Gładysz Jan (ok. 1762–1830), malarz. Ur. w Babimoście, pow. Wolsztyn, lub w Poznaniu, początkowo trudnił się kowalstwem. O wczesnym okresie i studiach brak pewnych danych. W każdym razie aż po schyłek wieku pracuje w Wielkopolsce, wykonując m. i. obraz Anioła Stróża (1799) w kościele NMP na Zdzieżu w miejscowości Borek i portret podwójny Edwarda i Atanazego Raczyńskich jako dzieci, oznaczony «1797 w Chobienicach», obecnie w Muz. Nar. w Poznaniu. Miał tu znaleźć protektora (może z rodziny Raczyńskich, którzy wysoko oceniali jego sztukę) i jego pomocy zawdzięczać wykształcenie w Poznaniu i za granicą. Z wczesnych obrazów znamy jeszcze dobry portret kobiecy z r. 1792 (Muz. Nar. w W.). W r. 1800 spotykamy artystę w Dreźnie, gdzie w t. r.. wystawił chwalone przez prasę portrety: inspektora galerii Pechwella, jego żony oraz podwójny córek. W r. 1803 przysłał z Francji kopie „Św. Hieronima” Correggia i „Burzy morskiej” Claude Josepha Verneta, wg obrazów znajdujących się w muzealnych zbiorach paryskich. Z lat tych znamy też kilka miniatur portretowych, m. i. Autoportret (1802). Następnie powrócił do kraju, być może do rodzinnej Wielkopolski. W każdym razie obrazy z tego czasu zachowały się w zbiorach poznańskich i wykazują związek tematyczny z tym miastem (Wjazd H. Dąbrowskiego do Poznania w r. 1806 (Muz. Nar. w P.); dwa Autoportrety (jeden w tymże Muz., drugi, nieco późniejszy, w trzech ujęciach, reprodukowany był w „Przyjacielu Ludu” w r. 1839 z prywatnej kolekcji wielkopolskiej); Kopernik malowany w r. 1810 dla gimnazjum w Płocku (obecnie na zamku w Kórniku). Co najmniej od lipca r. 1811 (portrety Antoniego i Adelajdy Lesznowskich w Muz. Nar. w W.) artysta mieszkał w Warszawie (wg A. Raczyńskiego, miał G. malować tu portret jego brata Edwarda Raczyńskiego już ok. r. 1809). Uczestniczył w życiu artystycznym miasta. W Warszawie wystawiał w r. 1821, malował widoki stolicy, portretował jej mieszkańców, ozdabiał miejscowe kościoły. Namalował dla oo. kapucynów szereg portretów wybitnych członków zakonu oraz wiele obrazów ołtarzowych dla kościołów w Warszawie w 1827 r. i w Nowym Mieście nad Pilicą w 1829 r. Uważany był za autorytet w sprawach sztuki; w r. 1824 przebywał w Osieku dla oceny rzekomego obrazu Rafaela. Zm. w Warszawie 21 V 1830 r. i pochowany został na miejscowym cmentarzu ewangelickim. Pozostawił żonę i sześcioro dzieci. Na ich rzecz urządził A. Blank w r. 1833 i 1841 publiczną rozprzedaż jego artystycznej spuścizny. Zapewne córką artysty była Albina (Balbina) G., która wystawiała w Warszawie w l. 1836, 1838, 1840 obrazy swego pędzla, na ogół kopie. Wg malowanego przez G-a portretu gen. H. Dąbrowskiego (zaginiony; fot. w Muz. Nar. w Warszawie) wykonał staloryt A. Oleszczyński, a litografię L. Letronne w r. 1822. G. był przede wszystkim portrecistą. Portrety stanowią w jego dorobku pozycję najliczniejszą i bodaj najcenniejszą. Oprócz wymienionych wykonał wizerunki: Stanisława Staszica (kopia), Estery Raczyńskiej, Marcina Szymanowskiego w roli Jagiełły (wszystkie w Muz. Nar. w Poznaniu; drugi egzemplarz Szymanowskiego w Muzeum Nar. w W.), Konstancji Dmuszewskiej w roli Jadwigi w operze Kurpińskiego „Jadwiga”), Rozalii Osińskiej (Muz. Nar. w W.), Teofili Sołtykowej (Państw. Gal. Obrazów, Lwów), Feliksa Łubieńskiego, Franciszka Nakwaskiego, Jerzego Wilczewskiego, Karola Woydy, 1819, Józefa Elsnera, Kasztelana Tymowskiego, Katarzyny Raczyńskiej, nieokreślonego Oficera rosyjskiego (z rodziny Lubomirskich?) 1813. Do nagrobka Marcelego i Fryderyki Bacciarellich w katedrze Św. Jana wykonał w r. 1821 na blasze kopie z autoportretu Bacciarellego i wizerunku jego żony pędzla Graffa (zniszczone, repr.: Biul. Hist. Sztuki 1956 s. 505). Portret Fryderyki Bacciarelli powtórzył na płótnie (Muz. Nar. w Poznaniu). Portretowy charakter mają też jego kompozycje historyczne: Wjazd gen. Dąbrowskiego do Poznania, Kopernik, Ks. Józef Poniatowski (Muz. Śląskie, Wrocław), znany tylko ze wzmianek Napoleon. Poza tym malował G. obrazy religijne (m. i. Św. Kazimierz i Św. Kunegunda w kośc. paraf. w Winnej Górze, pow. Środa, Św. Stanisław i Św. Cecylia u Bernardynów w Warszawie, Św. Jadwiga (1824) w kośc. paraf. w Karnkowie), alegorię Opatrzność Boska wzniesiona nad Instytutem Dobroczynności, do którego cisną się sieroty, kaleki i starcy (1819), kilka widoków Warszawy (1821 r., od strony Pragi i Młocin). Jedyny znany rysunek: Koń w zaprzęgu z r. 1829 w zb. P. Michałowskiego w Poznaniu.

Obrazy G-a modelowane są twardo, bryły postaci charakteryzowane ogólnikowo i sztywno; rysunek, początkowo nieśmiały i dosyć nieudolny, z czasem wykazuje dobre opanowanie. Charakterystyka psychologiczna w portretach niezbyt głęboka.

Grajewski L., Bibliografia ilustracyj, L. 1933; Wojtkowski A., Bibliografia hist. Wielkopolski, P. 1938 s. 50; Bénézit E., Dictionnaire critique, IV (1951); Enc. Org.; Füssli H., Allgemeines Künstlerlexikon, (1808) II 454–455 (jako Gladysz i Glatysz); Krótkie wzmianki o nieżyjących malarzach pol., W. 1898 s. 21; Lemberger E., Bildnisminiatur in Deutschland, München 1909; Nagler, Künstlerlexikon, V; Piątkowski H., Album sztuki pol., W. 1901 s. 25; Rastawiecki, Słownik mal., I 171–173; Schidlof L., Die Bildnisminiatur in Frankreich, Wien 1911 s. 294–295; Thieme-Bekker, Lexicon d. Künstler, XIV; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, III 239–240; – Antoniewicz J. B., Kat. wyst. szt. pol., Lw. 1894; Dobrowolski T., Nowoczesne malarstwo polskie, Wr. 1957; Dubowski A., Zabytkowe kościoły Wielkopolski, P. 1956 s. 10; Dziesięć wieków Poznania, III (1956) s. 141, il. 106, 109 (P. Michałowski); Fleszarowa R. i Kołodziejczyk J., Warszawa, W. 1938 s. 79, 124, 159; Katalog gal. obrazów w Muz. im. Mielżyńskich, P. 1912 s. 53; Kat. Galerji Miejskiej dz. II, Lw. 1908 s. 29; Kieszkowski W., Pow. rawsko-mazowiecki. Inwent. topogr., W. 1939 s. 112–113; Kozakiewicz S., Warszawskie wyst. sztuk pięknych, Wr. 1952; Michałowski P., Mal. pol. doby Oświecenia. Kat. wyst., P. 1951; Pamiątki starej Warszawy, W. 1911 s. 108; Raczyński A., Kat. der Familien-Portraits in Gay, IX 1886, P. (b. r.) nr 19, 20, 23, 24; Ryszkiewicz A., Początki handlu obrazami, Wr. 1953; Sienkiewicz J., Malarstwo warsz. I poł. XIX w., W. 1936 s. 43–47, tabl. 18, 19; tenże, Muz. Nar. w Warsz., Kat. gal. mal. pol., W. 1938; Witkowski M., 100 lat PTPN i jego zbiorów, P. 1957 s. 12, 28; – Baliński M., Alleluja, 1840 s. 151; Brykczyński A., „Tyg. Illustr.” 1904 I s. 466; „Dziennik Krajowy” 1843 nr 127; „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” nr z 2 XI 1819; „Gazeta Warsz.” 2 XI 1819, 7 VIII 1827; „Kur. Warsz.” 26 IV 1821, 12 IX 1829, 8 III 1830, 22 V 1830, 12 V 1841, 19 V 1841; Miączyński J. A., Biuletyn Historii Sztuki, 1955 s. 360; „Przyj. Ludu” (Leszno) 1839 II s. 265–266, 273–274 (przedruk: „Praca” 1901 s. 809–811); „Tyg. Illustr.” 1882 II s. 204.

Andrzej Ryszkiewicz