Stokowski Jan Sariusz h. Jelita (ok. 1742–1794), konfederat barski, podkomorzy łęczycki, konsyliarz Rady Nieustającej.
Był synem Adama (zm. 1783), stolnika inowłodzkiego (1757–63), następnie chorążego brzezińskiego, i Marianny z Rojków, córki Jana, łowczego inowłodzkiego, zamożnych ziemian łęczyckich, właścicieli m.in. dóbr parzęczewskich. Miał młodszych braci: Mikołaja, podczaszego łęczyckiego (1785), Ignacego, wojskiego brzezińskiego (1779), od r. 1783 wojskiego mniejszego orłowskiego. Jedna z sióstr, Wiktoria, była zamężna za Szamowskim.
S. uczył się w jezuickim kolegium w Łęczycy. W czerwcu 1767, jako sekretarz konfederacji woj. łęczyckiego, podpisał akt konfederacji generalnej radomskiej. Wraz z ojcem wziął udział 12 I 1769 w zjeździe w Woźnikach, na którym został zainaugurowany ruch barski w woj. łęczyckim; konfederację zawiązano pod laską Jana Szczawińskiego, a S-ego obrano jednym z konsyliarzy. Nie wiadomo, czy uczestniczył w wyprawie piotrkowskiej, która zakończyła się klęską 9 IV t.r. pod Skrzynnem. Nie brał udziału w zjeździe 29 V w Łęczycy, na którym jego ojciec poparł Andrzeja Cieleckiego w sporze o przywództwo lokalnego związku; był natomiast z ojcem na zjeździe 16 III 1770 tamże. Marszałkował sejmikowi 18 V 1771, na którym zakończono spór o przywództwo konfederacji łęczyckiej, powierzając je Teodorowi Dzierzbickiemu. Powtórnie obrano wówczas S-ego konsyliarzem konfederacji woj. łęczyckiego. W 2. poł. t.r. był S., wraz z drugim konsyliarzem łęczyckim, Wojciechem Świętosławskim, w Cieszynie i Preszowie, gdzie przebywała Generalność konfederacji barskiej; powołano go wtedy do Rady Ekonomicznej, powierzając mu łączność między nią a Radą Wojskową. Do jego kompetencji należało zawiadywanie funduszami płynącymi z komór wieluńskich i wielkopolskich. Korespondował wówczas z Józefem Zarembą w sprawie swoich dwóch szwagrów, sprawujących z ramienia Rady Ekonomicznej funkcje superintendenta prow. wielkopolskiej Konstantego Łady oraz pisarza komory w Lesznie Aleksego Chorkowskiego.
Po pierwszym rozbiorze Rzpltej S. związał się ze stronnictwem królewskim; marszałkował 16 VII 1775 łęczyckiemu sejmikowi gospodarskiemu, na którym nałożono na niego obowiązek przedstawienia Radzie Nieustającej (RN) tabeli furaży wybranych w województwie przez wojska rosyjskie oraz porozumienia się z Komisją Skarbu Kor. w sprawie ustanowienia oficjalisty skarbowego w Łęczycy. Na rozdwojonym sejmiku poselskim w Łęczycy 16 VII 1776 został wybrany przez mniejszościowy sejmik regalistyczny na posła na sejm. W obradach nie uczestniczył aktywnie, natomiast otrzymał podczas sejmu (3 XI t.r.) urząd podstolego orłowskiego. Dn. 26 IX 1777 awansował na podstolstwo brzezińskie. Jako jeden z przywódców stronnictwa królewskiego regularnie i pilnie uczestniczył w sejmikach łęczyckich, często jako marszałek lub zagajający obrady. Zgodnie z intencjami króla i we współpracy z woj. łęczyckim Szymonem Dzierzbickim, szambelanem Atanazym Walewskim i chorążym inowłodzkim Franciszkiem Jerzmanowskim przygotowywał sejmiki i w pewnym zakresie protegował ziemian łęczyckich do urzędów ziemskich. Marszałkował sejmikowi elekcyjnemu na pisarza ziemskiego łęczyckiego, obradującemu 30 IV 1778. Sejmik przedsejmowy łęczycki 17 VIII t.r. upoważnił go do wystąpienia przeciw miejscowemu star. Maciejowi Łuszczewskiemu, uchylającemu się od remontu zamku w Łęczycy; zły stan budowli zagrażał bezpieczeństwu przechowywanych w nim akt ziemskich i grodzkich województwa. S-emu nie udało się załatwić tej sprawy i kolejne sejmiki łęczyckie wyznaczały do niej następnych plenipotentów. Na sejmiku elekcyjnym 12 I 1779 ubiegał się S. o urząd podsędka łęczyckiego; mimo poparcia prymasa Antoniego Ostrowskiego te starania nie powiodły się. Kilka miesięcy później, po rezygnacji ojca, dostał 7 XI t.r. chorąstwo brzezińskie. Po wycofaniu się ojca z czynnego udziału w sejmikach łęczyckich, S-ego wspomagali w działalności sejmikowej bracia, Mikołaj i Ignacy. S. był marszałkiem sejmiku przedsejmowego 21 VIII 1780, a 15 VII r.n. zagajał sejmik deputacki łęczycki. Starał się też w r. 1782, po rezygnacji Michała Radoszewskiego, o kaszt. brzezińską i choć na sesji RN 20 IX t.r. uzyskał w tajnym głosowaniu największą liczbę głosów, senatorem nie został. Postąpił natomiast 21 V na urząd chorążego mniejszego łęczyckiego. W r. 1783 rozpoczynał kolejne sejmiki elekcyjne na urzędy w ziemstwie: 7 VII, 7 XI i 9 XII, a także sejmik poselski 16 VIII 1784, z którego został obrany posłem na sejm t.r. Na tym sejmie wyznaczono go w skład sądów sejmowych na kadencję rozpoczynającą się 1 X 1785 oraz do deputacji kontrolującej Komisję Skarbu Kor. Kilkakrotnie zabierał głos, m.in. 30 X 1784 w obronie Antoniego Tyzenhausa, kwestionując wysokość kary, nałożonej na podskarbiego. Dn. 3 I 1785 zagajał łęczycki sejmik podkomorski; sam był jedynym poważnym kandydatem do tej funkcji (choć w laudum wymieniono jeszcze trzech) i zaraz po elekcji wystosował list do króla Stanisława Augusta, prosząc o ten urząd; nominację otrzymał 7 I t.r. We współpracy z Walewskim przeprowadził t.r. zgodny z wolą króla wybór deputata na Tryb. Kor.; donosząc o tym Stanisławowi Augustowi nazwał siebie «pierwszym wykonywaczem» (list z 15 VII) woli panującego. Zagajał sejmik deputacki 15 VII 1786, a 21 VIII t.r. ponownie został posłem woj. łęczyckiego na sejm. Na sesji 25 X złożył sprawozdanie z kontroli Komisji Skarbu Kor., które ogłosił drukiem pt. Mowa JW. [...] do prześwietnych stanów sejmujących do egzaminowania Komisji Skarbu Koronnego delegowanego przy relacji z tegoż egzaminu [...] miana (W. [b.r.w.]). Został na tym sejmie powołany w skład RN jako konsyliarz ze stanu rycerskiego prow. wielkopolskiej i wszedł do jej Dep. Sprawiedliwości. Zgłaszał też swą kandydaturę w wyborach do Komisji Skarbowej Kor. Był obecny na prawie wszystkich posiedzeniach plenarnych Rady w jej pierwszej kadencji (14 XI 1786 – 19 X 1787) oraz w 1. półr. drugiej kadencji; na kilku plenarnych sesjach zastępował nieobecnego marsz. RN Ignacego Franciszka Przebendowskiego. Po śmierci gen. Jana Aleksandra Kraszewskiego, powołując się na kilkunastoletnią służbę, starał się w r. 1787 o chorągiew Kawalerii Narodowej, zapewne o 22. chorągiew pancerną, lecz nie otrzymał odpowiedzi na swą prośbę. W lutym t.r. odznaczony został Orderem św. Stanisława. Latem 1788 powrócił do aktywności sejmikowej współpracując z królem i włączając się z Jerzmanowskim, prymasem Michałem Poniatowskim oraz woj. łęczyckim Stanisławem Gadomskim w przygotowania i przebieg sejmiku deputackiego 15 VII t.r. Udział S-ego, konsyliarza RN, zaostrzył konflikt i przyczynił się do rozdwojenia sejmiku: mniejszościowy sejmik regalistów obrał deputatem brata S-ego, Ignacego, natomiast opozycja przytłaczającą większością (291 «kresek» wobec 93) obrała podstolica inowłodzkiego Michała Chobrzyńskiego. Nie powiodły się próby namówienia Chobrzyńskiego do rezygnacji i dopiero sam Tryb. Kor. uznał legalność sejmiku regalistów i wybór brata S-ego.
W czasie Sejmu Czteroletniego S. podpisał wraz z braćmi 2 V 1789 na sejmiku łęczyckim manifest o dobrowolnym opodatkowaniu; wkrótce sam stanął na czele komisji powołanej do wynalezienia dobrowolnej ofiary z dóbr ziemskich i duchownych w pow. łęczyckim. W wyniku prac tego zespołu powstał „Protokół ofiary na wojsko [...] powiatu łęczyckiego”. S. był także 8 II 1790 na sejmiku zwołanym dla wybrania komisji porządkowej cywilno-wojskowej i przyczynił się do uchwalenia instrukcji, zgodnej ze wskazówkami królewskimi. Nie zdołał jednak wypełnić królewskich zaleceń na zagajonym przez siebie poselskim sejmiku 15 XI t.r.; przez Stanisława Augusta był namawiany do podjęcia się poselstwa z Łęczycy, lecz do wyborów nie przystąpił i na sejmiku nie przeszedł żaden z kandydatów listy królewskiej. S. był zwolennikiem uchwalonej 3 V 1791 Ustawy Rządowej i w porozumieniu z ks. Hugonem Kołłątajem zaangażował się w akcję zdobywania poparcia dla niej; m.in. dzięki jego aktywności, uchwalono na łęczyckim sejmiku 14 II 1792 podziękowanie za Ustawę, delegując go wraz z A. K. Grabskim do przekazania tego aktu królowi i sejmującym stanom. Ponieważ urząd podkomorski stał się t.r. «urzędem nieczynnym» S. stanął do wyborów na sejmiku lutowym i został wybrany na komisarza granicznego. Wobec rozpoczętej wojny z Rosją król powierzył 5 VI S-emu prawo zaciągania ochotników; 30 VI donosił S. władcy o powołaniu milicji obywatelskiej i opodatkowaniu się województwa na cele obronne. Przystąpienie króla do konfederacji targowickiej powstrzymało te działania, a sam Stanisław August zalecił S-emu konsultowanie dalszych kroków z woj. Gadomskim. Prawdopodobnie S. nie wziął udziału w żadnym z trzech zjazdów (6, 20 i 27 VIII), na których zawiązywano protargowicką konfederację woj. łęczyckiego, natomiast swój akces do konfederacji, złożony 29 VII, opatrzył, wbrew zaleceniom Generalności, formułą «przy królu».
S. należał do najzasobniejszych ziemian w woj. łęczyckim. W r. 1774 w związku z planowanym ożenkiem rodzice chcieli przekazać mu miasteczko Parzęczew z wsiami: Wielka Wieś, Sokola Góra, Brzeźnica i Janów, lecz po kilku miesiącach odstąpili od tego zamiaru. W r. 1776 ojciec wydzielił S-emu ze swych dóbr wsie Sierpów i Konary (oszacowane na 30 tys. złp.); po podziale w l. 1790–1 z rodzeństwem majątku po rodzicach S. otrzymał Parzęczew, Sokolą Górę, młyn Chorab oraz grunty Suchodoły i Dobrzyń (warte 90 tys. złp.), lecz w r. 1792 zamienił je z bratem Ignacym na Bardzynin, Gaj Bardzyński, Lipie, Kalonkę, Grabki i Hutę Mieszkalną. W r. 1790 kupił od Emercjanny z Gawrońskich Czechowskiej za 63 tys. złp. wsie Gawrony, Gawronki i Kęcerzyn, a w r. 1794 nabył części we wsiach Jasionka i Skórki. W l. 1778–86 dzierżawił od prymasa Ostrowskiego wójtostwo w Piątku, w r. 1779 cały klucz piątkowski, a w l. 1777–87 klucz tumski. Jako zastaw trzymał w l. 1781–3 wsie dziedziczne Franciszka Walewskiego, Łazin i Łazinek. Wszystkie jego dobra znajdowały się w woj. łęczyckim. S. zmarł 6 XI 1794 we Frankfurcie nad Odrą, dokąd udał się na leczenie. Pochowany został na koszt brata Ignacego 20 XI w kościele parafialnym w Parzęczewie.
S. ożenił się w r. 1774 z Marianną z Ostrowskich, córką Wojciecha (zob.) i Martyny z Grabskich; żona wniosła mu w posagu 1 tys. zł węgierskich. Małżonkowie spisali 16 VII 1776 dożywocie; po ojcu żona S-ego otrzymała 42 896 złp., a po matce ponad 25 tys. złp. Oboje Stokowscy obdarowani zostali w r. 1783 zapisem testamentowym przez prymasa Ostrowskiego. Marianna miała też udział w sumie 100 tys. złp., zapisanej przez prymasa jej i rodzeństwu; prowizje od tej sumy, ulokowane na pałacu Brühlowskim w Warszawie, odbierała z rodzeństwem do r. 1787. S. pozostawił dwóch synów; w r. 1790 zabiegał z pomocą woj. Gadomskiego o umieszczenie ich w Korpusie Kadetów. Jeden z synów, Jozafat, żonaty był na początku XIX w. z Teklą ze Stokowskich.
Współcześnie ze S-m działał w woj. łęczyckim Jan Ignacy Stokowski h. Jelita (zm. 1783), syn Jana i Teresy Skarbkówny (siostrzeniec woj. łęczyckiego Franciszka Skarbka, zob.), miecznik łęczycki (1727–48), podczaszy łęczycki (1748–59), chorąży brzeziński (1759–63) i inowłodzki (1763–79), uczestnik sejmików łęczyckich w l. 1739–75, elektor Stanisława Augusta, konfederat radomski (akces 25 VI 1767) i barski, konsyliarz związku pod laską Cieleckiego 29 V 1769, właściciel wsi: Bedlna, Zbiewca, Kamieńca, Głębokiego, Dembowiec, Dembowiczek i Rąbienia w woj. łęczyckim. Jezuita Franciszek Bartłomiej Stokowski (1735 – po 1791), także syn Adama i Marianny, nie był bratem S-ego.
Estreicher; Łoza, Kawalerowie; Niesiecki, VIII 527; Uruski, II/2; – Czaja A., Między tronem, buławą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustającej 1786–1789, W. 1988; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1991 I; tenże, Krwawe dni nad górną Wartą. Konfederacje sieradzka, łęczycka i wieluńska w latach 1768–1772, Ł. 1935; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhaus, Londyn 1971 II; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 397; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 roku, „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 z. 2 s. 347; Mrozowska, Szkoła rycerska, s. 254; Pasztor M., Hugo Kołłątaja na Sejmie Wielkim w latach 1791–1792, W. 1991; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, W. 1897; Sobczak J., Organizacja i działalność sejmiku łęczyckiego po reformie 1791 roku, „Roczn. Łódz.” T. 37: 1987 s. 209–25; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970 s. 111–19, 244, 257–60; tenże, Referendum trzeciomajowe. Sejmiki lutowe 1792 r., Ł. 1994 s. 117–22; Wisińska M., Łęczyckie wobec Konstytucji 3 Maja, „Roczn. Łódz.” T. 37: 1987 s. 105–24; taż, Sejmik deputacki 1788 roku w Łęczycy, tamże T. 32: 1980 s. 56; Żerek-Kleszcz H., Posłowie łęczyccy 1764–92 i ich status majątkowy, Acta Univ. Lodziensis 2001, Folia Historica, nr 72 s. 133–46; taż, Urzędnicy ziemscy województwa łęczyckiego w XVIII w. Studium z dziejów lokalnych elit szlacheckich, (w druku); – Diariusz tygodniowy sejmu grodzieńskiego roku 1784, W. 1784 s. 23, 37, 70, 124, 142, 152; Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1784 do 1792, Wyd. B. Zaleski, P. 1872 s. 158; Vol. leg., IX 8, 31, 82; – AGAD: Metryka Kor., t. 299 k. 42–50v (testament prymasa Ostrowskiego), Metryka Lit., VII/41 k. 65, VII/90 k. 359, VII/101 k. 31, Łęczyckie Grodzkie Inskrypcje, ks. 384 k. 136, 191–v, ks. 385 k. 137v, ks. 387 k. 45–6, ks. 388 k. 43v, 52v–3, ks. 392 k. 20–1v, ks. 394 k. 149v–50, ks. 395 k. 138–42, 248–51, 360–1, ks. 396 k. 165–6, ks. 397 k. 82–3, 126–9, ks. 398 k. 17–19, 733–43, 771–2, 803–13, Łęczyckie Grodzkie Oblaty, ks. 68 k. 419–23, ks. 81 k. 156–7, 259v, 357–8, ks. 85 k. 82, 90, 358–9, ks. 87 k. 163–4, ks. 93 k. 429–30, ks. 97 k. 162–7v, ks. 101 k. 744–4v, 870, ks. 102 k. 452–2v, ks. 106 k. 400, ks. 108 k. 358–8v, ks. 114 k. 1213–13v, ks. 118 k. 413v, ks. 119 k. 357, ks. 126 k. 39–44v, 110–11v, 230–30v, ks. 127 k. 487–95, ks. 131 k. 466, ks. 139 k. 96–6v, 193–4v, ks. 145 k. 33, 79–80v, 110–10v, 120v, 249–50, 454–5v, ks. 146 k. 56–8, 198, 262–3, ks. 147 k. 4, Łęczyckie Grodzkie Relacje, ks. 243B k. 32v, ks. 244A k. 121–3, 138, ks. 254 k. 108v–9, ks. 263 k. 214–16, ks. 265 k. 108v, Łęczyckie Grodzkie, Varia 10, Arch. ekonom. prymasa Poniatowskiego, 70 k. 40, 121 k. 129v, 271–2, Arch. Ostrowskich z Ujazdu, 19 s. 10, 14, 20 s. 8, Zbiór Popielów, 74 k. 8, 22; AP w Ł.: Zbiór J. i K. Bartoszewiczów, 302 s. 51–2, Notariusz Starzyński, 1 rep. 10, 9 rep. 394; Arch. Archidiec. w Ł.: Księgi metrykalne paraf. Parzęczew, 2 k. 61v (mf. w zbiorach AP w Ł.); B. Czart.: rkp. 674 s. 737, rkp. 698 s. 919–25, 930–3, 1391, 1405–6, rkp. 700 s. 795–7, rkp. 723 s. 366–7, rkp. 726 s. 15–17, 19–20, 27, 29–32, rkp. 730 s. 663–5, 671–5, rkp. 732 s. 461–71, 475–7, 479–81, 801–3, rkp. 799 s. 1367, rkp. 804 s. 257, rkp. 886 s. 161–8, rkp. 928 s. 727–32, rkp. 930 s. 719–27; B. Kórn.: rkp. 999 s. 1271, rkp. 2118; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 197 k. 40, 44, 80–1, 85, 132, 143 148, 150–1v; BUW: rkp. 136 k. 7, 21v.
Hanka Żerek-Kleszcz