Melsztyński Jan (Jasiek z Tarnowa, Melsztyna, Książa), h. Leliwa (zm. ok. 1380), kasztelan krakowski. Ojcem jego był Spycimir (Spytko) z Melsztyna, a matką prawdopodobnie Stanisława, jedyna znana żona tegoż; był bratem Rafała, protoplasty Tarnowskich. W źródłach występuje M. najczęściej tylko z imieniem i z godnością aktualnie piastowaną. Na dokumencie z r. 1352 przywiesił swą pieczęć, w której otoku jest napis: «sigillum Johannis de Tharnow», trzykrotnie (w l. 1362, 1368 i 1375) nazwano go dziedzicem Melsztyna, a raz (w r. 1377) Książa. Spadkiem po ojcu, zmarłym ok. r. 1354–6, podzielił się z bratem Rafałem. M-mu przypadły: Melsztyn z otaczającymi wsiami (Charzewice, Gwoździec, Zawada), Pomianowa Wola, Brzezowiec, Jasień, Poręba, Okocim, Piasek Wielki i Mały, Kobylniki, Zagajów i Żabno oraz kamienica w Krakowie. Sam pomnożył schedę ojcowską o Książ Wielki i wieś Wolę (dziś Bryzdzyń). Posiadaną gotówkę umiejętnie wykorzystywał, pożyczając wysokie sumy pod zastaw ziemi. W nabytym przez siebie Książu ufundował klasztor augustianów, a w dziedzicznym Melsztynie ufundował i uposażył kościół parafialny pod wezwaniem Św. Krzyża. Przyczynił się nadto do budowy kościoła pod wezwaniem Św. Katarzyny dla augustianów kazimierskich, ofiarowując na ten cel wielką kwotę 300 grzywien. Karierę polityczną zaczynał M. przy boku i zapewne przy poparciu ojca, osiągając kolejno urzędy: łowczego krakowskiego (po raz pierwszy występuje z tą godnością 8 V 1339), kasztelana wojnickiego (po raz pierwszy 9 V 1345), wojewody sandomierskiego (po raz pierwszy 5 II 1361) i wreszcie kasztelana krakowskiego (mianowany przez króla między 6 III a 25 IV 1366 r. po dwuletnim wakansie na tym urzędzie).
Pierwszym poważnym wystąpieniem M-go na arenie politycznej było zawarcie, imieniem panów polskich, ugody budzińskiej z Ludwikiem Węgierskim w r. 1355. Wspomnieć nadto można, że M. świadkował na dokumencie przymierza z Danią z r. 1363, na akcie erekcyjnym Uniwersytetu Krakowskiego z r. 1364 oraz że był współredaktorem ustawy żupnej z r. 1368.
Będąc pierwszym świeckim dostojnikiem w państwie, jednym z członków rady królewskiej, nie odgrywał w niej jednak M. prawdopodobnie ważniejszej roli, nie wspomniał wcale o jego działalności Janko z Czarnkowa. M. rzadko brał udział w licznych podróżach i wyprawach Kazimierza Wielkiego. W r. 1352 był przy boku króla na Rusi, w r. 1355 w Budzie, a w r. 1361 i r. 1365 w Wielkopolsce. W r. 1377 towarzyszył Ludwikowi Węgierskiemu w jego odwetowej wyprawie na Litwę. Był jednym z dwunastu dostojników małopolskich, którzy stanowili sąd restytucyjny dla Małopolski. Sąd ten utworzony został niedługo po śmierci Kazimierza Wielkiego, być może jeszcze w r. 1370, jak świadczy o tym zapiska w Roczniku miechowskim. Niewątpliwy stronnik Andegawenów, znajdował się zawsze M. przy boku Elżbiety Łokietkówny podczas jej pobytów w Polsce, nie ma jednak żadnych dowodów na to, że w stronnictwie prowęgierskim odegrał znaczniejszą rolę.
M. zmarł między 9 V 1380, kiedy wspomniany został po raz ostatni jako żyjący, a 24 III 1381, kiedy wystąpił nowy kasztelan krakowski Dobiesław z Kurozwęk; 20 XII 1381 syn M-ego Spytek potwierdził nadanie swego nieżyjącego już ojca dla klasztoru Augustianów w Książu.
Żoną M-ego była Zofia (Ofka). Z dzieci jego znamy Spytka (zob.) oraz Jadwigę, która była żoną Ottona z Pilczy, matką chrzestną Władysława Jagiełły, a zarazem matką trzeciej żony tegoż króla Elżbiety Granowskiej. Miał też zapewne M. jeszcze jednego syna Spytka, przedwcześnie zmarłego. Wspomniany w r. 1347 jako dziecko, nie mógł być identyczny ze Spytkiem, wojewodą krakowskim, urodzonym ok. r. 1362.
Wdowiszewski Z., Genealogia Jagiellonów, W. 1968 s. 40; – Dąbrowski J., Ostatnie lata Ludwika Węgierskiego, Kr. 1918; Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy, W. 1971; Gawęda S., Możnowładztwo małopolskie XIV–XV w., Kr. 1966; Kaczmarczyk Z., Monarchia Kazimierza Wielkiego, P. 1939 I 142–8, 293–5; Maleczyński K., Dwa niedrukowane akty przymierza Kazimierza Wielkiego z Danią, „Kwart. Hist.” (Lw.) R. 45: 1931 s. 259; Paszkiewicz H., Polityka ruska Kazimierza Wielkiego, W. 1925 s. 177–80; – Akta grodz. i ziem., I, III, V, VIII; Arch. Sanguszków, II 53, 54, 59; Cod. Pol., I–III; Cod. Univ. Crac., I; Długosz, Liber benef., III 470, 473; Dokumenty sądu ziemskiego krakowskiego 1302–1453, Wr. 1971; Kod. katedry krak., I; Kod. m. Krak.; Kod. Mpol., I, III; Kod. tyniecki, s. 156; Kodeks… wielicki, Lw. 1872 s. 7; Kod. Wpol., III; Materiały archiwalne wyjęte głównie z Metryki Litewskiej, Lw. 1890 nr I; Mon. Pol. Hist., II 649, 940; Najst. księgi m. Krak., I nr 1586, 1702; Najstarszy zbiór przywilejów i wilkierzy m. Krakowa, Kr. 1936; Starod. Prawa Pol. Pomn., I 212, 218, 223, VIII nr 406, 411, 415, 416, 445; Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, L. 1965 I nr 61–2; Zbiór dokumentów mpol., I nr 48, 57–8, 63, 78, 98, 100, 108, 112, 132, 140, IV nr 930, 938, 960, 971, 972, 979, 986, 989, 992, 999.
Bożena Wyrozumska