Poniński Józef h. Łodzia (zm. 1770), starosta piotrkowski i ostrski, poseł na sejmy i w misjach zagranicznych. Był najstarszym synem Antoniego Józefa (zob.) i jego pierwszej żony Zofii z Woroniczów, bratem przyrodnim Jana Nepomucena (zob.). Wg Franciszka Karpińskiego wyróżniał się P. wśród swego otoczenia «wyższą edukacją», «dużą wiedzą» i znajomością wielu języków. Główne dobra posiadał w ziemi halickiej i przemyskiej województwa ruskiego. O folwarki: Berendowice, Grochowce, Hermanowice, Kormanice, Małkowice, Stubno i Witoszyńce, położone w pobliżu Przemyśla, wiódł spory z Krasińskimi i innymi rodzinami. On to zapewne podpisał w r. 1733 z ziemią buską elekcję Stanisława Leszczyńskiego. Rychło jednak opowiedział się, idąc śladami swego ojca, za Augustem III, a w r. 1736 został wysłany do carowej Anny z zawiadomieniem o zakończeniu sejmu pacyfikacyjnego. Ojciec scedował mu w r. 1737, za zezwoleniem królewskim, starostwo grodowe piotrkowskie, które z kolei P. odstąpił w r. 1752 Pawłowi Michałowi Mostowskiemu; był już t. r. szambelanem królewskim. W kilka lat później został tytularnym starostą ostrskim (osterskim) na Ukrainie Zadnieprzańskiej. Pełnił również funkcję podskarbiego królewskiego na dworze Augusta III. Miał też stopień generał-lejtnanta wojsk koronnych. W r. 1756 posłował z ziemi halickiej na sejm warszawski, który jednak rozszedł się (4 X) bez zagajenia, gdyż król był wówczas oblężony w Saksonii. W dn. 27 IX – 9 X 1760 uczestniczył w uroczystościach związanych z wjazdem na stolicę lwowską arcbpa Wacława Hieronima Sierakowskiego. W r. 1761 posłował z ziemi halickiej na sejm nadzwycz. w Warszawie (27 IV–2 V), zerwany już 29 IV. We wrześniu t. r. wysuwany był na poselstwo do Rzymu. Chodziło o potwierdzenie tytułu «orthodoxus» królowi i poczynienie starań o kapelusz kardynalski dla bpa krakowskiego Kajetana Sołtyka. Jednak z braku pieniędzy do wyjazdu nie doszło.
W grudniu 1763 interreks prymas Władysław Łubieński, którego P. był krewnym, wysłał go z misją notyfikowania śmierci Augusta III w Holandii, Anglii, Hiszpanii, Portugalii (tu dostał Order Christi) i Sardynii (Turyn), gdzie miał poruszyć również sprawę sum neapolitańskich. W Madrycie doszło do jakichś komeraży w związku z tytulaturą. Do kraju P. powrócił już po koronacji nowego króla. Na misje notyfikacyjne otrzymał w r. 1763 ze skarbu Rzpltej 65 000 złp., ale rada senatu z 31 X 1765 na prośbę prymasa Łubieńskiego przyznała jeszcze P-emu «bonifikację» w wysokości 1000 dukatów. Przypuszczalnie była to ukryta forma finansowania przez skarb misji do Francji, którą P. miał wówczas odbyć formalnie jedynie z ramienia prymasa.
W związku ze staraniami o uznanie przez Francję elekcji Stanisława Augusta i o nawiązanie zerwanych w r. 1764 stosunków dyplomatycznych polsko-francuskich jedną z istotnych trudności stanowiło żądanie przez Ludwika XV satysfakcji z powodu głośnego w czasie bezkrólewia zatargu między prymasem a ambasadorem markizem de Paulmy. Król Francji domagał się od Łubieńskiego ekskuzy przedłożonej osobiście przez jednego z jego krewnych. Od jesieni 1765 P. był przeznaczony do tej misji (listy prymasa do Ludwika XV i francuskiego ministra spraw zagranicznych są datowane 19 X 1765). W Paryżu i Wiedniu (Austria miała główną inicjatywę w sprawie ugody «państw południowych» ze Stanisławem Augustem) z rosnącym zniecierpliwieniem oczekiwano wyjazdu P-ego, sygnalizowanego z Warszawy już we wrześniu. Rzecz się bardzo przewlekała, oficjalnie z powodu choroby «będącego już w drodze» P-ego, w gruncie rzeczy jednak przyczyną były przeszkody ze strony Rosji, starającej się utrudnić Stanisławowi Augustowi nawiązanie poprawnych stosunków z Francją, a także niemożność uzyskania od Francji zapewnienia, że prymas otrzyma od Ludwika XV tytuł «Altesse». Wreszcie, po przybyciu do Warszawy kuriera z Petersburga, P. z końcem stycznia 1766 «wyzdrowiał» i ruszył w drogę – jednak niespiesznie. Zdaje się, że istotnie dokuczała mu «érésupèle» (róża). Dn. 8 III został przyjęty przez ministra, a 11 III miał audiencję u Ludwika XV, na której wyrecytował starannie uzgodniony w drodze dyplomatycznej tekst przeprosin. Odblokowało to negocjacje o uznanie Stanisława Augusta, prowadzone z przybyłym do Paryża równocześnie z P-m Feliksem Łoyką, lecz obaj Polacy na audiencji u ministra Choiseula (21 IV) nie zdołali uzyskać dla prymasa tytułu «Altesse». Ponieważ P. w maju odmówił przyjęcia nie zawierających tego tytułu listów do Łubieńskiego, wrócił do Warszawy bez odpowiedzi na listy prymasa. Ta nie załatwiona sprawa tytulatury miała stanowić do końca istnienia Rzpltej trudność w stosunkach dyplomatycznych polsko-francuskich.
Dn. 12 VI 1767 przystąpił P. do konfederacji ziemi halickiej (przedradomskiej), ale żadnej funkcji w niej nie przyjął. W r. 1769 Andrzej Filipecki dedykował mu swój utwór „O nieśmiertelności duszy ludzkiej” (druk. we Lwowie). Zmarł P., po tygodniowej chorobie, 21 X 1770 w Luzwie. Pochowany został, po trzydniowych uroczystościach żałobnych, 24 X w kościele Kapucynów luzwieńskich.
P. był żonaty z Marianną z Kalinowskich (1727–19 XII 1797), starościanką winnicką, dziedziczką Gwoźdźca i Zahajpola w ziemi halickiej. W tym ostatnim przebywał przez kilka lat (od r. 1766) z przerwami Franciszek Karpiński jako guwerner synów P-ego. Romans ze starszą od siebie o 14 lat Ponińską stał się dla poety natchnieniem do napisania kilku utworów. Po śmierci męża (1770) Ponińska odrzuciła oświadczyny Karpińskiego, wyposażając go natomiast sumą 5000 złp. Była damą Krzyża Gwiaździstego (nadanego 3 V 1796). P. miał z nią dwóch synów: Antoniego i Franciszka, star. piotrkowskiego, oraz dwie córki: Antoninę i Józefę, która w r. 1776 poślubiła Wiktoryna Waleriana Dzieduszyckiego (1754–1832).
Estreicher; Finkel, Bibliografia (pomylony z Janem Ponińskim); Enc. Org.; PSB XII (Karpiński Franciszek), XVIII (Łubieński Władysław); Słown. Geogr., IV (Kormanice), VII (Ostr, błędnie przypisany Janowi Nepomucenowi Ponińskiemu); Borkowski J., Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1861; Uruski (z błędami); Żychliński, V; Elektorowie; – Askenazy S., Dwa stulecia XVIII i XIX, W. 1910; Bańkowski P., Archiwum Stanisława Augusta, W. 1958; Dzieduszycki M., Żywot Wacława Hieronima Sierakowskiego, Kr. 1868 s. 101; Klimowicz M., Oświecenie, W. 1972; Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Stanisław Konarski, W. 1926; Polska służba dyplomatyczna XVI–XVIII w., W. 1966; Pułaski K., Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, Brody 1911 s. 91; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Akta grodz. i ziem., XXV; Diariusz sejmu… 1761; Karpiński F., Pamiętniki, W. 1898 s. 5, 33–6, 60; Listy Wojciecha Jakubowskiego do Jana Klemensa Branickiego, W. 1882 s. 66, 76, 78, 82, 87, 91 (błędnie rozszyfrowany przez J. Bartoszewicza jako Jan Nepomucen Poniński); Lubomirski S., Pod władzą księcia Repnina, W. 1971 s. 44, 47, 191 (pomylony przez wydawcę z jego bratem Janem, wojewodzicem poznańskim); Rzewuski L., Kronika podhorecka 1706–1779, Kr. 1860 s. 183–4; – „Gaz. Pol.” 1736 nr 3; „Wiad. Warsz.” 1770 nr 91; – Arch. Państw. w P.: Zapisy Trybunału Piotrkowskiego, 53 k. 113; B. Czart.: rkp. 878; – Misja P-ego do Francji przedstawiona na podstawie wypisów E. Rostworowskiego z Archives du Ministère des Affaires Etrangères w Paryżu: Correspondance Politique, Autriche 302, 303, 304, Pologne 288.
Wacław Szczygielski