Kawalec Jan (1901–1945), śląski działacz Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), później Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Ur. 25 V w Żywocicach na Zaolziu, w rodzinie górniczej, syn Pawła i Heleny Farnik. Ojciec jego pochodził z Rzeszowszczyzny z rodziny chłopskiej. Na Zaolzie przybył w poszukiwaniu pracy. K. początkowo uczęszczał do szkoły czeskiej, następnie do polskiej w Orłowej, wreszcie do polskiego gimnazjum w Cieszynie, w którym znalazł się pod wpływami działacza Polskiej Partii Socjaldemokratycznej (PPSD) Tadeusza Regera i wkrótce sam rozpoczął działalność w stowarzyszeniu kulturalno-oświatowym «Siła». W czasie pierwszej wojny światowej z powodu trudnych warunków materialnych rodziny musiał przerwać naukę i podjąć pracę zarobkową. Pracował w Komisji Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego, a w r. 1922, po przyłączeniu części Śląska Cieszyńskiego do Polski, w Wydziale Oświecenia Publicznego w Urzędzie Wojewódzkim w Katowicach. W r. 1925 ukończył jako eksternista seminarium nauczycielskie w Mysłowicach. W Wydziale Oświecenia Publicznego pracował do r. 1927, do chwili otrzymania bezpłatnego urlopu. W latach następnych poświęcał się całkowicie pracy społeczno-oświatowej. Po wstąpieniu do PPS (1 VIII 1925) podjął aktywną działalność w organizacjach masowych: w stowarzyszeniu «Siła», Robotniczym Klubie Sportowym, Tow. Uniwersytetów Robotniczych (TUR), a następnie Organizacji Młodzieży (OM) TUR.
Już w r. 1926 wszedł w skład Komitetu Centralnego tej organizacji. W t. r. należał do Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS na Górnym Śląsku, pełniąc od r. 1929 funkcje sekretarza i skarbnika. Był członkiem kolegium redakcyjnego ukazującej się w Katowicach „Gazety Robotniczej”. Przez cały czas zajmował lewicowe stanowisko wobec problemów nurtujących partię. Po przewrocie majowym wraz z Henrykiem Sławikiem, Józefem Jantą i Franciszkiem Ziółkiewiczem wystąpił zdecydowanie przeciwko rozłamowcom: R. Jaworowskiemu, Biniszkiewiczowi, Rumpfeldowi, przyczyniając się w poważnym stopniu do skonsolidowania członków śląskiej organizacji PPS wokół Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW). Opozycyjne stanowisko K-ca wobec reformizmu PPS i coraz gruntowniejsza znajomość marksizmu zbliżały go do komunistów, pogłębiając jednocześnie rozbieżności między nim a prawicową większością kierownictwa OKR PPS. Jego stosunki z działaczami OKR: Janem Stańczykiem, Ziółkiewiczem, Jantą i Tadeuszem Chrószczem, pogarszały się coraz bardziej. Ponieważ nie mógł znaleźć z nimi wspólnego języka, zaczął odwoływać się do członków PPS, wydając szereg okólników i odezw. OKR PPS uznał to za wystarczający dowód zerwania z partią i w „Gazecie Robotniczej” wystąpił z ostrą krytyką, usiłując przedstawić K-ca jako działacza, który swoją krytyką PPS pomaga sanacji. Mimo to K. w dalszym ciągu nie miał zamiaru zrywać z PPS, lecz działać opozycyjnie. Na XXII Kongresie PPS (Kraków 23–25 V 1931) należał do grupy reprezentującej opozycję lewicową. W lipcu 1933 r. CKW PPS zawiesił go w prawach członka. K. zorganizował przeto Tymczasowy Komitet Opozycji Socjalistycznej (TKOS) w Polsce, którym kierował, redagował okólniki i odezwy nawołujące do walki o stworzenie jednolitego frontu.
Dn. 14 II 1934 r. na posiedzeniu TKOS zapadła uchwała o powołaniu do życia Robotniczej Partii Socjalistycznej (RPS) w Polsce. K. był jej przywódcą i teoretykiem. Opracował deklarację opartą na zasadach marksizmu-leninizmu oraz szereg innych dokumentów. Organem RPS był „Glos Robotniczy” redagowany przez K-ca. Nie chcąc dopuścić do rozwoju tej organizacji, władze sanacyjne aresztowały 18 I 1935 r. K-ca oraz jego najbliższych współpracowników. Dn. 3 XII 1935 r. odbyła się przed Sądem Okręgowym w Katowicach rozprawa, w czasie której K., broniąc skutecznie głoszonych przez siebie zasad, potrafił odeprzeć wszystkie zarzuty zawarte w zeznaniach świadków. Na zakończenie rozprawy sąd wydał wyrok uniewinniający. K. nadal prowadził aktywną działalność polityczną. W porozumieniu z Komunistyczną Partią Polski (KPP) na początku 1936 r. zaczął wydawać gazetę pod nazwą „Wiadomości Robotnicze”.
W okresie najazdu Niemiec hitlerowskich na Polskę K. zbiegi na Wschód. Pod Biłgorajem dostał się do niewoli niemieckiej i został osadzony w obozie w Kluczborku. Zwolniony wrócił w grudniu 1939 r. do Katowic. Wkrótce znalazł pracę na miejscu. Pragnąc podjąć walkę z okupantem, nawiązał kontakt ze znanymi na Śląsku komunistami: M. Figulą i F. Pieczką. W końcu 1940 r. nawiązał łączność z grupą Stowarzyszenia Przyjaciół ZSRR w Zagłębiu Dąbrowskim. W drugiej połowie 1942 r. wstąpił do PPR i po otrzymaniu instrukcji od wysłannika KC PPR, Józefa Wieczorka, przystąpił do tworzenia PPR na Śląsku. Po zorganizowaniu Komitetu Okręgowego sam stanął na jego czele. Przystąpił zaraz do redagowania „Trybuny Śląskiej”, organizował pomoc jeńcom radzieckim, akcje sabotażowe itp. Dn. 15 III 1944 r. wszedł w skład Komitetu V Obwodu PPR jako odpowiedzialny za propagandę. Przystąpił do wydawania odezw, ulotek i organu obwodowego „Posiew”. Nie zdołał jednak rozwinąć tej działalności, gdyż 31 V 1944 r. został aresztowany. Po śledztwie, w czasie którego zachowywał się bardzo odważnie, osadzony został w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, a w czasie ewakuacji przewieziony do Ebensee, gdzie zmarł 23 V 1945 r.
Czubiński A., Centrolew, P. 1903; PPR na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim, Kat. 1962; Rechowicz H., J. K., „Z Pola Walki” 1961 nr 4 s. 428–39 (fot.); tenże, Ludzie PPR, Kat. 1962; Rudziński E., Działalność polityczna OMTUR w latach 1931–1936, W. 1961; – Wspomnienia śląskich peperowców, Kat. 1964; – „Trybuna Robotn.” 1946 nr 140 z 23 V; „Z Pola Walki” 1958 nr 1 s. 200; – Arch. KW PZPR w Kat.: akta osobowe, wspomnienie; Arch. Zakł. Hist. Partii KC PZPR w W.
Jan Kantyka