” R. 72: 1965 nr 1; Urban W., K. L., „Mpol. Studia Hist.” R. 7: 1964 (druk. 1965) z. 1/2; Wyczański A., K. L. 1904–1964, „Odr. i Reform. w Pol.” R. 10: 1965; – Alma Mater w podziemiu, Kr. 1964; Gwiazdomorski J., Wspomnienia z Sachsenhausen, Kr. 1969; Koło Historyków Studentów UJ w latach 1892–1967, Zesz. Nauk. UJ, T. 194, Prace Hist., Z. 25, Kr. 1968 s. 11, 24, 33–8, (s. 34 fot. młodzieńcza), 48, 71, 80, 121; Kron. UJ… 1956/1957, Kr. 1961 s. 79–80; toż, 1957/1958, Kr. 1962 s. 70–1; „Roczn. PAU” – Lata 1947/1952, Kr. 1953 s. XLV, CXIII, CXXXVI, 13–5, 80, 81, 261, 274, 275; Urbańczyk S., Uniwersytet za kolczastym drutem, Kr. 1969; Wspomnienia z życia i działalności Koła Historyków Studentów UJ w latach 1892–1927, Kr. 1928 s. III, 45, 96–100; – „Dzien. Pol.” 1964 nr 128, 129 (A. Bochnak), 130, 287; „Gaz. Krak.” 1964 nr 131; „Gaz. Warsz.” 1928 nr 52, 53; „Tyg. Powsz.” 1967 nr 18 (J. Skowrońska); „Życie Liter.” 1963 nr 31 (R. Kosiński); „Życie Warsz.” 1964 nr 133 (S. Herbst); – Arch. PAN, Oddz. w Kr.: Grupa Zarządu PAU, „Polski Słownik Biograficzny” (przejrzano tylko część fascykułów), Korespondencja Sekretariatu Generalnego PAU, „Polski Słownik Biograficzny” (przejrzano tylko część fascykułów), Korespondencja Sekretariatu Generalnego PAU, 1934 l. 499 i 1173 k. 14, 1938 l. 923 k. 57, 58, 1939 l. 879, 1945 k. 88, 1946 l. 703, 1947 l. 84, 109, 1949 l. 628 i 1440 k. 136 i 172, 1951 l. 314, 402, 531, 1952 k. 505, PAU W II–15 l. 182, W II–16 l. 222; Arch. UJ: fasc. W. F. II 478, W. F. II 122, papiery osobiste nr ew. 484; Materiały w PSB; – Informacje żony Anny Lepszyny i materiały w jej posiadaniu (m. in. autobiografie); – Przyboś K., K. L. Życie, twórczość naukowa i działalność społeczna, 1966 (mszp.).
Wacław Urban