Szlenkier (Schlenker, Szlenker) Józef Władysław (1844–1893), uczestnik powstania styczniowego, zesłaniec, kupiec.
Ur. 17 V w Warszawie, był synem Franciszka Ksawerego (zob.) i Anny Marianny z Zelttów (1822–1846), córki Józefa, bławatnika, i Anny z Koehlerów. Miał dwóch braci: Franciszka Ksawerego (1843–1873, informacje w życiorysie ojca) oraz Ludwika (1845–1849). Braćmi stryjecznymi S-a byli Karol Jan (zob.) i Jan Józef (zob.) Szlenkierowie.
S. uczył się w gimnazjum w Warszawie. Ok. r. 1861 podjął studia rolnicze na uniw. w Lipsku. Na wieść o wybuchu powstania styczniowego wrócił w r. 1863 do Warszawy i wstąpił do Organizacji Miejskiej. Zapewne w marcu t.r. naczelnik m. Warszawy Stefan Bobrowski przydzielił go jako «agenta wojskowego» do komórki wywiadowczej przy Komisji (później Wydziale) Wojny; punktem kontaktowym był prawdopodobnie sklep ojca S-a przy ul. Senatorskiej 4. Zadaniem S-a było zbieranie informacji o zarządzeniach władz, ruchach i liczebności wojsk rosyjskich, zapasach broni i uzbrojeniu fortec. Konspiratorzy zdołali wykraść plany Cytadeli warszawskiej oraz fortec w Modlinie, Dęblinie i Brześciu Lit., a następnie przesłać je Władysławowi Czartoryskiemu do Paryża. Jesienią t.r. wstąpił S. do oddziału «Dzieci Warszawskie», dowodzonego przez Ludwika Żychlińskiego i pełnił w nim funkcję adiutanta Juliana Nadmillera. S. uczestniczył w potyczkach pod Rawą, a wkrótce potem pod Rzeżewem, gdzie 15 XII trafił do niewoli rosyjskiej. Dn. 18 VI 1864 został skazany na dziesięć lat ciężkich robót na Syberii, z pozbawieniem praw stanu i konfiskatą majątku (wg dokumentów Tymczasowej Komisji Śledczej skazano go na osiem lat ciężkich robót). Dn. 30 VI t.r. wyruszył wraz z innymi na zesłanie, ale zawrócono go z drogi, by złożył zeznania w sprawie zabójstwa pisarza Józefa Miniszewskiego i swych kontaktów z Nestorem Lauransem, komisarzem Wydz. Zarządzającego Prowincjami Litwy. Na Syberię wyruszył ponownie 26 XI.
Dn. 5 I 1865 dotarł S. do Tobolska, gdzie został osadzony w więzieniu razem z Pawłem Landowskim, naczelnikiem powstańczej żandarmerii. Dn. 17 III t.r. opuścił z nim Tobolsk, po czym prawdopodobnie w Tarze (gub. tobolska) udało się im zdobyć fałszywe dokumenty, dzięki którym znaleźli się w grupie zesłanych na osiedlenie w gub. tomskiej. Dn. 1 VIII przybyli do Tomska, skąd kilkanaście dni później podjęli próbę ucieczki; ujęci, zakuci w kajdany i wysłani w głąb Syberii, dotarli 18 IX do Krasnojarska (gub. jenisejska). S. cieszył się tu dużą swobodą, «bywał często w mieście, przyjmowano go w towarzystwie, przychodził na proszone wieczory» (L. Pantelejew). Podjął współpracę z polskimi i rosyjskimi zesłańcami, należącymi do spisku krasnojarsko-kańskiego, m.in. z Walentym Lewandowskim i N. A. Sierno-Sołowiewiczem, działaczem «Ziemli i Woli». Zaopatrywał zesłańców w środki materialne i fałszywe dokumenty, ułatwiając im w ten sposób ucieczki. Ponownie aresztowany, został wysłany 18 XII w partii zesłańców do Kańska. Udając chorego, trafił do szpitala więziennego, gdzie zamienił się dokumentami z zesłanym na osiedlenie Aleksandrem Korzonem, studentem Uniw. Kijowskiego. Pod koniec stycznia lub na początku lutego 1866 spiskowcy wysłali S-a do Aczyńska (gub. jenisejska) i Mariińska (gub. tomska), w celu rozszerzenia sprzysiężenia. Gdy S. pod nazwiskiem Korzon objeżdżał okręg krasnojarski, schwytano go we wsi Zamiatina. Uwięziony w Krasnojarsku, został skazany na dodatkowe piętnaście lat ciężkich robót. Dn. 3 VIII t.r. wysłano go pod strażą w kajdanach do Irkucka, w październiku do Aleksandrowska, a następnie do kopalni w Akatui. Na mocy ukazu z 25 V 1868 został zwolniony z ciężkich robót i przeniesiony na osiedlenie w Niżnieilimsku (okręg kireński); wg Szymona Tokarzewskiego przeniesiono go do Kireńska, ale «rzadko tam bywał».
Od 2 I 1870 przebywał S. jako osiedleniec w gub. irkuckiej. W maju r.n. otrzymał kategorię zesłanych na zamieszkanie, co umożliwiło mu pobyt w Irkucku i większą swobodę poruszania. W r. 1873 uzyskał formalne zezwolenie na tymczasowy pobyt w Irkucku; u tamtejszych władz wyrobił sobie szybko wysoką pozycję. Mimo przywrócenia mu w r. 1874 praw stanu i zezwolenia na zamieszkanie pod dozorem policji w Rosji europejskiej, pozostał w Irkucku i założył tam sklep p.n. Magazyn towarów warszawskich, w którym zatrudniał zesłańców. W interesach handlowych jeździł na jarmarki do Kaczugi (obwód irkucki) i Kiachty w pobliżu granicy chińskiej, a nawet do Jakucka; został też zaopatrzeniowcem Tow. Żeglugi Amurskiej. Zaliczono go do kupców drugiej gildii. W Irkucku prowadził dom otwarty, żył na wysokiej stopie, «karmił, poił, protegował», «opowiadaniami swoimi urozmaicał nasze wygnańcze zebrania wieczorne» (Tokarzewski); «posiadał ogładę towarzyską i wiele fantazji arystokratyczno-mieszczańskiej» („Wspomnienia z życia wygnańców…”). U Augusta Iwańskiego pobierał S. lekcje muzyki, a sam uczył języków obcych i prenumerował czasopismo angielskie „Illustrations”. Ożenił się ze Szkotką, Catheriną Campbell, uczącą języka angielskiego w domach rosyjskich urzędników.
Ok. r. 1874 odwiedził małżeństwo Szlenkierów podróżujący po Syberii George Forbes, profesor historii naturalnej uniw. w Glasgow; zaniepokojony złym stanem zdrowia swej rodaczki, zwrócił się do księcia Edynburga z prośbą o interwencję u cara Aleksandra II. Dn. 31 X 1875 car wyraził zgodę na wyjazd Szlenkierów do Warszawy. Przybyli tam w kwietniu 1876 i zamieszkali przy Alejach Jerozolimskich 23. S. jeszcze t.r. usiłował jednak wrócić na sześć miesięcy do Irkucka, na co już nie otrzymał zgody. Do r. 1878 pozostawał pod nadzorem policji. W r. 1881 zwrócił się o zgodę na stałe zamieszkanie w Moskwie, gdzie również prowadził interesy handlowe, lecz spotkał się z odmową; w związku z tym uskarżał się 23 IX t.r. w piśmie do ministra spraw wewnętrznych na utrudnianie realizacji jego przedsięwzięć. Wraz z żoną podpisał w r. 1887 adres byłych zesłańców dla proboszcza w Irkucku ks. Krzysztofa Szwernickiego z okazji 50-lecia jego pracy duszpasterskiej. W ostatnich latach życia S. stracił wzrok. Zamieszkał wtedy w domu braci stryjecznych, Karola i Jana Szlenkierów, przy ul. Leszno 73. Zmarł 21 XI 1893 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim.
W małżeństwie z Katarzyną (Catherine) Campbell S. nie miał dzieci.
S. jest bohaterem opowiadania Tokarzewskiego pt. „Historia czarnego lisa” z tomu „Zbieg. Wspomnienia z Sybiru” (W. 1913).
Dwie fot. w zbiorach A. Kręckiego, nr 4113/2413; Fot. opisana jako Aleksander Korzon, przedstawiająca mężczyznę w siermiędze podobnego do S-a, w Muz. WP w W.; – Chołodecki, Księga pamiątkowa, s. 377; Cmentarz Powązkowski, II (Schlenker, dot. matki S-a i jego brata, Ludwika); Łoza, Rodziny pol., I 139; PSB (Landowski Paweł); Powstanie styczniowe i zesłańcy syberyjscy. Katalog fotografii ze zbiorów Muzeum Historycznego m. st. Warszawy. Cz. II. Zesłańcy syberyjscy, Oprac. E. Kamińska, W. 2005 (fot., bibliogr.); Szulc, Cmentarz Ewangelicko-Augsburski, s. 540–1; – Budrewicz O., Sagi warszawskie czyli sensacyjne i powszednie, romantyczne i prozaiczne dzieje trzydziestu wielkich rodów warszawskich, W. 1975 (fot. s. 118); Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; Lejkina-Svirskaja V. R., O charaktere vosstanija ssyl’nych Pol’jakov na Bajkale v 1866 g., „Istoričeskie zapiski” T. 72: 1962 s. 234–5; Mitina N. P., Iz istorii russko-pol’skich revolucionnych svjazej v Sibiri v 1864–1866 gg., w: Vosstanie 1863 g. i russko-pol’skie revolucionnye svjazi 60-godov, Red. V. D. Koroliuk, I. S. Miller, Moskva 1960; taż, Vo glubinie sibirskich rud, Moskva 1966; Niebelski E., Tunka. Syberyjskie losy księży powstańców 1863 roku, Wr. 2011; Oktabiński K., Śladami filantropów. Rzecz o rodzinie Szlenkierów i ich podwarszawskiej wilegiaturze w XIX i XX wieku, W. 2007; Ramotowska F., Rząd Narodowy Polski w latach 1863–1864, W. 1978; taż, Tajemne państwo polskie w powstaniu styczniowym, W. 1999; Russko-pol’skie revoljucionnye svjazi, Moskva 1963 II; Skok H., Polacy nad Bajkałem 1863–1883, W. 1974; Svjazi revoljucionerov Rossii i Pol’ši XIX – načala XX v., Moskva 1968; Śliwowska W., Syberia w życiu i pamięci Gieysztorów – zesłańców postyczniowych, W. 2000 s. 336 (bibliogr.); taż, Ucieczki z Sybiru, W. 2005 (fot., bibliogr.); Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863–1864, Rapperswil 1913 s. 52; – Awejde, Zeznania; Czernik W., Pamiętniki weterana, Wil. 1917 s. 37; Dok. Wydz. Wojny; Dybowski B., Pamiętnik, Lw. 1930 s. 41; tenże, Wspomnienia z przeszłości półwiekowej, Lw. 1913 s. 39–43; Hoesick F., Dom rodzicielski, Kr. 1935 I 30, 43, 45–6; Iwański A. senior, Pamiętniki 1832–1876…, Oprac. W. Zawadzki, W. 1968; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, W. 1925 I; Kartki z życia wygnańców polskich na Syberii, Kr. 1895 s. 55, 71–3, 75–6, 78–82; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, T. 2. Na Syberii, Kr. 1934 (fot.); Lewandowski W., Pamiętnik pułkownika…, „Spraw. z Zarządu Muz. Narod. Pol. w Rapperswilu za r. 1908” (Paryż) 1909 s. 86; Pantelejev L., Iz prošlogo pol’skoj ssylki v Sibiri, „Sibirskie voprosy” 1910 nr 5 s. 3–18; tenże, Wspomnienia, Oprac. W. Zawadzki, W. Śliwowska, W. 1964; Roman Rogiński powstaniec 1863 r. Zeznania i wspomnienia, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1983; Rossija pod nadzorom. Otčety III Otdielenija 1827–1869, Moskva 2006; Wspomnienia z życia wygnańców polskich na Syberii, Kr. 1886; Wystąpienie polskich katorżników na trakcie okołobajkalskim. Cztery relacje, Oprac. A. Brus, W. Śliwowska, W. 2007; – „Gaz. Pol.” (Żytomierz) 2011 nr 12 (344) (o rodzinie Szlenkierów); „Kalendarz Ewang.” 1969 s. 220; „Kur. Warsz.” 1893 nr 323 (nekrolog); „Literaturnoje nasledstvo” T. 62: 1955; „Stolica” 1971 nr z 13 VI; „Zesz. Wolskie” (W.) 2003 nr 5 s. 27; – AGAD: TKŻ, rkp. 4/1166 k. 398v, rkp. 4/1346 k. 623, rkp. 8 k. 46v–7, 127v–8, ZGP, rkp. 5/9 k. 167–8 (dot. brata S-a, Franciszka Ksawerego); AP m. stoł. W.: Zespół 161–20 (Akta paraf. rzymskokatol. św. Jana), nr 133 (metryka ur.), Zespół 181–63 (Akta paraf. ewangelicko-augsburskiej), nr 507 (akt zgonu); Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii w Moskwie: F. 109, 1. ekspedycja, 1865 vol. 31 k. 204v, 540, 1866 vol. 8 k. 27, vol. 30 k. 36, vol. 38 cz. 3 k. 13v–14, 27–9, 74–80v, 82–2v, 84, 107v, 116v–17, 181, 186, 188, 194, 197–268 (mf. w AGAD, z. 4 s. 70 poz. 406), 1871 vol. 62 k. 415, 1876 vol. 16 cz. 1 k. 1; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 1135 op. 8 spr. 32 (Pamiętnik Emila Dybowskiego); Rossijskij gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Pet.: F. 1286 op. 34 vol. 1096 k. 38 (dot. brata S-a, Franciszka Ksawerego); – Informacje Stanisława Szlenkiera z W. (mater. rodzinne).
Anna Brus