Krotoski (Krotowski) Jan h. Leszczyc (zm. 1577), wojewoda inowrocławski, senior Jednoty braci czeskich. Pochodził z rodziny osiadłej w woj. inowrocławskim i piszącej się z Krotoszyna koło Pakości. Był synem Andrzeja, woj. brzesko-kujawskiego (1553), i Anny z Kościeleckich. W młodości miał być uczniem Krzysztofa Hegendorfera w Poznaniu, co mogło zadecydować o jego przekonaniach religijnych. Posłował na jesienny sejm 1548 r., w t. r. występował jako kasztelan rogoziński. W r. 1553 został mianowany kasztelanem inowrocławskim, w 1562 wojewodą inowrocławskim. Już w r. 1546 uchodził za zwolennika reformacji i książę pruski Albrecht chciał go zrobić dowódcą oddziału, jaki miał zamiar wysłać na pomoc Związkowi Szmalkaldzkiemu. Zapewne ok. 1554 r. K. wstąpił do Jednoty braci czeskich i stał się jednym z jej najgorliwszych opiekunów. W r. 1555 brał udział w synodzie zjednoczeniowym braci czeskich i różnowierców małopolskich w Koźminku, w 1557 w synodzie braci czeskich w Ślężanach. Synod poznański w r. 1560 wybrał go seniorem świeckim. Był obecny przy dyspucie braci czeskich z kaznodzieją luterańskim Benedyktem Morgensternem w Toruniu w r. 1563 i przy dyspucie kalwinów z antytrynitarzami podczas sejmu piotrkowskiego w r. 1565. W r. 1564 wraz z licznym gronem wielkopolskich magnatów i szlachty protestował wobec starosty generalnego przeciw edyktowi parczowskiemu, po czym wziął udział w poselstwie do króla, które uzyskało orzeczenie, że edykt nie dotyczy braci czeskich. W r. 1572 asystował w Warszawie przy dyspucie między Jakubem Niemojewskim a jezuitą Franciszkiem Toledo. Na synodzie w Poznaniu w r. 1573 został seniorem dystryktu kujawskiego. Braciom czeskim oddał kościoły parafialne z całym uposażeniem w swoich miasteczkach: Barcinie i Łobżenicy w woj. kaliskim oraz Pakości w woj. inowrocławskim. Mieszczanom z Barcina zakazał uczęszczać do sąsiednich kościołów katolickich. Zborowi poznańskiemu ofiarował dom na przedmieściu św. Wojciecha. Cieszący się dużą popularnością także w Małopolsce, był zwolennikiem zjednoczenia z kalwinami małopolskimi, a z luteranami w Wielkopolsce utrzymywał przyjazne stosunki. On to miał nakłonić w r. 1573 Andrzeja i Stanisława Górków, aby zrezygnowali z wprowadzenia siłą zwłok swego brata Łukasza do katedry poznańskiej. W służbie K-ego zostawał historyk Jan Łasicki. Za jego pośrednictwem nazwisko K-ego stało się znane teologom szwajcarskim i Jozjasz Simmler dedykował mu w r. 1568 dzieło „De aeterno Dei filio” zwrócone przeciw antytrynitarzom.
W r. 1570 K. posłował wraz z kasztelanem mińskim J. Talwoszem do Iwana Groźnego; udało mu się wówczas zręcznie ułagodzić rozgniewanego na posłów cara. Kaznodzieja nadworny K-ego, Jan Rokita, odbył z Iwanem dysputę religijną w nadziei pozyskania go dla reformacji. W czasie pierwszego bezkrólewia K. nie zdołał skłonić szlachty kujawskiej na sejmiku w Radziejowie, aby przyjęła uchwały zjazdu senatorów w Łowiczu. Brał udział w zjeździe w Kaskach, skąd senatorowie wysłali go do stanów Prus Królewskich z zaproszeniem na elekcję. Na sejmie 1573 r. podpisał konfederację warszawską. W czasie elekcji był wymieniany wśród kandydatów-Piastów. Sam uchodził początkowo za zwolennika Iwana, później opowiedział się za kandydaturą Ernesta i do ostatniej chwili był przeciwnikiem Henryka Walezego. W końcu zgodził się z jego wyborem i został wraz z innymi senatorami wyznaczony do przyjęcia króla na granicy pod Międzyrzeczem. Był zdania, że szlachta należąca do Jednoty braci czeskich winna wziąć udział w powitaniu króla, ale wraz z innymi, a nie jako odrębna grupa wyznaniowa. Od Walezego otrzymał prawo pobierania z żup ruskich 600 beczek soli rocznie, które w r. 1575 zabrał sobie ze składu w Bydgoszczy, ku wielkiemu oburzeniu wielkopolskiej szlachty. O jego działalności w czasie drugiego bezkrólewia nic bliższego nie wiadomo; w końcu opowiedział się po stronie Stefana Batorego. Zmarł przed 25 XI 1577 r.
K. był właścicielem trzech miasteczek i kilkunastu wsi w woj. kaliskim i inowrocławskim. Żonaty był 1. v. z Anną Potulicką, 2. v. z Anną Latalską, 3. v. z Urszulą Ostrorożanką, córką Jakuba, starosty generalnego. Miał dzieci: Jana (zob.), Andrzeja, Jakuba, Katarzynę, za Marcinem Herburtem, a później Janem Hlebowiczem, Zofię, za Jakubem Rostworowskim.
Boniecki; – Bidlo J., Jednota bratrská v prvním vyhanství, Praha 1900–32 I–IV; Gruszecki S., Walka o władzę w Rzeczypospolitej Polskiej po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów (1572–1573), W. 1969; Wotschke T., Geschichte der Reformation in Polen, Leipzig 1911; tenże, Die Truppenanwerbung für die schmalkaldischen Verbündeten, „Historische Monatshefte für die Provinz Posen” Bd 14: 1913 s. 69; – Arch. Zamoyskiego, I; Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen, Hrsg. v. T. Wotschke, Archiv für Reformationsgeschichte, Leipzig 1902 III; Monumenta historica dioecesis Wladislaviensis, Wladislaviae 1899 XVII; Noailles E., Henri de Valois et la Pologne, Paris 1867 III 88, 116, 135, 185, 280; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Rej M., Zwierzyniec, Kr. 1895, Bibl. Pis. Pol., nr 30; Urkunden und Aktenstücke zur Geschichte der Provinz Posen, Leipzig 1892; Źrzódłopisma do dziej. unii, II/1, III.
Jolanta Dworzaczkowa