Rychel Jan (1902–1974), działacz narodowy na Śląsku Opolskim. Ur. 27 X w Dziećmarowie w pow. głubczyckim, wiosce dość mocno zgermanizowanej. Jednakże w domu rodzinnym R-la abonowano pisma polskie i wychowywano dzieci w duchu polskim. Miał brata Romana (ur. 1895), syndyka Związku Spółdzielni Polskich w Niemczech i Zjednoczenia Górnośląskich Rolników.
R. ukończył 8-klasową szkołę powszechną w Dziećmarowie w grupie dwujęzycznej, polsko-niemieckiej. W l. 1917–23 uczęszczał do seminarium nauczycielskiego w Głubczycach, gdzie po podziale Górnego Śląska w r. 1922 prowadzono także kurs języka polskiego. Nie otrzymał jednak posady nauczyciela i podjął pracę biurową w cukrowni w Baborowicach. Wkrótce za pośrednictwem Związku Polaków w Niemczech (ZPwN) R. został skierowany do Polski i zatrudniony jako nauczyciel w szkole wydziałowej w Strzelnie w Poznańskiem. Równocześnie doskonalił znajomość języka polskiego, historii i geografii (1925–6), zdał egzamin nauczycielski w Piotrkowie Trybunalskim, uzyskując prawo nauczania w szkołach powszechnych w Polsce. Powrócił jednak na Śląsk Opolski i rozpoczął pracę w Opolu w redakcji miesięcznika „Zdrój”, organie Związku Stowarzyszeń Młodzieży Polsko-Katolickiej na Śląsku Opolskim (ZSMP-K na ŚO). Z ramienia ZPwN w l. 1927–8 organizował też kursy języka polskiego w pow. opolskim, wykładając oprócz literatury ojczystej także historię; zakładał i prowadził terenowe koła śpiewacze, opiekował się polskimi klubami sportowymi, wreszcie uczestniczył w ruchu harcerskim. Działalność R-la koncentrowała się, poza Opolem, m. in. w miejscowościach: Grudzice, Malina, Królewska Nowa Wieś, Popielów, Siołkowice, Biadacz, Kępa i Źlinice. Na zjeździe delegatów ZSMP-K na ŚO w kwietniu 1927 w Opolu, został przewodniczącym tej organizacji. Wkrótce powołano go też na stanowisko kierownika Banku Ludowego w Oleśnie (1929), a ponadto powierzono zakładanie polskich szkół prywatnych w tym powiecie. R. organizował je jako pracownik Polsko-Katolickiego Tow. Szkolnego na Śląsku Opolskim (P-KTSz na ŚO) w Oleśnie, razem z ówczesnym sekretarzem oddziału powiatowego ZPwN w tym mieście Janem Wawrzynkiem. Od r. 1935 R. był kierownikiem Banku Ludowego w Strzelcach Opolskich, a nadto od r. 1937 sekretarzem tamtejszego zarządu powiatowego ZPwN oraz P-KTSz na ŚO. Opiekował się więc także polskimi szkołami mniejszościowymi w Jędryni, Jemielnicy i Centawie oraz polskimi bibliotekami w Strzelcach (przy sekretariacie ZPwN) i w Żędowicach, Błotnicy oraz Grodzisku. Rok wcześniej, 19 IV 1936, R. został wybrany przez walne zebranie delegatów na wiceprezesa Związku Polskich Kół Śpiewaczych Śląska Opolskiego. Był też członkiem zarządu Banku Ludowego w Oleśnie i Rady Nadzorczej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej «Rolnik» w Opolu. W r. 1938 zorganizował zbiorowy wyjazd Polaków z pow. strzeleckiego na Kongres Polaków w Niemczech w Berlinie. Dn. 30 VIII 1939 R. został aresztowany w Strzelcach Opolskich i osadzony w tamtejszym więzieniu, a później przewieziony do Opola i w końcu do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie. Był tu więziony do czasu oswobodzenia wiosną 1945.
W sierpniu 1945 R. powrócił do Strzelec Opolskich. Podjął pracę w Komunalnej Kasie Oszczędności, a po włączeniu jej do Banku Rolnego został wicedyrektorem, później pełnomocnikiem tegoż Banku. Od r. 1946 był członkiem Stronnictwa Demokratycznego (SD) i od r. 1948 do śmierci jego lokalnym przewodniczącym. W l. 1957–60 R. był posłem na Sejm PRL z ramienia SD z okręgu wyborczego nr 61 w Koźlu, a w Sejmie członkiem Komisji Planu Gospodarczego, Budżetu i Finansów oraz Komisji Nadzwyczajnej Ziem Zachodnich. Pełnił też funkcje radnego Wojewódzkiej i Powiatowej Rady Narodowej w Opolu i Strzelcach Opolskich.
Społecznie pracował również w Radach Nadzorczych „Rolnika”, strzeleckiego Oddziału Związku Spółdzielni Spożywców «Społem», był przewodniczącym tamtejszego Komitetu Frontu Jedności Narodu i członkiem jego Ogólnopolskiego Komitetu oraz członkiem Rady Naczelnej Tow. Rozwoju Ziem Zachodnich. Ogłosił artykuł pt. Bank Ludowy w Strzelcach Opolskich kuźnią polskości (w: „Na Ziemi Strzeleckiej 1908–1958”, Racibórz 1959). R. zmarł 16 II 1974 w Strzelcach Opolskich. Był odznaczony: Orderem Sztandaru Pracy II kl. i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Imię R-la nosi ulica na jednym z osiedli mieszkaniowych w Strzelcach Opolskich.
W małżeństwie zawartym w r. 1931 z Emilią Breitkopf (ur. 1906) miał R. córkę Marię Annę (ur. 1932), zamieszkałą w Katowicach.
Spis posłów na Sejm i regulamin Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, W. 1957 s. 66, 116, 193; – Jarzębińska-Herda A., Zasłużeni działacze Banku, w: 75 lat Banku Spółdzielczego w Strzelcach Opolskich, Opole 1983 s. 102–4 (fot.); Jońca K., Polityka narodowościowa Trzeciej Rzeszy na Śląsku Opolskim (1933–1940), Kat. 1970; Lehr H., Osmańczyk E., Polacy spod znaku Rodła, W. 1972 (fot.); Mendel E., Stosunki społeczne i polityczne w Opolu w latach 1919–1933, W.-Wr. 1975; Musioł T., Polskie szkolnictwo prywatne na Śląsku Opolskim w latach 1930–1939, Wr.-W.-Kr. 1962 (fot.); Połomski F., Zamierzenia likwidacji działaczy polskich na Opolszczyźnie w latach 1939–1944, w: Studia Śląskie, S. N., 1958 I 194; Schatton R., Die Finanzpolitik der polnischen Minderheit in Deutschland, Berlin 1931 s. 61; Wrzesiński W., Polski ruch narodowy w Niemczech 1922–1939, P. 1970; Żyga S., Bank Ludowy w Strzelcach Opolskich w latach 1908–1939, w: 75 lat Banku Spółdzielczego w Strzelcach Opolskich…, s. 37–8; tenże, Polskie Banki Ludowe na Górnym Śląsku pod panowaniem niemieckim w latach 1895–1939, W. 1967; – Antypolska polityka władz hitlerowskich na Śląsku Opolskim w latach 1933–1939 w świetle raportów konsulów polskich, Oprac. W. Wrzesiński, Wr.-W.-Kr. 1970 (dot. brata, Romana); Malczewski K., Ze wspomnień śląskich, W. 1957 s. 288; Materiały do dziejów polskiego szkolnictwa na Śląsku Opolskim w międzywojennym dwudziestoleciu, Oprac. K. Orzechowski, Wr.-W.-Kr. 1965; Polacy i sprawy polskie w kartotece opolskiego gestapo, Wybór i oprac. R. Dermin, S. Popiołek, Opole 1974 III; Wspomnienia Opolan, W. 1960–5 I, II, passim; – „Tryb. Opolska” 1974 nr 50.
Leonard Smołka