Śmiech Józef, pseud.: Ciąg, Kędzior, Rzymianin, Zwierzyniecki, Szach, nazwiska konspiracyjne: Józef Wiślański, Józef Batorski (1915—1982), porucznik Armii Krajowej, kapitan Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj.
Ur. 15 III w Kajetanówce (gm. Białopole, pow. hrubieszowski; obecnie gm. Dubienka, pow. chełmski) w rodzinie chłopskiej, był synem Jana i Aleksandry z Jaroszyńskich.
Ś. uczył się w szkołach powszechnych w Kajetanówce (do r. 1929), a następnie w Uchaniach (pow. hrubieszowski). Potem wstąpił do Korpusu Kadetów nr 1 im. Marszałka J. Piłsudskiego we Lwowie, gdzie w r. 1937 zdał maturę. T.r. rozpoczął dwuletni kurs Szkoły Podchorążych Piechoty w Komorowie koło Ostrowi Maz. (XVI promocja, tzw. wojenna). W kampanii wrześniowej 1939 r. dowodził w stopniu sierżanta podchorążego plutonem w 7. pp Leg. w składzie 3. DP Leg. (południowe zgrupowanie Armii «Prusy»); walczył m.in. pod Skarżyskiem-Kamienną, Iłżą (8—9 IX) i Janowem Lub. (17—20 IX). Wzięty do niewoli niemieckiej, zbiegł i dołączył do Grupy «Kowel» płk. Leona Koca; po jej rozbrojeniu 2 X przez armię sowiecką uciekł i w tym miesiącu wrócił do Uchań.
Dn. 8 XI 1939 został Ś. na krótko aresztowany przez niemiecką żandarmerię. Pod koniec t.r. rozpoczął działalność konspiracyjną w SZP/ZWZ; od lipca 1940 działał w Tarnogrodzie, skąd zagrożony aresztowaniem, wrócił w grudniu t.r. do Uchań i zorganizował placówkę ZWZ w Obwodzie Hrubieszów. Po aresztowaniu przez Niemców ojca i brata został wiosną 1941 przeniesiony na teren pow. zamojskiego i zamieszkał w Skierbieszowie. Pełnił kolejno funkcję dowódcy placówki w Dubience w Obwodzie Hrubieszów ZWZ, oficera inspekcyjnego Oddziałów Dywersji Bojowej Rejonu Skierbieszów oraz dowódcy plutonu dywersji bojowej w Nowej Osadzie (obecnie dzielnica Zamościa) w Obwodzie Zamość ZWZ/AK. W nocy z 31 XII 1942 na 1 I 1943 ze swoim plutonem i oddz. dywersyjnym por. Piotra Złomańca (pseud. Podlaski) uczestniczył w akcji przeciw niemieckim przesiedleńcom we wsi Cieszyn, w ramach działań Inspektoratu Rejonowego Zamość AK. Dn. 1 I 1943 żołnierze jego plutonu uwolnili z aresztu w Grabowcu 32 więźniów. W lesie żukowickim Ś. uczestniczył 25 I t.r. w koncentracji plutonów dywersyjnych Rejonu II Skierbieszów i w utworzonym wówczas pod dowództwem por. Złomańca jednym z pierwszych oddziałów partyzanckich AK na Zamojszczyźnie objął dowództwo 1. plutonu. Dn. 4 II wziął udział w potyczce z Niemcami pod Lasowcami, gdzie wyprowadził z okrążenia zdziesiątkowany oddział por. Złomańca. W 2. poł. marca utworzył kompanię partyzancką w Obwodzie Zamość AK, z którą 25 VIII wszedł w skład oddziałów partyzanckich 9. pp AK (krypt. OP 9) jako dowódca 1. komp. 1. baonu, dowodzonego przez ppor. Jana Turowskiego (pseud. Norbert). Uczestniczył 15 X, z oddziałami ppor. Turowskiego i ppor. Tadeusza Kuncewicza (pseud. Podkowa), w akcji wymierzonej przeciw niemieckim osiedleńcom w Brodach Dużych pod Szczebrzeszynem, a następnie wykonał akcje odwetowe przeciw Ukraińcom: na posterunki policji w Mołodiatyczach i Grabowcu (27 X) oraz na przybyłej z pow. hrubieszowskiego ludności ukraińskiej w rejonie Kraśniczyna (pow. krasnostawski, 22 II 1944). Podczas ataku na oddział SS kwaterujący w folwarku Orłów (27 II t.r.) został ranny w twarz. Dn. 16 III dowodził zgrupowaniem, które zdobyło wieś Bereść i zniszczyło siedzibę ukraińskiego kuszczu (oddział wiejskiej samoobrony). Podczas koncentracji oddziałów partyzanckich Inspektoratu Rejonowego Zamość AK w lasach zwierzynieckich koło Tereszpola-Kukiełek dwukrotnie odebrał zrzuty broni i zaopatrzenia z Włoch: nocą z 23 na 24 IV i nocą z 12 na 13 V. Wziął następnie udział w akcji «Burza» na terenie Obwodów Hrubieszów i Zamość AK, ale tworzony przez niego batalion został rozbrojony przez żołnierzy sowieckich. Po opanowaniu Zamojszczyzny przez Armię Czerwoną i administrację PKWN, na rozkaz inspektora Inspektoratu Rejonowego Zamość AK mjr. Stanisława Prusa (pseud. Adam) pozostał w konspiracji, a podległe mu grupy prowadziły akcje zbrojne przeciw okupantowi sowieckiemu i nowym władzom polskim. Ś. pod koniec sierpnia, na czele pięciu żołnierzy AK, opanował więzienie w Zamościu, uwalniając 18 więźniów politycznych. Od listopada pełnił funkcję komendanta Rejonu III Grabowiec w Obwodzie Hrubieszów Inspektoratu Rejonowego Zamość AK i wkrótce awansował na porucznika. Dwukrotnie zdobył w tym czasie posterunek Milicji Obywatelskiej (MO) w Grabowcu: w nocy z 5 na 6 II 1945, gdy uwolnił pięciu żołnierzy AK i powiatowego Delegata Rządu RP Lucjana Świdzińskiego, oraz 8 III t.r. Po rozwiązaniu AK nadal działał w podziemiu, tym razem w strukturach Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj. Dowodził oddziałem partyzanckim na terenie pow. krasnostawskiego w rejonie wsi Czajki i Siennica Różana; w nocy z 6 na 7 V rozbił posterunek MO w Kraśniczynie. Dn. 1 VI awansował na kapitana. W grupie dowódców polskiego podziemia niepodległościowego oraz przedstawicieli UPA spotkał się 2 VI we Władzinie (gm. Uchanie) z korespondentem „Sunday Times” Williamem Derek Selbym, w celu poinformowania za jego pośrednictwem świata zachodniego o sytuacji polskiego podziemia oraz łamaniu przez ZSRR zobowiązań międzynarodowych. W sierpniu Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj rozwiązała się, a Ś. po pewnym czasie przeniósł się z rodziną do Świecia w woj. bydgoskim.
W kwietniu 1946 objął Ś. dwudziestohektarowe gospodarstwo rolne we wsi Kosowo (gm. Gruczno, pow. Świecie). Zdekonspirowany jako były oficer AK, został 18 IX t.r. aresztowany w ramach operacji o krypt. Skryci przez funkcjonariuszy Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy. Po przeprowadzonym tam wstępnym śledztwie został przewieziony do więzienia na Zamku w Lublinie, gdzie był maltretowany psychicznie i poddawany torturom. Choć nie należał do WiN, był sądzony od 7 II 1947 w procesie jego działaczy (ze Stefanem Kwaśniewskim, Zygmuntem Charewiczem, Urszulą Grabowską, Janem Piątkowskim, Barbarą Kurnatowską i Januszem Kazimierczakiem) przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Lublinie pod przewodnictwem mjr. Ryszarda Wierciocha. Skazany 12 II t.r. na piętnaście lat więzienia, odbywał karę m.in. we Wronkach. W wyniku amnestii opuścił więzienie w czerwcu 1956.
Dn. 8 VIII 1956 został Ś. zatrudniony jako pracownik fizyczny w Robotniczej Spółdzielni Pracy «Tryb» w Bydgoszczy. Inwigilowany przez bydgoską Służbę Bezpieczeństwa (SB), został 7 XI 1957 ponownie aresztowany pod zarzutem nadużyć gospodarczych. W toku śledztwa złożył zeznania, m.in. obciążające znajomych z Zamojszczyzny i z więzienia. Zwerbowany jako informator SB, został 19 XII t.r. zwolniony. Odtąd był wykorzystywany przez SB do inwigilacji osób podejrzanych o próbę organizowania nielegalnej organizacji w woj. bydgoskim i pow. zamojskim. Funkcjonariuszom lubelskiej SB donosił o broni po oddziałach AK i WiN zachowanej na terenie Zamojszczyzny i Chełmszczyzny oraz informował o byłych współpracownikach, podkomendnych i dowódcach z Inspektoratu Zamość AK i WiN. Dn. 26 III 1958 złożył formalne zobowiązanie do współpracy i przyjął pseud. A. Przeprowadził się następnie do Lublina, a potem do Skierbieszowa, gdzie pracował w Gminnej Spółdzielni «Samopomoc Chłopska» jako magazynier i uprawiał rolę. W l. 1960—1 uczestniczył w działaniach SB przeciw nielegalnej organizacji «Armia Wolnej Europy». W poł. r. 1968 inwigilował kierownictwo wojewódzkiego oddz. Stow. «PAX» w Lublinie, potem w 2. poł. l. siedemdziesiątych środowiska opozycyjne Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, następnie Konfederacji Polski Niepodległej na Zamojszczyźnie, a także tzw. reakcyjne duchowieństwo (występował wówczas pod pseud. Wicher). Za współpracę z SB był wynagradzany finansowo. Od r. 1977 pozostawał na rencie. Zmarł 18 IV 1982 w Lublinie, został pochowany na cmentarzu paraf. w Skierbieszowie. Był odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari V kl., dwukrotnie Krzyżem Walecznych i Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
Ś. był żonaty, miał dwoje dzieci.
Caban I., Ludzie Lubelskiego Okręgu Armii Krajowej, L. 1995; Kawalerowie Virtuti Militari. Wykazy; — Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944—1956, L. 2008; Caban I., Oddziały partyzanckie i samoobrony Obwodu AK Tomaszów Lubelski, W. 2000; Caban I., Mańkowski Z., Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lubelskim 1939—1944, L. 1971 I—II; Działania Służby Bezpieczeństwa wobec organizacji „Ruch”, Oprac. P. Byszewski, W. 2008; Gajewski S., Odpowiedź na artykuł Krzysztofa A. Tochmana, opublikowany w dniu 20.02.2007 nr 8/591/ p.t. „TW „Ciąg” donosi…”, „Biul. Tow. Regionalnego Hrubieszowskiego” 2007 nr 1—4 s. 23—5; Hryniewiecki W., Nie dla nich zabrzmiały fanfary, Ł. 1993; Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944—1956, W. 1964; Iwaneczko D., „Przypadek czy przeznaczenie”. Karol Kazimierz Kostecki „Kostek” (1917—1998), Rzeszów 2013; Jóźwiakowski J., Armia Krajowa na Zamojszczyźnie, L. 2001 I—II; Markiewicz J., Partyzancki kraj, L. 1980; Motyka G., Wnuk R., Pany i rezuny. Współpraca AK-WiN i UPA 1945—1947, W. 1997; Piekaruś D., Romanek J., Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Krasnymstawie w latach 1944—1956, Red. J. Romanek, L. 2008; Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Tomaszowie Lubelskim w latach 1944—1956, Red. G. Joniec, L. 2009; Tochman K. A., TW „Ciąg” donosi…, „Nasza Polska” 2007 nr 8; Wilkowski E., „Solidarność” na Ziemi Zamojskiej w latach 1980—1989, Chełm 2009; Wnuk R., Konspiracja akowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1945 do 1956 r., L. 1992; tenże, Lubelski Okręg AK-DSZ i WiN 1944—1947, W. 2000; — „Bo mnie tylko wolność interesuje…”. Wywiad-rzeka z Marianem Gołębiewskim (Nowy Jork, listopad 1988 — czerwiec 1989) przeprowadzony przez Dariusza Balcerzyka, Oprac. J. Dudek, L. 2011; Grygiel J., Związek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Zamojskim 1939—1944. Szkice, wspomnienia, dokumenty, W. 1985; „Sajko” — Czesław Sowa, w: Zaporczycy. Relacje, L. 2011 V 226—7; Zamojszczyzna w okresie okupacji hitlerowskiej. Relacje wysiedlonych i partyzantów, Oprac. A. Glińska, W. 1968; Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, W. 2000 VI cz. 3; — IPN w Bydgoszczy: Akta w sprawie przeciw Walentemu Kondrackiemu i towarzyszom (Śmiech Józef, Zająkała Edmund, Nalaszek Feliks, Orłowski Stanisław, Zawidzki Edward), sygn. IPN By 158/744—9, Sprawa ewidencyjno-obserwacyjna krypt. Azja dot. Ś-a, sygn. IPN By 044/169, Sprawa agenturalna na osobę krypt. Nieznany dot. Władysława Brulińskiego, sygn. IPN By 044/237; IPN w L.: Akta sprawy Ś-a, Sr 141/47, sygn. IPN Lu 17/114 t. I—IV, teczka personalna tajnego współpracownika pseud. Wicher, A prowadzona w l. 1958—82 przez Wydz. III Komendy Woj. MO w Bydgoszczy i Komendę Woj. MO w Zamościu, sygn. IPN Lu 00121/1, Warda Marian i inni, sygn. IPN Lu 02381, t. I—IV, Sprawa obiektowa krypt. Politycy, sygn. IPN Lu 08/191; IPN w W.: Sprawa obiektowa prowadzona wobec członków ZBoWiD — żołnierzy AK-WiN, sygn. IPN BU 01355/170; Przedsiębiorstwo Produkcyjne Handl.-Usługowe «Fart», Zakł. Składowania Akt w Inowrocławiu: Teczka personalna Ś-a, sygn. 516, Pismo Zakł. Ubezpieczeń Społ. Oddz. w Biłgoraju z 26 XI 2014; — Informacje Jana Gieysztora (pseud. Szachowski) z L., Zenona Dudka ze Szczytnej, oraz USC w Skierbieszowie i USC w L.
Krzysztof A. Tochman