Lorentowicz Jan, pseud. M. Chropieński (1868–1940), krytyk literacki i teatralny, organizator życia literacko-dziennikarskiego, dyrektor teatrów. Ur. 14 III w Pabianicach, syn Ludwika i Konstancji z Majewskich. Relegowany z gimnazjów w Piotrkowie i Częstochowie za organizowanie wśród kolegów tajnych kółek oświatowych, uzyskał maturę jako ekstern w Płocku. Debiutował w r. 1887 opowiadaniem w „Tygodniu” piotrkowskim. W l. 1890–1903 przebywał w Paryżu, gdzie z początku uczęszczał na wykłady w szkole antropologicznej i w Sorbonie. W Paryżu należał do polskiej Gminy Narodowo-Socjalistycznej i był jednym z jej kierowników, a w l. 1891–3 redagował jej organ, miesięcznik „Pobudka”. W r. 1892 wziął udział w paryskim zjeździe socjalistów polskich, na którym uchwalono program Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS); na zjeździe tym L. został wybrany do centralizacji związku zagranicznego Socjalistów Polskich. Wkrótce zerwał z działalnością polityczną i poświęcił się wyłącznie literaturze i sztuce. Po powrocie do Warszawy w r. 1903 został sekretarzem redakcji „Kuriera Codziennego”, a następnie w l. 1907–18 był kierownikiem dodatku literackiego do „Nowej Gazety”, zatytułowanego „Literatura i Sztuka”, który odegrał ważną rolę w propagowaniu w Warszawie nowych zjawisk artystycznych. W l. 1912–6 redagował serię wydawniczą «Muzy», był organizatorem i w l. 1916–22 dyrektorem Warszawskiej Szkoły Dramatycznej, a w l. 1918–22 dyrektorem generalnym Teatrów Miejskich w Warszawie, będąc równocześnie dyrektorem Teatru «Rozmaitości». W r. 1919 dopomógł Juliuszowi Osterwie do utworzenia przy «Rozmaitościach« Teatru «Reduta». W l. 1926–8 był dyrektorem Teatru Narodowego. Należał do założycieli powstałego w r. 1909 Tow. Literatów i Dziennikarzy, którego został wiceprezesem, a następnie w l. 1916–8 prezesem. Następnie należał do założycieli powstałego w r. 1920 Związku Zawodowego Literatów Polskich. Był również współorganizatorem i pierwszym w l. 1924–6 prezesem polskiego PEN-Clubu. Od r. 1933 redagował czasopismo „Bibliofil Polski”. W r. 1938 został wybrany członkiem Polskiej Akademii Literatury (PAL).
Podczas pobytu w Paryżu L. nadsyłał do pism warszawskich liczne artykuły dotyczące współczesnej literatury polskiej i francuskiej, a równocześnie zamieszczał w pismach paryskich (m. in. od r. 1900 w „Mercure de France”) artykuły informacyjne o literaturze polskiej. W publikacjach tych występował jako zwolennik i obrońca współczesnej modernistycznej sztuki i literatury. Wydał we własnych tłumaczeniach wybór najnowszej nowelistyki francuskiej („Wybór nowel francuskich”, W. 1902). Z drukowanych w prasie artykułów wyrosły dwie następne książki: Młoda Polska (t. 1–3, W. 1908–13), seria portretów wybitnych współczesnych pisarzy polskich, oraz Nowa Francja literacka (W. 1911). W r. 1913 wydał dwie poczytne antologie: „Ziemia polska w pieśni” i „Polska pieśń miłosna”. W r. 1917, korzystając ze zmienionej w Warszawie sytuacji politycznej, wydał książkę Polska pieśń niepodległa, zarys dziejów polskiej liryki wojskowo-patriotycznej od konfederacji barskiej do pierwszej wojny światowej, oraz antologię polskich pieśni narodowych „Śpiewnik polski”. Po przyznaniu W. S. Reymontowi nagrody Nobla ogłosił broszurę Ladislas Reymont. Essai sur son oeuvre (W. 1924), a z okazji uroczystości ku czci Słowackiego, w związku z przeniesieniem jego zwłok na Wawel, szkic literacki Juliusz Słowacki wśród Francuzów (W. 1927).
W l. 1903–29 (poza okresami, kiedy pełnił funkcje dyrektorskie w teatrach) pisywał regularnie recenzje z przedstawień w warszawskich teatrach, m. in. w „Kurierze Codziennym” (1903–6), „Nowej Gazecie” (1906–18) i „Expressie Porannym” (1922–6). Obszerny wybór tych recenzji wydał w l. 1929–35 pt. Dwadzieścia lat teatru. W pierwszym tomie zgromadził recenzje z przedstawień sztuk polskich, w drugim – dawnych sztuk zagranicznych, trzecim – polskich sztuk współczesnych i w czwartym (dwa woluminy) – współczesnych sztuk zagranicznych. Po r. 1929 recenzje teatralne pisywał mniej regularnie. Był współautorem, wraz z A. Gintowtem i S. Krzywoszewskim, projektu Organizacji teatrów m. st. Warszawy (W. 1917), opracowanego na zamówienie warszawskiego zarządu miejskiego. W wydawnictwie zbiorowym „Wiedza o Polsce” (t. 2., W. b. r.) zamieścił Historię literatury polskiej od roku 1863 oraz Zarys dziejów teatru w Polsce. Dużą wartość posiada obszerna bibliografia francuskich poloniców La Pologne en France. Essai d’une bibliographie raisonnée (t. 1–2, Paryż 1935–8, t. 3, wydany pośmiertnie, tamże 1941). W r. 1935 wydał tom szkiców wspomnieniowych Spojrzenie wstecz (wyd. 2. Kr. 1957), poświęconych m. in. polskim środowiskom w Paryżu w końcu ubiegłego wieku oraz spotkaniom autora z S. Żeromskim, W. S. Reymontem, G. Zapolską, J. A. Kisielewskim, S. Przybyszewskim. Trzy ostatnie książki L-a dotyczyły tematyki teatralnej: Mieczysława Ćwiklińska (W. 1936), Teatr Polski w Warszawie 1913–1938 (W. 1938) i Józef Śliwicki (W. 1938).
L. podejmował prace edytorskie: „Dzieła polskie” Jana Kochanowskiego (popularne zbiorowe wyd., t. 1–3, W. 1919), „Śluby panieńskie” A. Fredry, wg rękopisu z r. 1833 odnalezionego w Bibliotece Teatrów Miejskich w Warszawie (W. 1928), „Wybór poezji” Kazimierza Tetmajera w serii Biblioteki Narodowej (Lw. 1936). W latach trzydziestych zamieszczał recenzje z nowości literackich w „Nowej Książce” Stanisława Lama oraz wygłaszał na ten temat pogadanki radiowe. W r. 1934 wydał przekład „Czary życia” J. Bunina. Pod koniec życia zbierał materiały do drugiego tomu wspomnień. W r. 1969 ukazał się w opracowaniu A. Biernackiego wybór szkiców L-a o tematyce teatralnej, drukowanych w czasopismach i różnych wydawnictwach zbiorowych, pt. Teatry w stolicy i inne artykuły.
Pisarstwo L-a odznacza się wyraźnym dążeniem do bezstronności i obiektywizmu formułowanych sądów, dużą kulturą literacką oraz rzadką u przedstawicieli jego pokolenia prostotą, jasnością i zwięzłością języka i stylu. Poglądy na zadanie krytyki przedstawił w młodości w artykule Filozofia krytyki literackiej („Przegl. Tyg.” 1896 nr 43, 45–7, 49), a potem w odczycie Granice krytyki literackiej („Wiad. Liter.” 1938 nr 27). Z dzisiejszej perspektywy największą wartość zachowały książki Młoda Polska, cenne od strony dokumentacyjnej wspomnienia Spojrzenie wstecz i recenzje teatralne zgromadzone w Dwudziestu latach teatru. Młoda Polska to cykl precyzyjnych portretów literackich poświęconych twórczości Miriama-Przesmyckiego, A. Langego, J. Kasprowicza, S. Przybyszewskiego, W. S. Reymonta, K. Tetmajera, J. Lemańskiego i A. Nowaczyńskiego, napisanych z pozycji pełnej aprobaty estetyki modernistycznej. L., wyznawca poglądów estetycznych Miriama i Przybyszewskiego, głosił konieczność całkowitej swobody twórczej artysty i wyzwolenia sztuki «spod wpływu przejściowych dążeń społecznych». Ocenę analizowanych dzieł literackich uzależniał przede wszystkim od ich odrębnego, indywidualnego charakteru oraz doskonałości artystycznego wykonania. Jako krytyk teatralny L., podobnie jak T. Boy-Żeleński, K. Irzykowski i inni jemu współcześni, reprezentował powszechny jeszcze wówczas typ literackiej krytyki teatralnej; w swych recenzjach najwięcej miejsca poświęcał literackiej analizie wystawianych dramatów, mniej interesowała go ściśle teatralna problematyka omawianych przedstawień. Domagał się utworów reprezentujących wysoki poziom artystyczny i intelektualny, uprzywilejowania dramaturgii rodzimej, stworzenia w warszawskim Teatrze Narodowym żelaznego repertuaru klasyki narodowej oraz szerszego uwzględniania polskich sztuk współczesnych.
L. zmarł 15 I 1940 w Warszawie, nie przetrzymawszy ciężkich warunków pierwszej okupacyjnej zimy; pochowany na cmentarzu Powązkowskim. L. ożenił się we Lwowie (24 II 1903) z malarką Ewą Rościszewską, córką Zygmunta (założyciela i wydawcy „Korespondenta Płockiego”). Miał jedyną córkę Irenę, scenografkę. L. występuje w powieści G. Zapolskiej „Zaszumi las” (1899) jako Leon Kręcki.
Nowy Korbut (t. w druku); Straty kultury pol. 1939–44, II 309–25; – Bieńkowski W., Kazimierz Kelles-Krauz, Wr.–W.–Kr. 1969; Biernacki A., Przypomnienie L-a, „Teatr” 1969 nr 4 (fot.); tenże, Wstęp, do: L. J., Teatry w stolicy i inne artykuły, W. 1969 (fot.); Chmielowski P., J. L. zaznajamia Francuzów z literaturą i sztuką polską, „Gaz. Pol.” 1901 nr 333; Czachowski K., J. L. jako krytyk teatralny, w: Pod piórem, Kr. 1947 s. 160–4; Feldman W., Współczesna literatura polska, W.–Kr. 1919 III 11–5; Grzymała-Siedlecki A., J. L., w: Na orbicie Melpomeny, W. 1966 s. 310–20; Iwaszkiewicz J., Lorentowicz, „Życie Warsz.” 1969 nr z 24/25 VIII; Kiepurska H., Inteligencja zawodowa Warszawy 1905–1907, W. 1967; Krzyżanowski J., J. L., „Pam. Liter.” 1946 z. 1–2 s. 241–7; Księga jubileuszowa Polskiej Partii Socjalistycznej 1892–1932, W. 1933; Księga pamiątkowa PPS, W. 1923 s. 25; Schiller L, Stanisławski a teatr polski, W. 1965; Szczublewski J., Pierwsza Reduta Osterwy, W. 1965; Szletyński H., L. i Kotarbiński, „Dialog” 1970 nr 5; Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, W. 1970 II 152–3; Wysińska E., Opinie teatralne J. L-a, „Dialog” 1960 nr 10; – „Gdy myślę: Ojciec…”, „Świat” 1961 nr 13 (rozmowa z L-em przeprowadzona przez S. Henela, fot.); L. J., Małe „miatieżniki”, „Kur. Por.” 1935 nr z 6 I; tenże, Spojrzenie wstecz, W. 1935, 2. wyd. Kr. 1957 (fot.); Lam S., Życie wśród wielu, W. 1968; Limanowski B., Pamiętniki, (1870–1907), W. 1958; Mortkowicz-Olczakowa A., Bunt wspomnień, Wyd. 2., W. 1961; Nałkowska Z., Dzienniki czasu wojny, W. 1970; Zapolska G., Listy, W. 1970 I–II; – „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” 1935; „Niepodległość” T. 2: 1930, T. 7: 1933; – Informacje córki Ireny Lorentowicz.
Roman Taborski