Przyboś Julian, pseud. i krypt.: J. P., Jan Czyżyk, Kazimierz Karnas, Lesław Leski, Bolesław Skieteń, Julian Wgłąbleski (1901–1970), poeta, eseista, krytyk, pedagog. Ur. 5 III w Gwoźnicy Dolnej w Rzeszowskiem, w rodzinie chłopskiej, był synem Józefa (1862–1944) i Heleny z Petyniaków (1866–1945), córki wiejskiego nauczyciela. Ojciec kilkakrotnie wyjeżdżał na zarobek do Stanów Zjednoczonych, co umożliwiło Przybosiom wykształcenie dzieci (P. miał sześcioro rodzeństwa: Adama (1887–1925), Marię (1888–1968), Julię (1892–1895), Jana (1894–1973), Władysława (ur. 1907) i Emilię (1908–1911).
W l. 1908–12 P. uczęszczał do czteroklasowej szkoły w Gwoźnicy Górnej, a następnie w Gwoźnicy Dolnej, którą ukończył z wynikiem bardzo dobrym. W r. 1912 podjął naukę w II Gimnazjum w Rzeszowie, po roku przeniósł się do I Gimnazjum. Nauka w szkole ulegała licznym zakłóceniom ze względu na działania wojenne i trudne warunki życia. W okresie nauki w szkole średniej P. dokształcał się intensywnie, przeżył nasilenie religijności, po czym nastąpiła radykalna zmiana przekonań światopoglądowych i ideowych. W tym czasie rozczytywał się w literaturze socjalistycznej i anarchistycznej. W r. 1918 wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej, brał udział w akcjach sabotażowych i dywersyjnych, skierowanych przeciw Austriakom, wziął też udział w ich rozbrajaniu. Od listopada t. r. do stycznia 1919 uczestniczył wraz z ochotniczą kompanią studencką w walkach z Ukraińcami o Lwów; należał do czwartej kompanii I batalionu piechoty. We Lwowie poznał Hieronima Niegosza, pisarza, mistyka i zwolennika powrotu do wierzeń prasłowiańskich, który wpłynął na ówczesną postawę P-a i na jego wczesną twórczość. W czerwcu 1920 otrzymał P. świadectwo dojrzałości, po czym – w czasie trwania wojny polsko-radzieckiej – ochotniczo wstąpił do wojska w lipcu t. r. Brał udział w walkach o Lwów, w bitwie pod Krasnem we wrześniu dostał się do niewoli radzieckiej, z której uratował się ucieczką.
W listopadzie 1920 P. wyjechał wraz ze stryjecznym bratem, Stefanem (zob.), z którym pozostawał w przyjaźni, do Krakowa i podjął studia w UJ w zakresie polonistyki i filozofii. Oprócz obowiązkowych zajęć, odbywanych m. in. pod kierunkiem Ignacego Chrzanowskiego, Jana Łosia, Józefa Kallenbacha, Stanisława Windakiewicza oraz Witolda Rubczyńskiego, P. prowadził intensywne samokształcenie w zakresie filozofii i literatury oraz uczestniczył w artystyczno-literackim życiu uniwersytetu i miasta, oglądał wystawy formistów, słuchał licznych odczytów i sam je wygłaszał. W r. 1921 wziął udział, choć bez powodzenia, w uniwersyteckim konkursie na wiersz poświęcony Górnemu Śląskowi. W czerwcu t. r. Julian i Stefan Przybosiowie wskrzesili akademickie Koło Literacko-Artystyczne, przekształcając je następnie w Klub Artystyczny «Dionizy», który latem 1922 wydał almanach pt. „Hiperbola”. Latem 1921 P. zapadł na chorobę serca, wtedy też obudziła się w nim świadomość powołania poetyckiego. W r. 1922 nawiązał kontakt z miesięcznikiem „Skamander”, a w r. n. zbliżył się do grupy tzw. negatywistów (Jan Brzękowski, Józef Edward Dutkiewicz oraz Jan Alfred Szczepański) i razem z nimi urządzał w Krakowie spotkania autorskie. W r. 1923 nawiązał bliski kontakt z Tadeuszem Peiperem, stając się gorącym zwolennikiem jego programu literackiego, podjął też współpracę ze „Zwrotnicą”, organem Awangardy Krakowskiej. W r. n. nawiązał kontakt z warszawskim czasopismem „Almanach Nowej Sztuki” i jego redaktorem Stefanem Kordianem Gackim. Po studiach, ale bez egzaminu końcowego, rozpoczął 1 IX 1923 pracę nauczycielską jako tzw. suplent w Państwowym Gimnazjum i Seminarium Żeńskim w Sokalu nad Bugiem (woj. lwowskie). W r. 1925 P. debiutował tomem Śruby (Kr.). W t. r. otrzymał półroczny urlop na przygotowanie się do egzaminu nauczycielskiego, który wykorzystał również na intensywną współpracę z II serią „Zwrotnicy”, gdzie ogłosił ważne artykuły programowe i polemiczne. Jesienią 1926 złożył P. egzamin nauczycielski u S. Windakiewicza, J. Łosia, Władysława Semkowicza i Wacława Sobieskiego, po czym w listopadzie został nauczycielem kontraktowym w Państwowym Gimnazjum im. S. Staszica w Chrzanowie (pracy w gimnazjum w Leżajsku, dokąd został przeniesiony z Sokala, P. z niewiadomych przyczyn nie podjął).
Od września 1927 P. pracował w Gimnazjum im. A. Osuchowskiego w Cieszynie, a od r. 1929 – w wyniku podziału szkoły – w Państwowym Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczym, gdzie uczył języka polskiego oraz propedeutyki filozofii i logiki. W r. 1928 P. związał się uczuciowo z siedemnastoletnią wtedy swą uczennicą Marzeną Skotnicówną, zamiłowaną taterniczką, osobą o silnej indywidualności i zainteresowaniach literackich. Jej śmierć wraz z siostrą Lidą w r. 1929 na Zamarłej Turni przeżył P. bardzo boleśnie, czemu dał wyraz m. in. w późniejszym wierszu Z Tatr oraz w Zapiskach bez daty. Wśród uczniów P-a w gimnazjum cieszyńskim znaleźli się m. in. Alfred Łaszowski, Kornel Filipowicz, Zdzisław Nardelli i Jan Szczepański. W tym okresie P. nawiązał bliską współpracę z czasopismami warszawskimi: „Głos Literacki” i „Europa”, wszedł też do redakcji ukazującego się w Cieszynie „Zarania Śląskiego”; opublikował tu kilka artykułów i utworów poetyckich. Pisywał także recenzje z przedstawień cieszyńskiego teatru do miejscowej prasy. W okresie pobytu w Cieszynie utrzymywał nadal stałe i ścisłe kontakty z członkami Awangardy Krakowskiej (J. Brzękowskim, Jalu Kurkiem i T. Peiperem) oraz z Władysławem Strzemińskim, z którym utworzył awangardową grupę «a. r.» (tj. «artyści rewolucyjni» lub «artyści radykalni»). W l. 1929–30 współpracował z redagowanym w Paryżu przez J. Brzękowskiego i W. Chodasiewicz-Grabowską dwujęzycznym pismem „L’Art Contemporain – Sztuka Współczesna”, uczestniczył też w organizowaniu i redagowaniu awangardowego czasopisma „Linia” (1931–3), w którym ogłosił – obok wierszy – sporo artykułów programowych i polemicznych. Pomagał też w tym czasie przy druku w Cieszynie książek pisarzy awangardowych, zajmował się również ich kolportażem. Dn. 2 VII 1932 zawarł P. w Katowicach ślub z Bronisławą Anną Kożdoniówną, swoją uczennicą z Cieszyna. Po r. 1933 rozluźnił swe kontakty z Awangardą, patronował natomiast działalności młodych zwolenników awangardy z warszawskiego Klubu Artystycznego «S» (m. in. A. Łaszowski, Jan Kott, Włodzimierz Pietrzak) oraz krakowskim poetom związanym z pismem „Nasz Wyraz”.
W styczniu 1937 P., dzięki otrzymaniu płatnego urlopu i stypendium Funduszu Kultury Narodowej, wyjechał do Francji w celu poznania nowych tendencji w sztuce i literaturze. Przebywał głównie w Paryżu. W maju t. r. odbył wycieczkę do Włoch, zaś wakacje spędził w Bretanii. Pracował wówczas nad nowymi utworami, które publikował m. in. w „Pionie”, „Czasie” i „Ateneum”, uczestniczył też w aktualnych dyskusjach literackich i ogłaszał nowe artykuły programowe poświęcone poezji. W końcu 1937 r. powrócił do Polski. W listopadzie 1938 ponownie wyjechał do Paryża, dzięki stypendium rządu francuskiego, a latem r. n. odbył wędrówkę po Francji, Włoszech i Belgii. W lipcu 1939 P. powrócił do kraju. Wybuch wojny zastał go w Boguminie na Zaolziu, gdzie przebywał u rodziny żony, z którą ewakuował się do Rzeszowa, a następnie dalej na wschód. Po przyłączeniu wschodnich ziem polskich do Związku Radzieckiego P. osiedlił się we Lwowie, pracując od 1 XII 1939 jako bibliotekarz w Ossolineum. W r. n. wszedł w skład Komitetu Mickiewiczowskiego i brał udział w obchodach 85 rocznicy śmierci poety; wygłaszał odczyty i opublikował okolicznościowy artykuł w ukraińskiej gazecie lwowskiej „Visti”. W tym czasie P. zaczął poważniejsze studia nad liryką Mickiewicza; studia te zaowocowały po latach książką Czytając Mickiewicza. Był też współautorem wydanego w Kijowie w r. 1940 podręcznika literatury polskiej dla kl. X, wszedł do kolegium redakcyjnego miesięcznika „Nowe Widnokręgi”, w którym drukował swoje wiersze. Po zajęciu Lwowa przez wojska niemieckie podjął pracę w ogrodach miejskich. Dn. 14 X 1941 został przez Niemców aresztowany, lecz dzięki staraniom żony udało się go uwolnić. Opuściwszy Lwów ukrywał się początkowo w majątku Zwertów koło Żółkwi, a następnie w listopadzie t. r. powrócił do Gwoźnicy, gdzie wraz z żoną zamieszkał u rodziców; pracował na roli i pisał. Utrzymywał kontakty z ruchem oporu, ale nie angażował się bezpośrednio w jego działalność.
Po wyzwoleniu Rzeszowa przez wojska radzieckie P. udał się do tego miasta, gdzie nawiązał kontakt z delegatami Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. W sierpniu 1944 wszedł do Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie, obejmując kierownictwo Wydziału Informacji i Propagandy. Pod koniec sierpnia zorganizowano ze strony podziemia zamach na P-a, który się jednak nie powiódł. We wrześniu t. r. P. wyjechał do Lublina, gdzie wszedł w skład Krajowej Rady Narodowej (KRN). Wraz z innymi pisarzami brał udział w organizowaniu życia kulturalnego i reaktywowaniu Związku Zawodowego Literatów Polskich, którego został pierwszym prezesem. Należał do założycieli pisma „Odrodzenie” i Spółdzielni Wydawniczej «Czytelnik». W październiku ukazał się tom P-a Póki my żyjemy, w tym samym miesiącu został P. zastępcą przewodniczącego Komisji Oświaty KRN. W grudniu t. r. wraz z grupą pisarzy i uczonych przebywał w Moskwie. W styczniu 1945 P. wraz z redakcją „Odrodzenia” przeniósł się do Krakowa, gdzie uczestniczył w organizacji życia literackiego i występował z licznymi wieczorami autorskimi. Jako redaktor „Odrodzenia” skupiał wokół siebie młodych poetów o awangardowej orientacji, patronował m. in. debiutowi Tadeusza Różewicza. W r. 1945 P. wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej (PPR), (był następnie członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, z której wystąpił 21 VI 1958). W r. 1946 przebywał wraz z grupą pisarzy polskich przez miesiąc w Czechosłowacji, gdzie zawarł m. in. bliską znajomość z poetą F. Halasem.
W październiku 1947 P. wyjechał do Szwajcarii jako poseł nadzwycz. i minister pełnomocny. W r. 1948 odbył trzytygodniową wycieczkę do Włoch i odwiedził Paryż, zaś w grudniu t. r. wziął udział w Kongresie Zjednoczeniowym PPR i Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Okres pobytu w Szwajcarii wykorzystał P. także na pracę twórczą oraz na kontynuowanie studiów nad poezją Mickiewicza i Słowackiego. W sierpniu 1951 P. został odwołany z placówki dyplomatycznej i objął (25 X) stanowisko dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, którym był do listopada 1955. W tym okresie prowadził badania nad poezją ludową, czego owocem była antologia pt. Jabłoneczka (W. 1954), odsunął się zaś od czynniejszego udziału w życiu literackim, gdyż przekonania pisarskie P-a kolidowały z obowiązującymi wówczas kanonami dogmatycznie rozumianego realizmu socjalistycznego. W r. 1954 P. ponownie włączył się w aktualne spory literackie i artystyczne, podejmując walkę ze schematyzmem i uproszczonym ujmowaniem rzeczywistości przez ówczesną poezję. Latem 1955 przebywał ponownie we Włoszech i w Szwajcarii, w tym też roku opuścił Kraków (pozostała tu jego rodzina) i zamieszkał najpierw w Łodzi, a następnie w Warszawie, gdzie wszedł do redakcji „Przeglądu Kulturalnego”; publikował tu liczne artykuły i recenzje poświęcone poezji i sztuce nowoczesnej. P. walczył zawzięcie o miejsce dla tradycji awangardowej, zwłaszcza dla twórczości i koncepcji teoretycznych W. Strzemińskiego. Przyczynił się do wydania jego „Teorii widzenia” (1958), dzięki jego też staraniom zorganizowano w r. 1957 w Paryżu wystawy poświęcone twórczości Strzemińskiego oraz polskich prekursorów sztuki abstrakcyjnej. W l. 1956–7 P. zabiegał bezskutecznie o utworzenie tygodnika „Rzecz”. W tym okresie stał się także patronem młodych poetów, debiutujących ok. r. 1956, zbuntowanych wobec obowiązującej wówczas poetyki (m. in. Miron Białoszewski, Jerzy Harasymowicz). Po kilku latach nastąpił konflikt między P-em i młodymi poetami, spowodowany m. in. publikacją (1962) jego głośnej Ody do turpistów, która wywołała publicystyczną i poetycką polemikę z udziałem m. in. Stanisława Grochowiaka.
W tym okresie P. stał się jedną z najwybitniejszych osobistości życia literackiego. Brał udział w licznych imprezach w kraju i za granicą (Belgia, Jugosławia), uczestniczył w kolejnych festiwalach młodej poezji w Poznaniu, w zjazdach pisarzy Ziem Zachodnich i Północnych, sesjach naukowych oraz w kolejnych zjazdach Związku Literatów Polskich. Prócz tego zasiadał w jury wielu konkursów, wygłaszał odczyty i odbywał w całym kraju liczne spotkania autorskie, podejmowane często raczej z przyczyn natury materialnej. Szczególnie chętnie odwiedzał w tych latach rodzinną ziemię rzeszowską. Wyrazem utrwalającej się pozycji P-a jako poety były coraz liczniejsze przekłady jego wierszy na obce języki, publikowane w prasie, antologiach oraz w osobnych książkach (m. in. na niemiecki, serbski i chorwacki). W r. 1960 po otrzymaniu rozwodu P. zawarł ślub z Danutą Kulą. W l. 1964–5 zabiegał o powołanie pisma poświęconego twórczości poetyckiej i po jego powstaniu pt. „Poezja” został zastępcą redaktora naczelnego. W r. 1966 został wybrany na wiceprezesa polskiego oddziału PEN-Clubu; jako jego przedstawiciel na kolejnych sesjach tej organizacji odbył podróż do Stanów Zjednoczonych, zwiedzając Waszyngton i Nowy Jork. W t. r. pojechał do Gruzji i ponownie odwiedził Francję, wziął również udział w Kongresie Kultury Polskiej. W r. 1966 ukazała się płyta z nagraniem utworów recytowanych przez poetę. W r. 1968 opuścił redakcję „Poezji” i związał się z „Miesięcznikiem Literackim”. W t. r. przebywał w Bułgarii i w Belgii, a w r. n. odbył podróż na Litwę, gdzie zwiedzał rodzinne strony Mickiewicza, i Ukrainę, uczestnicząc z delegacją pisarzy polskich w rocznicowych obchodach poświęconych Słowackiemu.
P. debiutował anonimowo wierszem pt. Wschód słońca w tajnym uczniowskim piśmie „Zaranie” (1917 nr 2). W r. 1922 ogłosił cztery wiersze w almanachu „Hiperbola”. Za swój właściwy debiut uznawał wiersz Cieśle, drukowany w „Skamandrze” w grudniu 1922. Wcześniejsze utwory świadczyły o wielkiej zależności od poetyki modernistycznej (m. in. typ pejzażu poetyckiego i motywy «prasłowiańskie»), a zwłaszcza od poezji Bolesława Leśmiana, Cieśle natomiast otwierały drogę do poezji rzeczy i poezji pracy. W tym czasie ścierały się w twórczości P-a różne tendencje, bowiem w r. 1924 zamierzał ogłosić zbiór wierszy religijnych pt. Wyznania (jeden z nich pt. Odkupienie drukował „Reflektor” 1925 nr 3). Książkowy debiut P-a stanowiły Śruby (Kr. 1925), wydane pod firmą „Zwrotnicy”, będące poetycką realizacją ideologii artystycznej T. Peipera – «uścisku z teraźniejszością» i wyrazem trzech «M» – miasta, masy, maszyny. Bohaterem wierszy P-a stał się poeta-inżynier, konstruujący świat nowej rzeczywistości cywilizacyjnej. Tej postawie odpowiadał rygoryzm jego wypowiedzi, «inżynieryjne» podejście do tworzywa oraz troska o całkowitą adekwatność obrazu poetyckiego i przedmiotu. P. był tu poetą miasta, materii i ukrytych w niej możliwości, apologetą twórczej działalności człowieka. Te zasady poetyckie rozwinięte zostały w zbiorze Oburącz (Kr. 1926). W obu tomach poeta często sięgał po formę ody i hymnu, która służyła uwzniośleniu rzeczywistości, a nawet jej sakralizacji.
Ok. r. 1927 nastąpił przełom w poezji P-a, wyrażający się odejściem od poetyki pierwszych zbiorów. W r. 1929 zapowiadał wydanie tomu pt. Dwadzieścia dziewięć, obejmującego rzeczywiście 29 utworów, przy czym tytuł nawiązywał także do daty zamierzonego wydania, jak i do ówczesnego wieku autora. Projektowana zawartość tomu wskazuje, iż należy łączyć ją z «intermedium groteskowym» (Jerzy Kwiatkowski) i wprowadzeniem w miejsce wielkomiejskiego pejzażu – świata peryferyjnego i «niskiego». Z tomu Dwadzieścia dziewięć zachowała się tylko część wierszy, weszły one do zbioru Sponad (Cieszyn 1930, w oryginalnej szacie typograficznej W. Strzemińskiego). Przemiany w poezji P-a wiązały się w pewnej mierze z jego nowymi doświadczeniami biograficznymi – z pracą nauczycielską w Cieszynie oraz z krajobrazem Beskidów. P. użyczył własnej biografii swemu bohaterowi lirycznemu, osadził go w nowym krajobrazie. Pejzaż urbanistyczny zastąpiony został przez świat natury, ujmowany jednak nie zewnętrznie i opisowo, lecz kreacyjnie, świat bowiem ukazywany jest tak, jakby każdorazowo był stwarzany aktem woli i decyzją bohatera. W wierszach z tomu Sponad jak i Wgłąb las (Cieszyn 1932) wyraziło się nowe przeżycie i ujęcie krajobrazu, związanego z całym kosmosem. Wyrazem dominacji bohatera nad światem były też – obok innych – śmiałe wiersze erotyczne. Poezja P-a z tego czasu nabrała wielkiej zwięzłości wyrazu, realizowała hasło poety: «najmniej słów – maksimum znaczeń», opierała się na homonimii, wykorzystaniu wieloznaczności słowa i odkrywczej metaforyce. Porzuciwszy w tym okresie całkowicie tradycyjne wzory wersyfikacyjne budował wiersz w oparciu o indywidualny rytm zdania i zwiększoną rolę intonacji, stając się współtwórcą nowego modelu wiersza polskiego. Po r. 1932 nastąpiły dalsze zmiany w poezji P-a, polegające na odchodzeniu od pejzażowości, co wiązało się m. in. z radykalizacją postawy ideowej poety. Pojawiły się w twórczości P-a mocne akcenty społeczne, wprowadzał do wierszy takie motywy i sytuacje, jak wiece, pochody, demonstracje i starcia uliczne. Bohater liryczny tych wierszy przyjmował jednak postawę «czynnego widza», a nie uczestnika, solidaryzował się z walczącymi, lecz podkreślał swą odrębność. Poezja P-a wyrażała świat tuż przed wybuchem, wyprzedzała jakby nadchodzącą rzeczywistość. Tę fazę twórczości zamykał obszerny tom Równanie serca (W. 1938). Odrębne miejsce w tym tomie miały liryki prozą z cyklu Pióro z ognia, zbliżające się do «poezji czystej», opartej na całkowitym wyzwoleniu wyobraźni; niektóre te utwory bliskie były poetyce nadrealistycznej.
Ostatnie wiersze przedwojenne P-a były reakcją na narastające zagrożenie. W przeciwieństwie do tendencji katastroficznych w ówczesnej poezji jego bohater reagował racjonalistycznie, przygotowywał się do zwycięskiej walki, «militaryzował» swoją wyobraźnię, a świat widział jako pole zmagań. Twórczość P-a z czasu wojny dawała wyraz nowym przeżyciom historycznym i osobistym – od klęski wrześniowej, przez zagrożenie życia – do oporu i heroicznej walki. Bohater tych wierszy był jednocześnie poetą, chłopem i żołnierzem. Utwory P-a z okresu wojny świadczyły o kolejnej modyfikacji poetyki, sporą rolę zaczęły odgrywać w niej elementy «antypoetyckie», te «stenogramy liryczne» (określenie autora) nasycone były elementami reportażowymi i sprawozdawczymi. Tendencje do uproszczenia i prozaizacji wypowiedzi przygotowały grunt dla młodej poezji powojennej (T. Różewicz). Część swoich powstałych od r. 1939 wierszy zamieścił P. w rękopiśmiennym, opatrzonym nazwiskiem autora, a rozkolportowanym w niewielkiej ilości egzemplarzy w końcu 1943 r. tomiku Póki my żyjemy (z okładką Marii Jaremianki, przedruk fotooffsetowy, Kr. 1977). W r. 1944, przy pomocy młodych poetów krakowskich, Tadeusza Jęczalika i Adama Włodka, przygotował kilka maszynopisowych edycji swoich utworów poetyckich, również w niewielkich nakładach (pod pseud.: Julian Wgłąbleski, Lesław Leski, Bolesław Skieteń lub anonimowo). Zamknięcie i podsumowanie całego dorobku przyniósł obszerny tom Miejsce na ziemi (Kr. 1945), w którym dał poeta nowy porządek swym wierszom, z pominięciem chronologii i układu dotychczas wydanych zbiorów. Utwory, które do tomu nie weszły, skazywał na zapomnienie.
Następne publikacje P-a były także wyborami – Wybór poezji (W. 1949) oraz Rzut pionowy (W. 1952), ale zawierały również utwory pisane w pierwszych latach powojennych oraz w czasie pobytu w Szwajcarii. Poezja P-a z tego czasu rozwijała się w dużej mierze poza tendencjami w ówczesnej poezji polskiej, oskarżana była o «formalizm» i niezrozumiałość dla nowego czytelnika. Zbiór Najmniej słów (Kr. 1955) miał także charakter wyboru, ale ograniczonego do twórczości po r. 1944. Znalazły się tu utwory bardziej komunikatywne, obliczone na szerszego odbiorcę. Zbliżały się one do formy notatki, eseju czy poetyckiej gawędy; były wyrazem aprobaty nowej rzeczywistości społeczno-politycznej, ale sprzeciwiały się powierzchownemu i uproszczonemu widzeniu świata przez ówczesną poezję. Narzędzie ze światła (W. 1958) również było swoistym wyborem z całej twórczości P-a, zaś w nowych wierszach tom ten był «hymnem na cześć światła i słońca» (J. Kwiatkowski). Doszła tu do głosu problematyka metafizyczna, choć bez religijnego zabarwienia. Rok następny przyniósł Poezje zebrane (W. 1959), w których przedrukował P. wiersze z zachowaniem układu dotychczas wydanych zbiorów. W Próbie całości (W. 1961) otrzymały przedłużenie niektóre wątki poprzedniego zbioru, ale tom ten był wyrazem kolejnego przełomu w liryce P-a, polegającego na zainteresowaniu poety własną podświadomością oraz podjęciu zasadniczej problematyki filozoficznej i egzystencjalnej. Dążeniu do «zespolenia ze Wszystkim» i pragnieniu przeniknięcia tajemnicy istnienia odpowiadało na planie poetyckim dążenie do poetyckiej pełni. Więcej o manifest (W. 1962) przynosił utwory bardziej zróżnicowane wewnętrznie, oparte na koncepcji rozdwojonej osobowości; w tomie tym nawiązywał poeta do swoich wierszy z wczesnego okresu, nasiliły się też tendencje autotematyczne. W zbiorze Na znak (W. 1965) doszły do głosu elementy własnej biografii i doświadczenia egzystencjalnego, zwiększyła się rola obrazów związanych z ziemią, nicością oraz cyklem śmierci i zmartwychwstania. Twórczość poetycką P-a zamykał Kwiat nieznany (W. 1968), znów wnoszący nowe akcenty do jego liryki. Ważną rolę (jak i dawniej) odgrywały tu motywy lotu, a świat i historia ujęte zostały z czasowego i przestrzennego dystansu, obowiązywała zasada wielkiej skali. W ostatnich zbiorach P-a wystąpił osobny nurt, obejmujący wiersze ukazujące psychikę dziecka, jego sposób myślenia, widzenia i wyrażania świata. Wiersze te, adresowane przede wszystkim do córki Uty, i zaopatrzone jej próbami malarskimi, zostały zebrane w tomie Wiersze i obrazki (W. 1970). W ostatnim okresie życia P. projektował wydanie zbioru 22 wiersze, do czego już nie doszło. Weszły one do Utworów zebranych (W. 1971), którym poeta nadał nowy układ, zrywający zarówno z chronologią jak i kompozycją dotychczasowych tomów, uwzględniał P. raczej skalę ich trudności dla czytelnika.
P. także interesował się współczesną poezją światową, głównie europejską, przekładał m. in. wiersze R. Albertiego, J. Arpa, M. Dušana, P. Eluarda, W. Majakowskiego, J. Supervielle’a, O. Ungarettiego, a także R. M. Rilkego, którego twórczością interesował się od dawna, a w r. 1959 wydał „Poezje” tego autora, poprzedzone własnym wstępem. Drugą obok poezji zasadniczą dziedziną twórczości P-a była publicystyka programowa, eseistyka oraz działalność krytyczno-literacka. Rozpoczął ją artykułami ogłaszanymi w dziennikach oraz w czasopiśmie „Zwrotnica” w l. 1926–7, w których rozwijał założenia programowe Awangardy Krakowskiej w duchu nadanym im przez T. Peipera. Były to m. in. Człowiek nad przyrodą, Idea rygoru oraz najgłośniejszy z nich – pamflet pt. Chamuły poezji. Skierowany przeciw twórczości Jana Kasprowicza, Józefa Wittlina i Emila Zegadłowicza, wywołał wiele polemik i protestów. Polemiczny talent P-a zabłysnął także w późniejszych artykułach, m. in. w omówieniu „Walki o treść” Karola Irzykowskiego oraz w artykułach i notach umieszczonych w „Linii”. W piśmie tym pomieścił także wypowiedzi programowe poświęcone nowej liryce. W l. n. P. uczestniczył w polemikach dotyczących poezji awangardowej ze Stanisławem Czernikiem („Kamena”), Lechem Piwowarem („Gaz. Artystów” i „Tyg. Artystów”), K. Irzykowskim oraz K. W. Zawodzińskim („Pion”), a także na łamach „Nowego Pisma”. Dwukrotnie zamierzał P. wydać przed wojną swoje wypowiedzi o poezji: w r. 1930 pt. Elementy poezjotwórcze, oraz pod niewiadomym tytułem w projektowanej w r. 1938 Bibliotece «Pióra», ale plany te nie doszły do skutku.
W pierwszych latach po wojnie P. publikował wiele wypowiedzi na temat nowej poezji i malarstwa, broniąc tradycji awangardowych i formułując nowe postulaty pod adresem poezji. Obok nich ogłaszał odkrywcze studia i szkice o poezji Mickiewicza, cenione wysoko przez historyków literatury, a zebrane później w tomie Czytając Mickiewicza (W. 1950, Wyd. 2, powiększone, W. 1956, Wyd. 3, powiększone, W. 1965). Szczególnie intensywna była działalność publicystyczna i krytycznoliteracka P-a po r. 1955, kiedy to ponownie włączył się w nurt życia literackiego, publikując szereg wypowiedzi dotyczących młodej poezji (m. in. M. Białoszewskiego), nowych tendencji w malarstwie i sztuce (np. abstrakcjonizmu), upominał się o wysokie miejsce dla malarstwa i teoretycznych prac W. Strzemińskiego, brał też udział w dyskusjach dotyczących poezji międzywojennego dwudziestolecia. Wybór przedwojennych oraz nowych tekstów ogłosił P. w zbiorze Linia i gwar (Kr. 1959 I–II), późniejsze artykuły weszły do tomu Sens poetycki (Kr. 1963, Wyd. poszerzone, 1967 I–II). W latach sześćdziesiątych pisał też P. dość systematycznie recenzje literackie w „Życiu Warszawy”. W tomie Sens poetycki znalazły się także teksty zatytułowane Zapiski bez daty, które dały początek późniejszej obszernej książce o tym tytule (W. 1970), zawierającej «spostrzeżenia, myśli, dywagacje, przypomnienia, zarysy wierszy i rozprawek – zapiski doraźne» (określenie autora); była też ona rodzajem autobiografii P-a.
Podejmował również P. próby w zakresie dramatu, napisał utwór pt. Geometria pijana, ukończony ok. r. 1923 (druk w: „Poezja” 1976 nr 10), a na początku lat trzydziestych projektował napisanie powieści, czego jednak zaniechał. Był też współautorem (wespół z S. Czernikiem) antologii „Wzięli diabli pana” (W. 1955), poświęconej «poezji walczącej o postęp i wyzwolenie społeczne» i obejmującej utwory z l. 1543–1953.
W listopadzie 1969 nastąpiło pogorszenie zdrowia P-a, choroba trwała przez wiele miesięcy. Przez ostatnie tygodnie życia przebywał w Domu Pracy Twórczej w Oborach pod Warszawą. Zmarł nagle w Warszawie 6 X 1970, w czasie obrad międzynarodowego zjazdu tłumaczy literatury polskiej, któremu przewodniczył. Zgodnie z wolą poety pochowano go w rodzinnej Gwoźnicy. Był odznaczony Dyplomem Honorowym „Orląt Lwowskich”, Dyplomem Krzyża Obrony Lwowa, Złotym Krzyżem Zasługi, Sztandarem Pracy I kl., odznaką Zasłużonego Działacza Kultury, odznaką Tysiąclecia Państwa Polskiego oraz nagrodami: Państwową Literacką I stopnia (1964) oraz m. Krakowa (1945) i woj. rzeszowskiego (1961).
P. pozostawił trzy córki: Wandę, zamężną Gaignebet (ur. 1943), Julię, zamężną Connor (ur. 1947) – z pierwszego małżeństwa z Bronisławą Anną Kożdoniówną, oraz Utę (ur. 1956) – z drugiego z Danutą Kulą.
W r. 1969 ukazał się w Rzeszowie almanach miejscowych poetów pt. „Gwoźnica” – nawiązujący tytułem do miejsca urodzenia poety – zaś od r. 1971 organizowano doroczny konkurs poezji współczesnej im. J. Przybosia «O Złoty Lemiesz». Od r. 1973 jest przyznawana coroczna nagroda literacka im. P-a, ustanowiona przez rzeszowski miesięcznik „Profile” oraz Wydział Kultury Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w tym mieście. Nadto imię P-a nosi kilka szkół (m. in. w Warszawie i Rzeszowie) oraz powstałe w r. 1984 muzeum-skansen w Gwoźnicy.
Poezja P-a stała się źródłem inspiracji dla kompozytorów polskich, którzy do szeregu tekstów skomponowali melodie: Juliusz Łuciuk, Sen kwietny. 5 pieśni na głos i 12 instrumentów do słów J. Przybosia (Kr. 1962), tenże, Narzędzie ze światła. 6 utworów na baryton i orkiestrę (Kr. 1970) oraz Kazimierz Serocki, Oczy powietrza (Kr. 1959). Wiersze P-a tłumaczono na wiele języków, głównie europejskich, ukazywały się w prasie i licznych antologiach współczesnej poezji polskiej, zaś książkowe wydania poezji P-a ukazały się w Czechosłowacji, Jugosławii i Republice Federalnej Niemiec. W r. 1984 wyszedł w krakowskim Wydawnictwie Literackim pierwszy tom opracowanej przez Rościsława Skręta krytycznej edycji Pism zebranych P-a, obejmujący pierwszą część jego Utworów poetyckich (z przedmową J. Kwiatkowskiego).
Fot. w Muz. Literatury w W.; – Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), II, IV; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Stradecki J., Dokumentacja bibliograficzna 1918–1944, W. 1975; Radwańska-Paryska Z., Paryski W. H., Encyklopedia tatrzańska, W. 1973; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (Uzupełnienia i sprostowania); Nowy słownik literatury dla dzieci i młodzieży, W. 1979 (Kuliczkowska K.); Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; – Balcerzan E., Poezja polska w latach 1939–1965, W. 1982 Cz. I; Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, Wyd. 3, W. 1977; Bieńkowski Z., Modelunki, W. 1966 s. 482–90; Brzękowski J., Szkice, literackie i artystyczne 1925–1970, Kr. 1978; tenże, Wyobraźnia wyzwolona, Wyd. 2, W. 1976; Duk J., Julian Przyboś wobec grupy „a. r.”, Spraw. z Czynności i Posiedzeń Nauk. ŁTN, XXXI [1977]; Dybel P., Między słowami ku światłu – Julian Przyboś, w: Poeci dwudziestolecia międzywojennego, W. 1982 II 95–133 (fot.); Dyskusja o awangardzie, „Poezja” 1972 nr 9; Dyskusja o poezji Juliana Przybosia, „Nowa Kultura” 1953 nr 9; Głowiński M., Przyboś: najwięcej słów, „Teksty” 1975 nr 1; Heska-Kwaśniewicz K., Skotnicówna, „Przekrój” 1979 nr 1770 s. 8–9; taż, Śląskie archiwalia Juliana Przybosia, Prace Historycznoliterackie, 11 (Prace Nauk. Uniw. Śląskiego w Kat., nr 264), Kat. 1978 s. 111–35; taż, Śląskie lata i wiersze Juliana Przybosia, Prace Historycznoliterackie, 5 (Prace Nauk. Uniw. Śląskiego w Kat., nr 162), Kat. 1977 s. 202–20; taż, W dziesięciolecie śmierci J. Przybosia, „Poglądy” 1981 nr 1 s. 16; taż, Wokół genezy i tekstu „Z Tatr” J. Przybosia, „Profile” 1978 nr 10 s. 29; Jaworski K. A., W kręgu Kameny, w: Pisma, L. 1973 VII; Jaworski S., Między awangardą a nadrealizmem, Kr. 1976; Julian Przyboś. Życie i dzieło poetyckie, Rzeszów 1976 (tu: Sokół S., Bibliogr. twórczości liter. P-a i opracowań o jego życiu i dorobku liter. za l. 1922–72); Kierc B., Przyboś i…, Wr. 1976; tenże, Teatr daremny, Wr. 1980 s. 67–76; Kłak T., Czasopisma awangardy, Wr. 1978–9 Cz. I–II; tenże, O „orientację” poezji polskiej (Spór Juliana Przybosia z Karolem Wiktorem Zawodzińskim), w: Problemy awangardy, Kat. 1983 s. 102–21; tenże, Reporter róż, Kat. 1978 s. 120–31, 167–218; tenże, W cieniu awangardy, w: Katastrofizm i awangarda, Kat. 1979 s. 131–67; tenże, W krajobrazie Nałęczowa, L. 1983 s. 319–22; Kwiatkowski J., Świat poetycki Juliana Przybosia, W. 1972; tenże, Wizja przeciw równaniu, „Życie Liter.” 1958 nr 3; Lam A., Wyobraźnia ujarzmiona, Kr. 1967 s. 67–79, 118–40, 155–65; tenże, Z teorii i praktyki awangardyzmu, W. 1976; Lee S. R., Trudne przymierze, W. 1982; Łapiński Z., „Świat cały – jakże zmieścić go w źrenicy”, w: Studia z teorii i historii poezji, S. 2, Wr. 1970 s. 279–332; tenże, „Tylko oczami wierzę”, „Tyg. Powsz.” 1967 nr 27; Matuszewski R., Doświadczenia i mity, W. 1964 s. 257–83; Michalski H., Rozwój poetycki Przybosia, „Twórczość” 1946 nr 5; Nowakowski J., Poetyckie „wiosny” J. Przybosia, „Prace Human.” (Rzeszów), S. 1, 1979 nr 13 s. 143–61; O Julianie Przybosiu, Kat. 1983; Pietrzak W., Miscellanea krytyczne, W. 1957 s. 162–6; Płachecki M., Przyboś prozą o poezji, „Pam. Liter.” 1974 z. 4; Rosner E., Cieszyńskie lata J. Przybosia, „Poglądy” 1977 nr 3 (fot.); Sandauer A., Matecznik literacki, Kr. 1972 s. 43–83; tenże, Poeci czterech pokoleń, Kr. 1977; tenże, Przyboś, W. 1970; tenże, Przyboś et la peinture, w: Poésie et peinture du symbolisme au surréalisme en France et en Pologne, W. 1978 s. 219–28 (Les Cahiers de Varsovie); Sławiński J., Koncepcja języka poetyckiego Awangardy Krakowskiej, W. 1965; Sprusiński M., Imiona naszego czasu, Kr. 1974; Stępień M., Ze stanowiska lewicy, Kr. 1974; Szymański W. P., Julian Przyboś, W. 1978; tenże, Neosymbolizm, Kr. 1973; tenże, Z dziejów czasopism literackich w dwudziestoleciu międzywojennym, Kr. 1970; Waśkiewicz A. K., O poezji juliana Przybosia, Kr. 1977; tenże, Rygor i marzenie, Ł. 1973 s. 53–78; tenże, W kręgu „Zwrotnicy”, Kr. 1983; Ważyk A., Dziwna historia awangardy, W. 1976; tenże, Kwestia gustu, W. 1966 s. 147–50: Witan J., Od dekadentyzmu do katastrofizmu, W. 1980; Wyka K., Rzecz wyobraźni, Wyd. 2, W. 1977; Wyka M., Julian Przyboś, w: Autorzy naszych lektur, Wyd. 3, Wr. 1973 s. 89–90; Zaworska H., Sztuka podróżowania, Kr. 1980; Zembaty-Michalakowa M., Poezja Juliana Przybosia w świetle badań statystyczno-językowych na tle porównawczym, Wr. 1982; Zyga A., Strzyżów i okolice w literaturze, w: Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, Rzeszów 1980 s. 452–65 (fot.); tenże, Wokół Przybosiowego miejsca na ziemi, „Prace Human.” (Rzeszów) S. 1, 1982, z. 23 s. 117–59; – Bratny R., Pamiętnik moich książek, W. 1978 s. 42– 3, 53; Brzękowski J., W Krakowie i w Paryżu, Wyd. 2, W. 1967; Czechowicz J., Listy, L. 1977; Czermiński A., Kukułcze jaja, czyli od literatury do dziennikarstwa, w: Moja droga do dziennikarstwa, W. 1974; XIV Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. S. Staszica w Chrzanowie za r. 1926/7; Jastrun M., Smuga światła, W. 1983 s. 240, 247–51; J. Przyboś i jego list, „Stolica” 1981 nr 13 s. 7; Konwicki T., Kalendarz i klepsydra, W. 1976 s. 389–90; Kubacki W., Dziennik 1944–1958, W. 1971; Kurek J., Mój Kraków, Wyd. 4, Kr. 1978; Listy do Kazimierza Wyki, „Kultura” 1981 nr 4 s. 3 (2 listy P-a); Listy Juliana Przybosia do rodziny 1921–1931, Oprac. A. Przyboś, Kr. 1974; Listy Władysława Strzemińskiego do Juliana Przybosia z lat 1929–1933, „Roczn. Hist. Sztuki” T. 9: 1973; Łaszowski A., Oko w oko z młodością, W. 1963 s. 271–83; Materiały do dziejów awangardy, „Arch. Liter.” T. 20: 1975; Miłosz C., Ziemia Ulro, Paryż 1977 s. 29–31; Ożóg J. B., Jak świętych obcowanie, W. 1978 s. 60–4, passim; Przyboś U., [Wspomnienie o ojcu], w: Godziny zwierzeń, W. 1983 s. 187–93; Putrament J., Pół wieku, Wyd. 3, W. 1964 I–III, W. 1970 IV; Wat A., Mój wiek, Londyn 1977 I–II; Wspomnienia o Julianie Przybosiu, W. 1976 (fot., tu: Duk J., Kalendarium życia i twórczości Juliana Przybosia, s. 434–539); Wybór listów J. Przybosia do T. Różewicza, „Odra” 1982 nr 10 s. 28–33; Vogler H., Autoportret z pamięci, Kr. 1979 cz. II s. 94–5, Kr. 1981 cz. III s. 219 i n.; Z korespondencji Juliana Przybosia, „Poezja” 1981 nr 1; Z listów Juliana Przybosia, „Orientacja” 1971 nr z lipca; Źródła do historii awangardy, „Arch. Liter.” T. 24: 1981; – „Dzien. Lud.” 1970 nr 239; „Dzien. Pol.” 1984 nr 115; „Nasz Wyraz” 1938 nr 12 (nr specjalny); „Nowiny Rzeszowskie” 1970 nr 277–80; „Poezja” 1979 nr 10 (nr specjalny); „Roczn. Liter.” 1973 s. 621; „Tryb. Ludu” 1970 nr 279, 1980 nr 225; „Zielony Sztandar” 1970 nr 82; „Życie Przemyskie” 1975 nr 52/3 s. 2; „Życie Warszawy” 1970 nr 239–42, 244; – B. Jag.: rkp. Przyb. 268/74, Przyb. 269/74, Przyb. 349/74, Przyb. 18/80, Przyb. 19/80, Przyb. 383/81 (autografy wierszy i in. utworów P-a), rkp. Przyb. 272/80 (listy P-a), rkp. Przyb. 14/80–17/80, Przyb. 337/81 (listy do P-a); B. Narod.: rkp. 7419 t. 24 (listy P-a); B. Ossol.: rkp. 13898 (autografy wierszy i in. utworów P-a); Muz. Liter. im. A. Mickiewicza w W.: rkp. 659, 842–843, 871–874, 1070–1077, 1082, Fasc. 80 (autografy wierszy i in. utworów P-a), rkp. 657, 1078–1081 (dokumenty i papiery P-a), rkp. 662, 875, 1060 (listy P-a), Arch. J. Brzękowskiego 9 t. XIII, nadto kserokopie niektórych listów do J. Brzękowskiego znajdujących się w B. Pol. w Paryżu, rkp. 655 t. 1–2, 656, 876–888, 995, 996 t. 1–6, 1059, 1083 (listy do P-a), rkp. 1026 (listy do B. Przybosiowej).
Tadeusz Kłak