Norblin de la Gourdaine Jan Piotr (Jean Pierre), (1745–1830), rysownik, malarz, grafik. Ur. 15 VII w Misy nad rzeką Yonne (Misy-Fault-Yonne). Był synem Pierre Martina (zm. w Paryżu w r. 1794), właściciela dominium La Gourdaine w Misy, utrzymującego w nim dworzec dla pojazdów, później w dokumentach archiwalnych zwanego mieszczaninem paryskim, i Elisabeth z domu Collet. W młodości podpisywał się tylko La Gourdaine, potem Norblin, a czasem Norblin de la Gourdaine. Początkowo zapewne samouk, pod wpływem scen parkowych A. Watteau rysował sceny z natury w Paryżu i – również pod wpływem tegoż artysty – rysunki pojedynczych postaci. Najwcześniejszy znany rysunek N-a (z r. 1760) to prochownia Bastylii ze scenką w duchu Watteau na odwrocie (w „Albumie Winnickim”). Z r. 1762 pochodzi pierwsza praca graficzna N-a – piramida wzniesiona z powodu szczęśliwego wyjścia Henryka IV z zamachu w r. 1594, z r. 1763 karykatura antyjezuicka Balet w Rzymie (wg rysunku Demontalais (Montalais); te pierwsze prace graficzne nie są uwzględniane w katalogach dzieł graficznych N-a). Pierwszym znanym nauczycielem N-a był François (Francesco) Casanova, cieszący się dużą popularnością batalista i malarz scen parkowych pod wpływem Watteau. Wg własnoręcznej notatki N-a na odwrociu sceny batalistycznej z r. 1769 (w „Albumie Gołuchowskim”) był wówczas w pracowni Casanovy, ale brak jest danych pozwalających określić, jak długo trwała tam nauka N-a. Prócz rysunków w „Albumie Gołuchowskim” (w Muz. Narod. w W.), „Albumie Krakowskim” (w Muz. Narod. w Kr., Zbiory Czartoryskich) i „Albumie Winnickim” (w Muz. Krajoznawczym w Winnicy w Związku Radzieckim) z pierwszym okresem twórczości związany jest szkicownik „Différents Croqis par Pierre Norblin” (w Muz. Narod. w Kr.; niedatowane szkice koni, szkice rodzajowe i charakterystyczna głowa dziewczyny à la Watteau – świadczące o równoległym współistnieniu różnorakich wątków w twórczości N-a). W r. 1769 N. (zapisany jako «La Gourdaine») wstąpił do Académie Royale de Peinture et de Sculpture. W t. r. dopuszczony po konkursie szkiców, odpadł z listy zakwalifikowanych do ostatecznego etapu konkursu; w r. 1770 został zakwalifikowany, nagrody jednak nie otrzymał nikt z uczestników, ze względu na niedostateczny poziom wszystkich prac. Być może obrazem konkursowym N-a z r. 1770 była kompozycja Walka Telemaka na igrzyskach kreteńskich (znana z katalogu aukcji pośmiertnej Ludwika Piotra Marcina Norblina z r. 1855). W l. 1770–1 był N. uczniem École Royale des Élèves Protégés, gdzie jego profesorami byli: Louis Michel van Loo (zm. 1771), a po nim J.M. Vien. Nauka tu była wstępnym etapem do dalszej nauki w Akademii Francuskiej w Rzymie. N., przyjęty do tej uczelni bez spełnienia zwykłego warunku – uzyskania «grand prix», nie pojechał jednak do Rzymu, otrzymawszy tylko – w 4 lata po opuszczeniu szkoły – 100 liwrów (prawdopodobnie tytułem rekompensaty za niedoszły do skutku wyjazd). Z okresem nauki w Akademii była związana kompozycja historyczna Bitwa rzymska (Bitwa pod Kannami, sepia, w Muz. Narod. w P.), która łączy wpływ Casanovy z cechami właściwego uczelni akademizmu.

Okres 1771–4, w którym N. został samodzielnym artystą, jest mało znany; jego itinerarium w tym okresie można odtworzyć na podstawie określeń miejscowości umieszczonych obok dat na rysunkach. W r. 1772 był w rodzinnym Misy (portrecik ojca, przed r. 1914 w zbiorach L. Gaucher w Stenay) i w Paryżu; w l. 1772, 1773, 1774 w Londynie, w r. 1773 w Spa, Paryżu (widok z parku Saint-Fargeau na równinie Belleville koło Paryża, rysunek w „Albumie Winnickim”; wyścigi konne w „Albumie Gołuchowskim”), w r. 1774 w Paryżu. Twórczość N-a tego okresu znana jest fragmentarycznie. Powstały wtedy rysunki o różnorodnym charakterze treściowym i formalnym. Równolegle występują rysunki pod wpływem Watteau i oparte na obserwacji natury szkice chłopów francuskich, sceny z wojownikami w strojach z XVII w. (rysunek z r. 1771, w „Albumie Krakowskim”, dwie kompozycje z r. 1773, w Muz. Sztuki w Ł.), rysunki animalistyczne. Pierwszym dowodem przejęcia się N-a sztuką Holandii są dwa krajobrazy z kanałem (1771, w „Albumie Krakowskim”), w t. r. N. nabył za 25 luidorów odbitkę ryciny Rembrandta „Burmistrz Six”. R. 1773 to początek samodzielnej twórczości graficznej – tę datę noszą pierwsze «stany» Wynalezienia rysunku. Wg Z. Batowskiego (Thieme–Becker, „Lexikon d. Künstler”) już w l. 1772–4 N. był w służbie ks. Adama Czartoryskiego w Londynie, Spa i Paryżu, nie wiadomo jednak, na czym oparł Batowski tę koncepcję, nie wysuwaną we wcześniejszej monografii („Norblin”, Lw. 1911). Prawdopodobne, że w jednej z tych miejscowości N. zetknął się z podróżującym po Europie Czartoryskim i w maju 1774 wraz z nim przybył do Warszawy. Wiadomości o studiach i dłuższym pobycie N-a w Dreźnie, o przyjeździe z Drezna do Polski (spotykane w starszej literaturze) wynikać mogą z pomylenia Francesco Casanovy, u którego N. uczył się w Paryżu, ze związanym z Dreznem Janem Alvisem Casanovą, ale w materiale rysunkowym N-a nie znajdują potwierdzenia. Pierwszym świadectwem kontaktu artysty z ks. Adamem Czartoryskim jest dedykowana mu w r. 1774 rycina (akwaforta z mezzotintą) Aleksander Wielki w pracowni Apellesa (wg obrazu Chr. W. E. Dietricha), charakterystyczna dla zainteresowań N-a rembrandtowskimi efektami oświetlenia.

Przybycie N-a do Polski otworzyło mu szerokie możliwości twórczej i wielostronnej działalności – dzięki mecenatowi A. Czartoryskiego i jego żony Izabelli z Flemmingów, a później i innych zleceniodawców; miało także doniosłe konsekwencje czysto artystyczne, dostarczając nowych wrażeń w nowym odmiennym od francuskiego środowisku, egzotycznym dla przybysza. Po przyjeździe do Polski N. nie zerwał z dawną tematyką scen batalistycznych z XVII w., czego dowodem są 4 rysunki w zbiorach Musées Royaux des Beaux-Arts w Brukseli (3 z nich datowane na l. 1775 i 1777) czy Bitwa (1777, w „Albumie Gołuchowskim”). Jednocześnie jednak szkice i rysunki z pierwszych lat pobytu N-a w Polsce świadczą, że od razu zainteresował się nowym środowiskiem. Tak więc w r. 1774 narysował Pułkownika i Kozaka (oba rysunki w Muz. Narod. w W.), a bliski obu tym rysunkom w technice jest rysunek Sejmik (nie datowany, w Muz. Sztuk Plastycznych im. A. S. Puszkina w Moskwie). Wówczas też powstają widoki Warszawy: dwa rysunki Bramy Pobocznej na Starym Mieście (1774), Budka przewoźnika na Solcu (wszystkie w Muz. Narod. w W.), rysunek przedstawiający iluminację klasztoru Bazylianów na Miodowej (1776, z późniejszym błędnym napisem N-a określającym budynek jako «pałac ambasadora ros.», Zbiory Czartoryskich). N., związany z dworem Czartoryskich, wyjeżdżał też do Wołczyna, gdzie wykonał w r. 1777 rycinę Wybór Przemyśla na króla. W l. 1777–8 narysował cykl ilustracji do „Myszeidy” Ignacego Krasickiego: frontispis z portretem autora, ilustracje i winiety (w Muz. Narod. w P.), prawdopodobnie przeznaczonych do sztychowania, na co wskazuje format rysunków i szczegółowość ich opracowania; do wydania „Myszeidy” z ilustracjami N-a jednak nie doszło. Ściśle z mecenatem Czartoryskich związany był cykl olejnych obrazów dla Szkoły Rycerskiej (Korpusu Kadetów) w Warszawie, której Adam Czartoryski był komendantem. Były to olejne, wielobarwne sceny z „Metamorfoz” Owidiusza, malowane wg jednobarwnych rycin, prac najwybitniejszych ówczesnych rysowników i grafików francuskich ilustrujących to dzieło. Liczny zespół tych obrazów (obok własnoręcznych N-a, były to też dzieła jego pracowni), który znajdował się przed r. 1914 w Sieniawie Czartoryskich, został rozproszony lub zniszczony w czasie pierwszej wojny światowej. Obecnie jedno płótno z tego cyklu (Przemiana Pieryd w sroki) znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie, dwa w zbiorze C. Kocota w Warszawie, dwa w antykwariacie «Cailleux» w Paryżu. W zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi są przechowywane obrazy: Stanisław August w Szkole Rycerskiej (scena przedstawiania królowi przez A. Czartoryskiego kandydatów do Szkoły) i Ks. Adam Czartoryski w Szkole Rycerskiej (uroczystość w Szkole z udziałem komendanta; obraz źle zachowany i częściowo przemalowany). Obrazy dla Szkoły Rycerskiej powstać mogły w okresie harmonijnego współdziałania Czartoryskich z królem, zakłóconego aferą Dogrumowej, tj. przed r. 1785. Innych przesłanek do ich datowania brak.

Twórczość graficzna N-a (wykonywał akwaforty) jest bogata i zróżnicowana w charakterze, najważniejsze samodzielne prace N-a z tego zakresu powstały w czasie pobytu artysty w Polsce. Dzieła graficzne N-a są bogato reprezentowane w zbiorach muzealnych i kolekcjach prywatnych, przy czym jednak równie często, jak odbitki oryginalne, wykonane przez samego artystę, spotyka się odbitki późniejsze, wykonane po jego śmierci. Najkompletniejszym zbiorem akwafort N-a jest kolekcja w Gabinecie Rycin Biblioteki Narodowej w Paryżu. W zakresie grafiki N. pozostawał pod wpływem Rembrandta i artystów jego kręgu. Wyraża się to zarówno w zainteresowaniu efektami gry światła i cienia, jak i zamiłowaniem do malowniczych, orientalnych typów. Obok bezpośrednich inspiracji dziełami Rembrandta (jak np. Handlarz trucizny na szczury – 2 wersje: z r. 1781 i nie datowana), N. podejmował tematy z otaczającego go środowiska polskiego (np. Kobziarz, 1787), odnajdując w nim malownicze typy kojarzące się z tradycjami rembrandtowskimi (np. tzw. Mazepa – hetman kozacki, w rzeczywistości portret Żyda-pachciarza). Także obrazy olejne Rembrandta stanowiły inspirację dla N-a, który je parafrazował (np. Zuzanna i starcy, 1776) lub odtwarzał dokładnie (np. Kazanie Jana Chrzciciela, 1808, wg obrazu w Berlinie ze zbiorów dawnego Kaiser Friedrich Museum) w swych akwafortach. Bardzo interesujące są samodzielne kompozycje graficzne N-a, w których nawiązywał do rembrandtowskich, np. Aleksander Wielki i Diogenes (1786). Niekiedy podejmował tematy z historii Polski (Pierwszy Piast, 1776) lub Czech (Powołanie Przemyśla na króla czeskiego, 1777). Dzieła Rembrandta odtwarzał w swobodnych kopiach i parafrazach rysunkowych (Wesele Samsona, 1777, wg obrazu w Galerii Drezdeńskiej, Zdjęcie z krzyża, 1777 wg obrazu w Starej Pinakotece w Monachium), ale też tworzył samodzielne «rembrandtowskie» kompozycje rysunkowe (Dwunastoletni Jezus w Świątyni Jerozolimskiej, 1777, w Muz. Narod. w W.). Jeden z takich rysunków Furius Cresinus odpiera oskarżenie o czary (w Muz. Narod. w W.) jest przykładem przejęcia się doktryną fizjokratów. Wpływy Rembrandta są widoczne również w twórczości malarskiej N-a: Żyd studiujący (z l. 1781–4, w Muz. Narod. we Wr.), Pożegnanie (w Państw. Zbiorach Sztuki na Wawelu), Mały filozof (niegdyś w zbiorach W. Kolasińskiego w W., wg tego obrazu akwaforta z r. 1776), a także w szkicach i rysunkach, w których N. interesował się problemem kontrastowego oświetlenia.

W kręgu mecenatu Czartoryskich N. działał też jako malarz-dekorator. Możliwe, iż pewne prace wykonał w Pałacu Błękitnym Czartoryskich w Warszawie (przypuszczenia te wysunął w monografii Z. Batowski). Głównym jednak jego zadaniem była dekoracja Powązek, podwarszawskiej siedziby Czartoryskich, wzorowanej na Petit Trianon Marii Antoniny. Wg Batowskiego N. miał mieć udział w planowaniu i projektowaniu Powązek (tak jak H. Robert rysował dla Marii Antoniny ruiny i wiejskie budynki do Trianon). Przypuszczenie to – bardzo zresztą przekonywające – musi takim pozostać, wobec niekompletności przekazów źródłowych oświetlających to zagadnienie. Przeciwko koncepcji Batowskiego opowiedział się M. Kwiatkowski („Niechaj twych ulic wiatr mnie owionie..., Architektura warszawskich dzielnic”, W. 1973), który – nie kwestionując roli Czartoryskiej i N-a w «nadaniu Powązkom właściwej im atmosfery i ustaleniu programu treściowego» – za najważniejszego twórcę Powązek uznał architekta Szymona Bogumiła Zuga. N. należał do mieszkańców Powązek w okresie letnim. Szczególne miejsce w niebogatej ikonografii Powązek zajmują malowane przez N-a 3 widoki olejne tej miejscowości (przed r. 1939 w Gołuchowie, zaginione, znane z fotografii). Dla Powązek namalował olejno na blasze godła umieszczone nad wejściem do poszczególnych domków (zaginione, zachowało się jedynie godło umieszczone na domku guwernantki M. Petit, Zbiory Czartoryskich). W r. 1794, w czasie oblężenia Warszawy, uległy zniszczeniu wraz z Powązkami dekoracje N-a (wg relacji J. Bernouilly’ego w chacie księżny Czartoryskiej «gabinet pokryty tapetą z papieru maché» z przedstawieniami zabaw wiejskich). Z Powązek pochodzą też 3 olejne obrazy w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie: Kiermasz w parku, Śniadanie w parku, Koncert w parku, a w Muzeum Narodowym w Warszawie znajduje się Kąpiel w parku (czas powstania tych scen można określić na podstawie szkicu do jednego z nich na ok. r. 1785). Z Powązek ma pochodzić również Towarzystwo na wycieczce nad jeziorem (1777, datowane wg szkicu w „Albumie Winnickim”). Do tegoż nurtu scen malowanych pod wpływem Watteau («fêtes galantes») należą też: Kąpiel w parku (z l. 1780–9, w Muz. Sztuk Plastycznych im. A. S. Puszkina w Moskwie) i związane z tą kompozycją gwasze w zbiorach Ossolineum (z r. 1781) oraz szkic olejny (w Muz. Narod. w P.), a także Święto Wenus (w Szépmüvészeti Muzeum w Budapeszcie), Ranek i Wieczór (w zbiorach prywatnych we Włoszech; ich fotografie znajdują się w antykwariacie «Cailleux» w Paryżu), obrazy z Hôtel Lambert w Paryżu w zbiorach Zamoyskich w Londynie. Takie obrazy («w guście Watteau») malował N. również dla galerii Stanisława Augusta. Kompozycje N-a, nie oryginalne co prawda, bo należące do ogólnoeuropejskiego nurtu scen «fêtes galantes», prezentują się korzystnie na tle malarstwa tego nurtu. Zwraca uwagę odczucie pejzażu, wybitne wartości kolorystyczne, szeroka, swobodna faktura malarska. W pełni zgodzić się można ze zdaniem Batowskiego, że N. był, «jeżeli przemilczy się wielkiego Fragonarda..., najzdolniejszym z pośmiertnych uczniów Watteau».

Równolegle z pracami dla Powązek na zlecenie Heleny z Przezdzieckich Radziwiłłowej z Nieborowa N. wykonywał zamówienia dla Arkadii. Z miejscowościami tymi związany był również po r. 1794, kiedy odwiedzał je wraz z swymi uczniami – Michałem Płońskim i Aleksandrem Orłowskim. N. jest głównym ikonografem Arkadii, widoki (z l. 1789–90) znajdują się w albumie w Zbiorach Czartoryskich; wg gwaszu N-a z r. 1784 (w Muz. Narod. w W.), zrekonstruowano po drugiej wojnie światowej zniszczony w XIX w. Akwedukt Rzymski. Nie wykluczony jest też współudział N-a w projektowaniu Przybytku Arcykapłana, prawdopodobnym dziele Zuga (3 rysunki N-a stanowią różnorodne warianty tego budynku, żaden z nich nie odpowiada w pełni ukończonemu, lecz niektóre fragmenty rysunków odpowiadają elementom Przybytku). W Świątyni Diany w Arkadii namalował N. widoki Powązek (malowidła ścienne, nie zachowane), a w salonie, w płaskiej kopułce, fresk Jutrzenka otwierająca świtu podwoje (Aurora), w którym dał samodzielną interpretację rozpowszechnionego od czasów baroku schematu kompozycyjnego (1783 lub wkrótce po tej dacie). Fresk ten miał naśladownictwa w postaci malowidła w teatrze w Pomarańczami w Łazienkach w Warszawie i – późniejsze – w sali bilardowej pałacu biskupiego w Skierniewicach (ok. 1835, A. Blank). Wg tradycji N. miał też wykonać malowidła dekoracyjne w chatkach parku pałacowego w Zdzięciole koło Słonimia (Stanisława Radziwiłła, krajczego w. lit., i jego żony Karoliny z Pociejów), zapewne późniejsze od arkadyjskich, niezachowane, zniszczone po r. 1831 i nawet z bliższych opisów nie znane.

Choć N. nie był nigdy ściślej związany ze Stanisławem Augustem i jego mecenatem, malował obrazy dla galerii króla. Prócz 3 obrazów «w guście Watteau» był to akt leżącej kobiety, Aleksander i Diogenes nawiązujący do własnej ryciny N-a, Ucieczka do Egiptu («w guście Rembrandta», obecnie w Muz. Narod. w Kr.), sceny rodzajowe zakupione w r. 1782: Strozzi Florentczyk, przeszywający się sztyletem w więzieniu i Marionetki polskie (ścisłe określenie tematu: przedstawienie wędrownego teatrzyku kukiełkowego, 1780–2, w Muz. Narod. w W.), Miłosierne damy, Wróżka, Walka kogutów, Vue polissoniére. Prócz tego: Bitwa pod Zborowem lub Bitwa za Jana Kazimierza (Muz. Okręgowe w Tarnowie), dwa gwasze (widoki Łazienek). W Zamku Królewskim w Warszawie na suficie Sali Żółtej wykonał kompozycję, której częścią składową były konie (nie zachowana już w XIX w.). N. (obok Jana Bogumiła Plerscha) pomagać miał M. Bacciarellemu w namalowaniu plafonu „Rozwikłanie chaosu” w Sali Balowej Zamku (J. Glücksberg). Ewentualnego udziału N-a (nie poświadczonego przez inne źródła) można by się dopatrywać w partii koni ciągnących rydwan, pokrewnych w rysunku malowidłu N-a w Arkadii. Zniszczenie plafonu (spłonął we wrześniu 1939) uniemożliwia autorytatywne rozwiązanie tego zagadnienia. Korespondencja do N-a adresowana była często «Norblin peintre du Roi», on sam jednak tego tytułu, zapewne nigdy oficjalnie nie przyznanego, nie używał. Brak też potwierdzenia spotykanej niekiedy wiadomości o przyznaniu N-owi indygenatu, a ani francuscy, ani polscy potomkowie nie odziedziczyli szlachectwa.

Wiele prac N-a związanych było ze współczesnymi mu wydarzeniami życia politycznego Polski. Przedstawił on posiedzenie sejmu związane z aferą Dogrumowej, a rysunek ten jest jedynym widokiem wnętrza Izby Poselskiej na Zamku Królewskim w Warszawie (w Zbiorze Czartoryskich, tamże jego późniejsze, zniekształcające architekturę powtórzenie). Osobne zagadnienie jego twórczości stanowią sceny sejmików. Koncepcja A. Kępińskiej („Sejmiki w rysunkach J. P. Norblina”, W. 1958 s. 17), że N. jakoby miał zapożyczyć temat sejmików od J. Wahla (Walla), nie może się utrzymać wobec odnalezienia rysunku N-a Sejmik w Muzeum Sztuk Plastycznych im. A. S. Puszkina w Moskwie, na którym Wall się wzorował. Sejmiki N-a nawiązują do najistotniejszego zagadnienia ustrojowego Rzeczypospolitej, wokół którego ogniskowała się uwaga zarówno obozu postępu i reform, jak i wsteczników, i kojarzą się z wypowiedziami publicystów i z relacjami pamiętnikarzy. Tematyka sejmikowa występowała również w rysunkach N-a powstałych po wyjeździe do Francji (1804), te jednak nie dorównują wcześniejszym charakterystyką typów, a w architekturze kościołów pojawiają się elementy fantastyczne. Wyjątkowym zjawiskiem w polskiej kulturze artystycznej XVIII w. jest Portret mówcy (Ledóchowski?) z r. 1789 (w Musée des Beaux-Arts w Orleanie, błędnie określany jako portret Gurowskiego) z emblematem czapki frygijskiej i pęku strzał (symbolu jedności), otoczonych napisem «Concordia res parvae crescunt», portret działacza politycznego Sejmu Wielkiego przedstawionego w czasie wygłaszania przemówienia (w sejmie?), otoczonego przez odrażające, karykaturalnie ujęte typy szlachty. N. był czołowym ikonografem Konstytucji 3 maja, scenę jej zaprzysiężenia (nie uchwalenia, jak błędnie jest tytułowana) rysował kilkakrotnie, jedną z wersji na zamówienie Juliana Ursyna Niemcewicza (z adnotacją «z natury», w B. Narod. Dział Zbiorów Ikonograficznych). Wg tego rysunku powstała w r. 1792 akwaforta Józefa Łęskiego, a w r. 1806 obraz Kazimierza Wojniakowskiego dla Stanisława Małachowskiego.

Rysunki N-a stanowią oparte na autopsji przedstawienie wydarzeń, jedyny wiarygodny dokument artystyczny. Jak świadczy szkic w „Albumie Winnickim”, scenę tę podejmował N. jeszcze raz w r. 1797, a – już we Francji – powtórzył ją w dużej kompozycji z l. 1804–6 (w B. Kórn.), odchodząc od ścisłego przedstawienia wnętrza i umieszczając portret własny wśród publiczności na galerii. W r. 1792 narysował N. duży panoramiczny widok bitwy pod Zieleńcami z ks. Józefem Poniatowskim na pierwszym planie (w Muz. WP w W., inny wariant tej kompozycji znany z kopii Seweryna Cichowskiego w B. Kórn., szkic w „Albumie Gołuchowskim”). Kilkakrotnie rysował postać popularnego w stolicy żebraka-włóczęgi «Kożuszka Baraniego», w okresie przed wybuchem powstania 1794 r., wykorzystanego dla patriotycznej akcji. W okresie insurekcji N. mieszkał w kamienicy Gniewczyńskiego przy Rynku Starego Miasta w Warszawie. Był czołowym rysownikiem wypadków powstania kościuszkowskiego. Solidarność z walką o wolność przybranej ojczyzny zamanifestował podpisując „Akcess do Powstania...”, wyłożony w Ratuszu po zwycięstwie insurekcji warszawskiej. Jego szkice z walk na ulicach Warszawy mają walor historycznego dokumentu. Walka na Miodowej N-a to przykład rysunkowej kompozycji batalistycznej dużego formatu. Z okresu powstania pochodzą rysunki reportażowe: wojsko powstańcze, uzbrojeni mieszkańcy Warszawy, szczegóły ubioru na rysunku A. Orłowskiego „Kosynier” (w „Albumie Krakowskim”), Sypanie szańców (w „Albumie Winnickim”), Widok obozu Kościuszki w Mokotowie (rysunek na odwrociu przepustki zezwalającej na wstęp do obozu, w „Albumie Gołuchowskim”), szkic portretowy Tadeusza Kościuszki, scena wieszania zdrajców na Rynku Starego Miasta (dwa ujęcia – w Zbiorach Czartoryskich i w B. Kórn.). Prócz scen, które mógł widzieć w Warszawie, rysował bitwy: pod Racławicami (rysunek w Print Room British Museum w Londynie – szkic kompozycji wykonanej dla ks. Józefa Poniatowskiego, to samo ujęcie w szkicu w B. Kórn., inne – w Zbiorach Czartoryskich; w zbiorach Zamoyskich w Wysocku rysunek sepią dużego formatu, 1796, spalony lub zaginiony podczas pierwszej wojny światowej). Wielokrotnie rysował bitwę pod Maciejowicami. Rysunek przedstawiający niesienie rannego Kościuszki przez Kozaków (w Muz. WP w W.) bliski był opisowi zamieszczonemu w „Gazecie Wolnej Warszawskiej” (1794 nr z 1 XI). W innych wersjach scena z Kościuszką jest fragmentem panoramicznego widoku pola bitwy lub opuszczono ją w ogóle (rysunki w Muz. WP w W. i w Muz. Narod. tamże). Na ścisłych studiach terenowych były oparte widoki Szturmu Pragi (Muz. WP w W.). Rysował też rzeź Pragi (z „Albumu Gołuchowskiego” i albumu w zamku w Krasiczynie, zaginęły, pierwszy znany z reprodukcji; odmienne ujęcie w szkicu w „Albumie Winnickim”). Po poddaniu Warszawy N. rysował m. in. w r. 1795 prawosławne Święto Jordanu na zamarzniętej Wiśle (w „Albumie Winnickim”, kopia M. Płońskiego w „Albumie Gołuchowskim”), szkicował portret feldmarszałka Aleksandra Suworowa (w „Albumie Krakowskim” i „Albumie Winnickim”) i scenę przeglądu wojska rosyjskiego przez tegoż przed Pałacem Saskim (w „Albumie Winnickim”). Te rysunki zajęły ważne miejsce w badaniach nad ikonografią Suworowa. Jeden z najbardziej warszawskich artystów, N. pozostawił szkice przedstawiające mieszkańców miasta wszystkich warstw, a także rysunki architektury i ulic, np. Ratusz na Rynku Nowego Miasta (1784, jedyne przedstawienie zniszczonej później budowli), widok Barbakanu (1799), Pożar Pałacu Krasińskich (1782, Zbiory Czartoryskich, inna wersja w „Albumie Winnickim”, kopia z niej F. Dienheim-Chotomskiego w B. Kórn.). Własne kompozycje: Targ na Pradze pod Warszawą (1784) i Koński targ przy ul. Królewskiej (1791), powtórzył w obrazach olejnych (zbiory w Gołuchowie, zaginione).

Przed r. 1794 N. sporadycznie odwiedzał Puławy Czartoryskich, po tej dacie często tam przebywał, pracował prawdopodobnie nad restauracją zniszczonych w r. 1794 malowideł F. Bouchera w Sali Złotej pałacu (plafon i supraporty), wykonał też zespół widoków Puław (1802–4, Zbiory Czartoryskich), stwarzając kompletną dokumentację ikonograficzną parku i znajdujących się tam budowli (Świątynia Sybilli), pomników, a także pałacyku ks. Marii Wirtemberskiej Marynki i pobliskiej Parchatki (prócz rysunków w Zbiorach Czartoryskich, trzy widoki Puław ze Zbiorów Juliana Ursyna Niemcewicza w posiadaniu rodziny Niemcewiczów we Francji). Przedstawiał też zabawy towarzyskie na świeżym powietrzu, zabawy kostiumowe (Uroczystość „nimf i satyrów” urządzona w 1803 na cześć ks. Luizy Pruskiej), przedstawienia teatralne na Kępie (3 rysunki, 1802, w „Albumie Gołuchowskim”). W zimie 1801 w Warszawie uczył rysunków Cecylię Dembowską, potem przebywał w Bronicach Dembowskich i pobliskich Puławach. Być może miał też kontakty z domem Aleksandra Lubomirskiego w Opolu Lubelskim. Z tego okresu twórczości pochodzi też Widok Zamku w Lublinie (1803, w „Albumie Gołuchowskim”), a także Jarmark w Łęcznej – widok ratusza i placu targowego (1803, w „Albumie Krakowskim”).

Okres pobytu N-a w Polsce (1774–1804) to lata w jego życiu najowocniejsze, okres twórczości dojrzałej. W kontakcie z nowym środowiskiem i pod wpływem nowych wrażeń ukształtowały się zainteresowania rodzajowe. Dzięki mecenatowi Czartoryskich, Radziwiłłów i – w mniejszym stopniu – Stanisława Augusta N. zyskał warunki do aktywnej pracy w dziedzinie malarstwa. Miejscowe środowisko dostarczyło mu też inspiracji w postaci tematów z legend i historii Polski, a wypadki 1791 i 1794 r. kreowały go na artystę-reportera, notującego na gorąco i odtwarzającego współczesne mu wypadki polityczne.

Z Polski N. kilkakrotnie wyjeżdżał: w r. 1779 był w Saksonii i Dreźnie, w l. 1783 (lub 1784), 1797, 1798, 1799 we Francji – w l. 1798 i 1799 zatrzymując się w (Sztrasburgu i Saarbrücken) W r. 1804 wyjechał z Polski na stałe, mieszkał w Provins, od r. 1807 w Paryżu. Okres ostatni twórczości (1804–30) nie jest równie interesujący, jak okres «polski». Częściowo wykorzystywał zgromadzone w Polsce rysunki i szkice, powtarzając wiele z polskich tematów. Przygotowywał też zespół 100 akwarel i rysunków sepią (1804–17), przedstawiających typy polskie, wg których P. L. Debucourt opracował tekę akwatint pt. „Zbiór polskich ubiorów”, „Costumes polonais” (50 rycin, 1. wyd. Paris 1819, 2. wyd. Sztrasburg 1838–41). Z pierwotnego zespołu 100 akwarel i rysunków N-a największy zespół posiada Muzeum Narodowe w Krakowie, Zbiory Czartoryskich. We Francji kontynuował N. tematykę rodzajową, stając się kronikarzem życia ulic paryskich (rysunki w Musée Carnavalet i B. Pol. w Paryżu). W r. 1807 wziął udział w konkursie rozpisanym przez dyrektora muzeów cesarskich, barona D. V. Denona, na temat bitwy pod Iławą (szkic i rysunkowa kompozycja wykończona w Musée des Beaux-Arts w Orleanie) – dając wyraz sympatiom napoleońskim, które wypowiedział też w liście do A. Czartoryskiego z 7 XII 1806. W l. 1815–16 rysował scenę śmierci ks. Józefa Poniatowskiego (Muz. Narod. w Kr., Zbiory Czartoryskich). Rysunki z ostatnich lat różnią się od wcześniejszych, z «polskiego» okresu, odmienną, nie tak finezyjną i precyzyjną kreską, znamionującą podeszły wiek artysty. Z Francji N. nie wyjeżdżał.

Uczniami N-a byli: Aleksander Orłowski, Michał Płoński, Jan Rustem, Henryk Nether, Grzegorz Wakulewicz, autor rysunków bliskich Norblinowskim (album w zbiorach Muz. Narod. w W., ze zbiorów nieborowskich), a także amatorzy z kręgów arystokracji (m. in. dzieci Czartoryskich z Puław i Radziwiłłów z Nieborowa). Mimo wspólnego im wszystkim wpływu N-a uczniowie jego zachowują indywidualne oblicze. Uczniom zaszczepił N. zamiłowanie do charakterystycznych typów i tematyki rodzajowej, M. Płoński przejął od N-a przede wszystkim zainteresowania rembrandtowskie, A. Orłowski zamiłowanie do orientalnych typów.

N. był dwukrotnie żonaty: od r. 1776 z Marianną Tokarską (zm. 1787), a od 5 V 1794 z Marią Magdaleną Anną Kopsch (1770–1861 ). Z pierwszego małżeństwa miał dzieci: Aleksandra Jana Konstantego (zob.), Mariannę Elżbietę Ewę (1778–1855), żonę Józefa Szacfajera, Konstancję Annę (ochrzczoną 23 II 1780), Ludwika Piotra Marcina (ochrzczony 2 XII 1781 w Warszawie, zm. 14 VII 1854 w zamku Connantre, departament Marne we Francji), od r. 1799 ucznia École des Beaux-Arts w Paryżu, który potem poświęcił się muzyce: w l. 1811–41 był pierwszym wiolonczelistą Opery Paryskiej, w l. 1826–46 profesorem konserwatorium w Paryżu, oraz Teresę Ludwikę (1786–1790) i Franciszka Ludwika (ur. i zm. 1787). Z drugiego małżeństwa N. pozostawił dzieci: Tadeusza (zm. w r. 1795 jako niemowlę) i Sebastiana Ludwika Wilhelma (ur. 24 II 1796 w Warszawie, zm. 18 VIII 1884 w Paryżu), od r. 1811 ucznia École des Beaux-Arts w Paryżu (w r. 1821 otrzymał «Prix de Rome»), artystę malarza, który utrzymywał bliższe kontakty z kołami emigracji polskiej.

N. odegrał w sztuce polskiej doniosłą rolę zarówno jako odtwórca wielu charakterystycznych scen z życia Polski, jak i dzięki działalności pedagogicznej, zaszczepiając uczniom swe skłonności realistyczne i obserwatorskie. Jednak konstatacja Jerzego Mycielskiego, że N. jest «ojcem narodowego malarstwa polskiego», jest uproszczeniem, prócz tego koncepcja ta zbyt jednostronnie uwzględnia jedynie wpływ N-a na losy sztuki polskiej, przemilczając to, co zyskał ten artysta w Polsce, m. in. wchodząc w styczność z wybitnymi postaciami polskiego Oświecenia. Natomiast Batowski w monografii N-a po raz pierwszy przeciwstawił go M. Bacciarellemu, uważając, że pracownia N-a «odegrała w historii malarstwa naszego za Stanisława Augusta rolę ważniejszą, aniżeli głośniejsza od niej malarnia Bacciarellego».

Twórczość N-a, dobrze znana i wysoko oceniana w Polsce, jest w jego kraju ojczystym znana jedynie fragmentarycznie i wycinkowo. Jedynym obrazem olejnym N-a w publicznych zbiorach francuskich jest Portret mówcy w Musée des Beaux-Arts d’Orléans, zaś większość prac rysunkowych N-a znajdujących się w zbiorach francuskich (w muzeach w Orleanie, w B. Pol. w Paryżu, w Musée Carnavalet w Paryżu, w Musée des Beaux-Arts w Lille i w Musée Vivenel w Compiègne) pochodzi z okresu po powrocie artysty do Francji, po r. 1804. Stąd wypaczony pogląd na twórczość N-a, znanego przede wszystkim z prac graficznych i późnych scen rodzajowo-obyczajowych, które są podstawą do zaliczenia N-a do rzędu «małych mistrzów». Choć więc w opracowaniach francuskich powtarza się (za R. Fournier-Sarlovèzem) przesadne opinie J. Mycielskiego o N-ie założycielu polskiej szkoły narodowej malarstwa, to jednak stan znajomości jego twórczości jest znikomy.

Autoportrety N-a (olejny, miniatura, akwarelowe, rysunkowe i graficzne), ich omówienie oraz reprodukcje w: Michałowski J. M., Autoportrety J. P. Norblina, „Biul. Hist. Sztuki” 1974 nr 2; – Pol. Bibliogr. Sztuki, I cz. 2; Grajewski, Bibliografia ilustracji; Hoefer [J. C. F.], Nouvelle biogr. generale … publ. par M. M. F. Didot frères…, Paris 1862 XXXVIII; Bénézit, Dictionnaire, (1966); Kindlers Malerei Lexicon, Zürich 1967 IV, (A. Ryszkiewicz); Kołaczkowski J., Słownik rytowników polskich, Lw. 1874; Łoza, Rodziny pol., I; Rastawiecki, Słown. malarzów, II; tenże, Słown. rytowników; Thieme–Becker, Lexicon d. Künstler, (Z. Batowski); Wrotnowska, D. Dictionnaire des artistes polonais..., Émigration de 1830, w: Position des Thèses … de l’École du Louvre..., Paris 1956 s. 183; Album reprodukcji obrazów na wystawie „Sto lat malarstwa polskiego”…, W. 1919 poz. 162–4; Antoniewicz, Katalog Wystawy Sztuki Pol. 1764–1886; Bachowski W., Treter M., Wystawa miniatur i sylwetek we Lwowie, Wyd. 2., Lw. 1912 poz. 82, 133; Bajdor A., Łukaszewicz P., Malarstwo polskie, Katalog zbiorów, Muz. Śląskie, Wr. 1969; Batowski Z., Wystawa dzieł J. P. Norblina Tow. Zachęty Sztuk Pięknych, W. 1910; Blanc Ch., Le trésor de la curiosité..., Paris 1857–8 I 83, 300, 450, 547, 550, II 509–11; Boczkowska Z., Szajna-Sierosławska B., Przewodnik po galerii malarstwa i rzeźby polskiej w Sukiennicach, Kr. 1963; Cailleux J., Le dessin français de Watteau à Proudhon, Galerie Cailleux, Paris 1951 IV poz. 97–8; Catalogue de la belle collection de dessins anciens, appértenant à M. E[mile] N[orblin]..., Supplément, Paris 1860, (w B. d’Art et Archéol. w Paryżu egzemplarz z adnotacjami o pochodzeniu rysunków ze zbiorów N-a, nazwiska nabywców); Catalogue des dessins et estampes, tableaux…, coll. de M. L[ouis] P[ierre] M[artin] Norblin..., [Paris] 1855 poz. 154–71, 2 partie poz. 47, 53, (w IS PAN w W. egzemplarz z notatkami dotyczącymi cen); Catalogue de tableaux, esquisses et dessins, tableaux… eaux-fortes… de J.-P. Norblin…, la vente… par suite du décès de M. Sébastien Norblin, Paris 1885, (s. III–VI: «Notice sur Jean-Pierre Norblin… et sur son fils Sébastien-Louis Guillaume Norblin»); Chabrié-Tomaszewicz R., Exposition franco-polonaise…, Paris 1919; Chwalewik, Zbiory pol., I 5, 78, 109, 228, 234, 240, 253, 259–60, 271, 272, 387, 403, 405, 411, 428, 429, II 5, 40, 43, 45, 46, 100, 145, 193, 195; Guilmard L., (i in.), Dessins parisiens des XIX^e et XX^e siècles, Musée Carnavalet, Paris 1976 poz. 101–9; Dessins, aquarelles… du XVIII^e…, collection des Goncourt, [Paris] 1897 poz. 209–11; Franke W., Das radirte Werk des J. P. Norblin…, Leipzig 1895; Gembarzewski B., Muzeum Narodowe w Warszawie, Kr. 1926 poz. 304; Grońska-Ochońska, Zbiory Pawlikowskich; Grottowa K., Zbiory sztuki J. F. i W. Tarnowskich w Dzikowie, Wr. 1957; Hillemacher F., Catalogue des estampes qui composent l’oeuvre de J. P. Norblin…, 2. éd., Paris 1877 (odb. z „Revue de Champagne et de Brie” 1877, août); Katalog galerii obrazów w Muzeum im. Mielżyńskich… 2, Obrazy mistrzów polskich…, P. 1889 poz. 147–9, 356–9; Katalog galerii obrazów w Muzeum im. Mielżyńskich… w Poznaniu, P. 1912 poz. 446–52, 681; Katalog Muzeum Narodowego w Krakowie, Kr. 1907 poz. 1728 ab; Katalog Wystawy Retrospektywnej nieżyjących malarzy polskich…, W. 1898 poz. 10, 11, 13, 26, 27, 31 (poz. 8 i 9 – prace K. Varenne’a, nie N-a); Konieczny K. i in., Katalog Wystawy „Szkoła Rycerska i jej epoka”, Muz. WP, W. 1966 poz. 14–15; Komornicki S. S., Muzeum ks. Czartoryskich w Krakowie, Kr. 1929 poz. 1, 2, 122, 123, 124, 125; Krótkie wzmianki o malarzach pol.; Malarstwo pol. od XVI do XX w., Katalog., Wyd. 2., W. 1975; Michałowski P., Muzeum Narodowe w Poznaniu, Przewodnik, P. 1971; Mrozińska M., Suchodolska M., Z epoki romantyzmu, Wystawa…, Muz. Narod., W. 1955 poz. 104–10; Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswilu, Kr. 1906 s. 66, 78, 80, 81; Muzeum Wojska, Inwentarz, Warszawa XVIII i 1. poł. w. XIX, W. 1929 poz. 80, 205, 208, 209, 213, 214; Orańska J., J. P. Norblin, w: Muzeum Narodowe w Poznaniu, Galeria Malarstwa Polskiego, P. 1956; Ostrovs’kyj G., L’vivs’ka deržavna kartynna galereja, Katalog…, Kyïv 1955 s. 74; – Pajzderski M., Przewodnik po Muzeum w Gołuchowie, Wyd. 2., P. 1929 s. 31; Pamiętnik wystawy miniatur…, W. 1912; Piątkowski H., Album sztuki polskiej, W. 1901 s. 54–6 (ilustr. na s. 15 i 140 nie są pracami N-a, ilustr. na s. 174 – wystawiona jako praca Sebastiana Norblina – jest pracą N-a); Przewodnik po Muzeum Narodowym w Krakowie, Kr. 1909 poz. 417, 418; Radojewski M., Miniatury portretowe XVI–XX w. w zbiorach Ossolineum, Wr. 1976; tenże, Rysunki i akwarele artystów polskich XVII–XX w., Wr. 1969; Rembrandt i jego krąg, (Katalog wystawy), Muz. Narod., W. 1956; Rostworowski M., Zbiory Czartoryskich, Galeria malarstwa, Kr. 1960 s. 36; Ruszczycówna J., J. P. Norblin, w: Narodowa Galeria sztuki polskiej, Muz. Narod. w W., W. 1954; Rysunki z kolekcji Kraszewskiego; Sawicka S., Sulerzycka T., Straty w rysunkach z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej 1939–1945, W. 1960 s. 38; Sienkiewicz J., Akwarele i rysunki XVIII–XX w., Muz. Narod., poz. 82–6; [tenże], Katalog Galerii malarstwa polskiego, Muz. Narod. w W., W. 1938, poz. 205–11; [tenże], Realistyczny rysunek polski XIX w. Katalog wystawy, P. 1954 poz. 471–5; tenże, Rysunek polski od oświecenia do Młodej Polski, W. 1970; Stefańska Z., Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Katalog…, W. 1960 s. 183–4; 150 lat malarstwa polskiego w szkicach, Katalog… ze zbiorów D. Witke-Jeżewskiego, W. 1918 poz. 42–8; Sztuka warsz., Katalog II, (Uzupełnienie: „Roczn. Muz. Narod. w W.” 1964); Treter M., Przewodnik po Muzeum im. ks. Lubomirskich…, Lw. 1909 s. 97; Widoki architektoniczne w malarstwie polskim 1780–1880, Katalog, Muz. Narod. w W., W. 1964; Zbiory Polskiego Muzeum Narodowego w Rapperswilu, Katalog…, W. 1928 poz. 485–92; Zrębowicz R., Malarstwo polskie w Galerii Muzeum Sztuki w Łodzi, Przewodnik-katalog, W. 1957; Żygulski Z. (jun.), Zbiory Czartoryskich, Przewodnik, Kr. 1968; – Amšinskaja A. M., Pomarnackij A. V., Neizvestnye izobraženija A. V. Suvorova… N-a, „Soobšcenija Inst. Istorii Iskusstv” 1960 z. 13–14 s. 153 (Rec. J. M. Michałowski, „Biul. Hist. Sztuki” 1961 nr 2); Ananoff A., Les cents „petits maîtres”..., „Connaissance des Arts” 1964 nr 6 s. 54; Batowski Z., Norblin, Lw. 1911; tenże, Nieznany obraz przypisany Rembrandtowi, „Lamus” 1909/10; tenże, Owidiusz w Szkole Rycerskiej, „Przegl. Warsz.” T. 2: 1923 s. 170–5; Béguin S., „Cavaliers hongrois” des hussards impériaux par F. Simonini, „La Revue du Louvre et des Musées de France” 1962 nr 5 s. 223–8; Bernacki L., Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, Lw. 1925 II; Blumówna H., Rysunki i akwarele j. Sokołowskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, „Rozpr. i Spraw. Muz. Narod. w Kr.” 1960 s. 95–6, 101, 110; Blumówna H., Rothowa W., Szkice N-a do „Zbioru polskich ubiorów…”, tamże 1954–5 [druk.] 1956; Bruchnalski W., [Wstęp do:] Krasicki I., Myszeidos…, Z 24 ilustracjami N-a, Lw.–W. 1922 s. XLI–XLIII; Bystroń J. S., Typy ludowe J. P. N-a, Kr. 1934; Chyczewska A., Weyman S., Zamek Kórnicki, Wyd. 3., P. 1970 s. 41, 88; Courajod L., L’École Royale des Elèves Protégés…, Paris 1874; Czarnocka K., Półtora wieku grafiki polskiej, W. 1962; Dębicki L., Puławy (1762–1830), Lw. 1887–8 I 109–14, 191 (jako «Ludwik Norblin»), IV 49–50; Dobrowolski T., Malarstwo polskie ostatnich 200 lat, Wr. 1976; tenże, Nowoczesne malarstwo pol., I–III; tenże, O dwóch scenach sejmikowych Norblina…, „Rozpr. i Spraw. Muz. Narod. w Kr.” 1953 [druk.] 1957 s. 149–78; F. Norblin, Wzięcie Kościuszki do niewoli, „Pamiątki Pol. na Obczyźnie” 1907 z. 1 s. 12–123; Fournier-Sarlovéze [R.], Les peintres de Stanislas-Auguste…, Paris 1907; Gaworzewska H., Kamińska E., Rewindykacja zbiorów graficznych w Poznaniu, „Muzealnictwo” 1958 s. 54–6, 57; Gąsiorowski S. J., Mały album z r. 1796 z rysunkami J. P. N-a…, „Spraw. PAU” 1948 s. 73–4; Gomulicki J. W., Legendy i prawda o Baranim Kożuszku, „Stolica” 1960 nr 51–2; Grajewski L., Zbiory graficzne w Bibliotece im. Baworowskich we Lwowie, „Ziemia” 1928 s. 285; Gronkowski C., Un artiste français en Pologne, Norblin…, „La Renaissance de L’Art Français et des Industries du Luxe” 1919 nr 1 s. 111–17; [Grońska] Zembatówna M., Rysunki Norblina w Ossolineum, „Ze Skarbca Kultury” 1952 z. 1; Hist. sztuki pol., III; Jakimowicz I., W kręgu rembrandtowskiej tradycji, „Biul. Hist. Sztuki” 1957; taż, Z zagadnień warsztatu graficznego J. P. Norblina, w: Muzeum i twórca, W. 1969; Jaworska J., Z zagadnień ikonografii Mazowsza, „Roczn. Muz. Narod. w W.” 1964; Jurkowski H., Dzieje teatru lalek…, W. 1970; [Kalinka W.] W. K., Zbiory starożytności polskich w Paryżu (odb. z „Przegl. Pozn.” 1852), s. 8–9, 11, 32, 34; Kaposy V., Une esquisse à l’huile de J. P. Norblin…, „Bull. du Musée Hongrois des Beaux-Arts, A Szépmüvészeti Múzeum Közleményei” 1970 nr 34–5; Kępińska A., Norblin, Wr. 1978; taż, Sejmiki w rysunkach J. P. N-a, W. 1958; Kwiatkowski M., Powązki, „Roczn. Warsz.” 1969; Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce, W.–Kr. 1926–9 II– III; Lorentz S., Epizod i całość sprawy, „Polityka” 1969 nr 30; tenże, Natolin, W. 1948 s. 108, 151–61, 242, 273; Mańkowski T., Galeria Stanisława Augusta, Lw. 1932; Michałowski J. M., Dwa nieznane płótna J. P. N-a ze Szkoły Rycerskiej „Biul. Hist. Sztuki” 1972 nr 1; tenże, Fragonard, czy Norblin, tamże 1967 nr 1; tenże, J. P. Norblin. Nowe atrybucje i daty…, tamże 1975 nr 3–4; tenże, Jeszcze raz o „Kożuszku Baranim”..., „Kron. Warsz.” 1974 nr 4; tenże, Konstytucja 3 maja w twórczości J. P. N-a, tamże 1973 nr 1; tenże, „Marionetki polskie” J.P.N-a, „Pam. Teatr.” 1968 z. 1; tenże, O J. P. N-ie i Szkole Rycerskiej Stanisława Augusta, „Roczn. Warsz.” 1970; tenże, Prace J. P. N-a w zbiorach muzeów w Brukseli, Orleanie, Lille, Compiègne i Bibliotece Polskiej w Paryżu, „Biul. Hist. Sztuki” 1974 nr 3; tenże, Przypisywane N-owi widoki architektoniczne…, „Roczn. Muz. Narod. w W.” 1968; tenże, U źródeł twórczości J. P. N-a, „Biul. Hist. Sztuki” 1971 nr 2; tenże, Watteau de Lille, czy Norblin?, tamże 1974 nr 4; tenże, Z poloniców Leningradu i Moskwy…, tamże 1965 nr 1; Michałowski J. M., Lileyko J., Izba Poselska Zamku Poselskiego w rysunkach J. P. N-a, „Kron. Warsz.” 1976 nr 3; Mycielski J., Sto lat dziejów malarstwa w Polsce. 1760–1860, Wyd. 3., Kr. 1902; Orańska J., Rysunki J. P. N-a w zbiorach Biblioteki Kórnickiej, „Pam. B. Kórn.” 1955 z. 5; Palais Lanckoroński…, Wien 1903 s. 14; Paszkiewicz M., Muzeum polskie, z. 2, Londyn 1970 s. 61–6; Pomarnackij A. V., Portrety A. V. Suvorova…, Leningrad 1963 (Rec. J. M. Michałowski, „Biul. Hist. Sztuki” 1968 nr 4); Porębski M., Malowane dzieje, Wyd. 2., W. 1962; [Radziwiłł M.] X. M. R., Ostatnia wojewodzina wileńska…, Lw. 1892 s. XXII–XXIV, XXV, 49, 84, 93; Radziwiłłowa [H.], Opis Arkadii…, w: Album literackie, W. 1848 s. 148, 151–2; Réau L., Histoire de l’expansion de l’art français moderne, Le monde slave…, Paris 1924; Rothowa W., Nieznane szkice Norblina do „Zbioru… ubiorów…”, „Rozpr. i Spraw. Muz. Narod. w Kr.” 1964 [druk.] 1965; Ruszczycówna J., Konstytucja 3 maja w grafice XVIII w., „Biul. Hist. Sztuki” 1955 nr 2; Rutowski T., Norblin, Lw. 1914; Ryszkiewicz A., Polski portret zbiorowy, Wr. 1961 wg indeksu i s. 127; tenże, Teatr J. P. N-a, „Pam. Teatr.” 1962 z. 1; Sawicka S., Rysunki J. Walla w zbiorach Gabinetu Rycin Stanisława Augusta, „Biul. Hist. Sztuki i Kult.” 1949; Seweryn S., Arkadia…, Włocławek 1936; Sienkiewicz J., Norblin – Orłowski – Stachowicz, malarze powstania kościuszkowskiego, „Skarpa Warsz.” 1946 nr 15; Simon K., Unbekannte Radirungen von J. P. Norblin, „Die Graphischen Künste” 1939 s. 115–18 (Rec. i polemika J. M. Michałowskiego w „Biul. Hist. Sztuki” 1969 nr 3); Smolik P., J. P. N-a prace rytownicze…, Ł. 1934; Solski T., [Grońska] Zembatówna M., A. Grabowskiego „Rękorysy Polaków…”, „Ze Skarbca Kultury” 1953 z. 1 (4) poz. 148, 149; Suchodolska M., Ikonografia Puław w twórczości J. P. N-a, „Teka Konserwatorska” Z. 5: 1962 s. 87–106; Szymański M., Podłowickie rezydencje, Nieborów i Arkadia, W. 1936 s. 16, 23, 28, 31, 36; tenże, J. Wall, „Roczn. Warsz.” 1969; Świerz-Zaleski S., Wręczenie buławy S. Czarnieckiemu…, „Broń i Barwa” 1937 s. 13; Tananaeva L., Materialy k tvorčeskoj biografii Ž. P. Norblena, „Iskusstvo” 1959 nr 11 s. 67–71 (Rec. Michałowski J. M., „Biul. Hist. Sztuki” 1961 nr 2); taż, Pol’skoe izobr. iskusstvo Épochi Prosveščenija…, Moskva 1968 (Rec. Michałowski J. M., „Biul. Hist. Sztuki” 1971 nr 1); Tatarkiewicz W., Rządy artystyczne Stanisława Augusta, W. 1919; Terrasse Ch., Norblin de la Gourdaine et la peinture polonaise, „Le Figaro” 1923 nr z 14 VI (Suppl. artist.); Walicki M., Rembrandt w Polsce, „Biul. Hist. Sztuki” 1956; Wegner J., Arkadia, W. 1948 s. 20, 22, 26, 37, 46–7, 54, 69, 70; tenże, Nieborów, Wyd. 2., W. 1964 s. 10; Wernik R., [Wstęp do:] Akwaforty J. P. Norblina [Katalog wystawy], Londyn [b. r.]; Wierzbowski R., Co przedstawia obraz J. P. N-a „Les Marionettes…?”, „Pam. Teatr.” 1968 z. 2; Wrotnowska D., Les artistes polonais de l’émigration de 1830…, „Musées de France” 1948, octobre, s. 244; Żygulski Z. (jun.), 150-lecie Puław, „Muzealnictwo” 1961 nr 10; tenże, Z ikonografii ks. Józefa – narodziny i wędrówka mitu bohatera, w: Ikonografia romantyczna, W. 1977; – Akty powstania Kościuszki, III 244 («Akces … do … powstania»); Correspondance des direct. de l’Académie de France à Rome…, Ed. par A. Montaiglon, J. Guiffrey, Paris 1902 XII 329, 330; Glücksberg J., Plan i obraz Warszawy…, W. 1831 s. 6; Łęski J., Doniesienie, W. 1792 (2 V); Notice de dessins, estampes, planches gravées … la vente … après le décès de M. J. P. Norblin…, Paris 1830 (s. III–VI: «Notice nécrologique sur J. P. Norblin»); – „Gaz. Warsz.” 1830 nr 71 s. 658 ( nekrolog); „Spraw. AU” (Czubek J., O rysunkach N-a i sztychach Sebastiana Norblina w zamku w Krasiczynie); „Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Pol.” T. 1: 1896 nr 6 s. 14–15 (Mycielski J., Nieznane miniatury N-a z 1793 r.), T. 6: 1900 s. XL–XLII (tenże, Nieznany portret N-a); – AGAD: Arch. Kameralne, III/1145 k. 167, Arch. Publ. Potockich, 279b t. I s. 212, Korespondencja Stanisława Augusta 5 b k. 18v., 21, 22, 48, Arch. Król. Pol., nr 325 k. 25v. («Akces … do Aktu Powstania Narodowego»), Arch. ks. Józefa Poniatowskiego i Marii Teresy Tyszkiewiczowej, A/230 k. 30; B. Kórn.: Korespondencja T. Działyńskiego dotycząca spraw muzealnych; B. Ossol.: rkp. 2585 («Wiadomość biograficzna Norblin» [s.], Jabłonowski, Onacewicz» – nieznanego autora z pocz. XIX w.); Korespondencja N-a w B. Czart. i Muz. Narod. w W. (Dz. Rysunków i Grafiki), (druk.: Batowski Z., Z korespondencji Norblina, „Lamus” 1910, odb. Lw. 1911, i Mycielski J., Dwa listy Norblina „Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Pol.” T. 6: 1900 s. XCVI–XCVIII); – Pełna bibliogr. dotycząca N-a, zebrana przez J. M. Michałowskiego, znajduje się w Materiałach Red. PSB.

Janusz M. Michałowski