Kraszewski Jan Aleksander h. Jastrzębiec (ok. 1730–1787), generał-major wojsk kor., poseł na sejmy. Pochodził z kujawskiej rodziny szlacheckiej. Syn Franciszka i Katarzyny Wałdowskiej, pisał się z Dolnego Kraszewa; po ojcu odziedziczył Jordanów w woj. inowrocławskim. Ogłady towarzyskiej nabył na dworach F. S. Potockiego, woj. kijowskiego, a następnie J. K. Branickiego, hetmana w. kor. W l. 1756–60, jako plenipotent Branickiego, pilnował jego spraw majątkowych w Piotrkowie, Lublinie, Warszawie. Zabiegał też o interesy polityczne swego pryncypała na sejmikach pruskich i kujawskich. W r.1760 na sejmiku gospodarskim w Radziejowie K. jako towarzysz buławy w. kor. został z woj. inowrocławskiego komisarzem do Trybunału Radomskiego. Z jego ramienia delegowany był w poselstwie do króla, przed którym 25 V 1761 r. w Warszawie na publicznej audiencji popisał się oracją. W t. r. z J. K. Branickim był na ślubie A. K. Czartoryskiego z E. Fleminżanką w Wołczynie, gdzie – wywołując konsternację wielu obecnych – dowodził, że póty nie będzie dobrze w ojczyźnie, dopóki gnijące jej członki nie będą odcięte.
Odsunięty przez Branickiego, K. związał się z «familią». Na kole (tj. sejmiku) wojskowym przed sejmem 1762 r. wzywał do sejmu pod węzłem konfederackim. Jako chorąży pancerny w regimencie łanowym gen. Adama Kossowskiego wszedł 6 II 1764 r. do sądu kapturowego woj. inowrocławskiego i z tegoż województwa otrzymał mandat poselski na konwokację. K. dał się wówczas poznać w głośnej sprawie Longina Karłowskiego, starosty grodowego kruszwickiego, ajenta Potockich, oskarżonego o zbrojny napad na swego stryja. Mimo braku dostatecznych dowodów winy Karłowski został skazany na karę śmierci, a K. z ramienia A. Czartoryskiego ścigał go przez dłuższy czas, aż dopadł w jakimś kościele, wywlókł stamtąd przemocą i oddał oprawcom. W nagrodę za to otrzymał stopień porucznika pancernego. Na sejmie wystąpił przeciwko konwiktom za czynione trudności w przyjmowaniu ubogiej szlachty. Był deputatem ad pacta conventa. Z ramienia tegoż sejmu przeprowadził w r. 1765 z Michałem Mierzyńskim lustrację królewszczyzn w woj. inowrocławskim. Na sejmie elekcyjnym reprezentował wojsko koronne, w imieniu którego witał połączone izby. Z woj. inowrocławskim podpisał elekcję Stanisława Poniatowskiego i już wówczas uzyskał stanowisko królewskiego generał-adiutanta. W. r. 1766 został z woj. inowrocławskiego deputatem na Trybunał Kor.
Od konfederacji radomskiej trzymał się K. z daleka, ale dał się wybrać posłem z woj. inowrocławskiego na sejm 1767 r. Dn. 12 I 1769 r. został w Inowrocławiu marszałkiem zorganizowanej przy zbrojnej pomocy Jakuba Ulejskiego konfederacji barskiej województw kujawskich. Laskę marszałkowską przyjął K. po uprzednim uzyskaniu zgody na zawiązanie konfederacji przy majestacie królewskim. Gdy jednak nie podał do grodów aktu erekcyjnego i własnej elekcji i nie rozpoczął prac organizacyjnych, Ulejski z kilku Kujawianami wystąpił 17 I t. r. przeciwko niemu z ostrym manifestem. W dziesięć dni później Jan Karłowski, komendant oddziału kujawskiego, zagroził K-emu sądem konfederackim. Zanim jednak doszło do spełnienia tych gróźb, K. został 27 I zabrany z domu przez oddział wojsk rosyjskich i osadzony w areszcie toruńskim. Dn. 17 III przewieziono go do Poznania. W początkach maja złożył przyrzeczenie, że się nie będzie do niczego mieszał, i na tej podstawie pod konwojem wojskowym odesłano go do Warszawy, gdzie przebywał czas pewien na zamku pod opieką królewską. W listopadzie 1770 r., gdy uruchamiał komisję sądu asesorskiego w Inowrocławiu, został aresztowany przez konfederatów. Uwolniono go dopiero po złożeniu zobowiązania, że przez czas konfederacji nie będzie popierał poczynań Warszawy. Dn. 1 VI 1772 r. K. był marszałkiem brzeskiego sejmiku elekcyjnego (podkomorskiego), z którego delegowany został z misją hołdowniczą do króla i dla przedstawienia ucisku pruskich wojsk okupacyjnych (przyjęty 16 VI). Wówczas otrzymał stopień rotmistrza, a 21 VII stanowisko regimentarza partii wielkopolskiej oraz prawem emfiteutycznym królewszczyzny: Szymborz, Rąbino, Jacewo, Tchorzany i Bątkowo (wsie starostwa inowrocławskiego).
W końcu maja 1774 r. otrzymał rozkaz powstrzymania Prusaków, którzy ponad traktat podziałowy przesuwali swój kordon na terenie Kujaw. Dn. 11 VI stoczył pod Kąpielą (w pow. gnieźnieńskim, niedaleko jeziora Powidzkiego) z oddziałem pruskim gen. D. F. Lossowa zwycięską potyczkę, w której odniósł rany. Komisja wysłana, na interwencję Prus, z Warszawy nie dopatrzyła się żadnej winy K-ego. Drobne to starcie, rozgłoszone jako jedyny zbrojny odpór w obronie całości kraju, uczyniło K-ego popularnym w całej Rzpltej. Jego zasługi przypominano na sejmie rozbiorowym; otrzymał wówczas Order Św. Stanisława oraz dwie wsie z dóbr pojezuickich (Bochlewo, Tokarki) w woj. gnieźnieńskim. A gdy dobra dziedziczne K-ego zostały z zemsty przez zaborcę pruskiego skonfiskowane, sejm przyznał mu bogate, przynoszące ok. 40 000 zł rocznego dochodu, starostwo ulanowskie w pow. latyczowskim na Podolu i do czasu objęcia nadania w posiadanie (co nastąpiło w r. 1782), wyznaczył mu 20 000 złp. corocznego wynagrodzenia. Rozdmuchane zasługi K-ego i spadłe nań nagrody skwitował Stanisław Trembecki złośliwym wierszem («Ni go zasługa żadna, ni go przymiot zdobi, za rankę dla ojczyzny król go możnym zrobił»), ale jeszcze na Sejmie Czteroletnim wspominano z uznaniem jego wystąpienie przeciwko Prusakom. W związku z trudnym położeniem finansowym Rzpltej K. złożył sejmowi projekt przedstawiony w broszurze pt. Ustanowienie papieru ze stemplem Rzplitej kurs i walor monety mającego. Papiery wartościowe emitowane na spłatę długów Rzpltej, w wysokości 30 milionów złp., miały być stopniowo umarzane z sum uzyskiwanych ze sprzedaży dóbr narodowych. Projekt K-ego, odczytany 9 XII 1774 r. na sesji Delegacji sejmu rozbiorowego, wywołał ogólne oburzenie i został jednomyślnie odrzucony, a Franciszek Jerzmowski, poseł łęczycki, odgrażał się nawet, że w razie przyjęcia go uczyni drugą konfederację.
W r. 1775 K. strzegł linii demarkacyjnej na Kujawach, gdzie Prusacy usiłowali wciąż przesuwać słupy graniczne. Z woj. brzeskiego został posłem na sejm 1776 r., a równocześnie sejmik kujawski polecił go względom króla i stanów sejmujących. Otrzymał wówczas stopień generał-majora wojsk kor. Z ramienia izby poselskiej wszedł do Komisji Wojskowej Kor. oraz pełnił funkcję sędziego sejmowego. Skrytykował konwencję delimitacyjną zawartą z Prusami przez Radę Nieustającą i wypowiedział się przeciwko jej ratyfikacji, dopóki Prusy nie zwrócą zagrabionej ponad pierwotny traktat części woj. inowrocławskiego. Był następnie posłem na sejmy z woj. inowrocławskiego w r. 1780 i brzeskiego w r. 1782. Na tym ostatnim był egzaminatorem Departamentu Wojskowego, a podczas sporu o uwięzienie Kajetana Sołtyka wygłosił mowę, w której źródło choroby umysłowej biskupa upatrywał w jego wewnętrznych moralnych sprzecznościach za czasów konfederacji radomskiej między zdradą i patriotyzmem. Domagał się opodatkowania dóbr kościelnych, przejęcia przez skarb Rzpltej sum pieniężnych odsyłanych do Rzymu za sakry biskupie, opactwa, prelatury itp. i przekazania ich na powiększenie wojska. Został jeszcze posłem z woj. gnieźnieńskiego na sejm 1784 r., na którym pełnił funkcję sędziego sejmowego z Wielkopolski, a następnie tęż funkcję w kadencji drugiej od 1 VI do 30 IX 1785 r. Po raz ostatni posłował na sejm 1786 r., tym razem z woj. bracławskiego. Wszedł wówczas do Komisji dla egzaminowania Skarbu Lit. Wysuwano jego kandydaturę do senatu na kasztelanię brzeską kujawską (1782), konarską brzeską (1783), krzywińską (1785), do nominacji jednak nie doszło. Krótko przed śmiercią, w połowie marca 1787 r., witał w Łabuniu króla w jego podróży do Kaniowa.
Poza broszurą K-ego o pieniądzu papierowym wyszły drukiem jeszcze liczne jego mowy sejmowe i sprawozdania z działalności w różnych komisjach. Żonaty był z Wiktorią Bnińską, kasztelanką chełmińską; zostawił syna Ludwika Ferdynanda, starostę ulanowskiego. Zmarł w r. 1787, a pozostała wdowa była już w r. 1789 żoną Antoniego Sierakowskiego, kasztelanica płockiego.
Portret był w r. 1861 w posiadaniu Kajetana Kraszewskiego; – Estreicher; Finkel, Bibliografia; Litwin J., Bibliografia polskiego pieniądza papierowego, „Wiad. Numizm.” R. 8: 1964 s. 79; Boniecki; Uruski; Żychliński, I, VIII; – Górski K., Historia jazdy polskiej, Kr. 1895 s. 150–1; Grodek A., Idea banku narodowego. Geneza Banku Polskiego 1763–1828, W. 1936 s. 18, 44, 46, 51, 65; [Jaubert], Histoire de révolutions de Pologne, W. 1775 II 294–5; Konopczyński, Konfederacja barska; Korzon, Wewnętrzne dzieje, III, IV; Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów, W. 1902 I 106, 180; Kraszewski K., Monografia domu Kraszewskich vel Kraszowskich Jastrzębczyków, P. 1861 s. 7, 13, 18, 22–32; Pawiński A., Dzieje ziemi kujawskiej V, W. 1888; Pawłowski B., Od konfederacji barskiej do powstania styczniowego, W. 1962; Rudnicki K., Biskup Kajetan Sołtyk, Kr.–W. 1906; Załęski A., Rządy Fryderyka II w Prusiech Polskich (1772–1786), Lw. 1907 s. 14; – Diariusz sejmu convocationis… 1764 s. Rr 2v, H, N2, X2, Y, bb, LI2; Diariusz sejmu… 1776 s. 16, 35–8, 104–5, 118, 204, 224, 251, 400; Diariusz sejmu… 1780…, s. Bv; Diariusz sejmu… 1782 s. 9, 63, 212–4, 279, 296, 369, 384, 408; Diariusz sejmu 1784 s. 223, 227–30, 400, 528–9; Elektorów poczet, Wyd. O. Pietruski, Lw. 1845; Kitowicz A., Opis obyczajów i zwyczajów, Wyd. M. Janik, Kr. 1925 s. 308; tenże, Pamiętniki, Wyd. W. Zawadzki, Lw. 1882 I 96, 280–2; Kronika podhorecka, Wyd. L. Rzewuski, Kr. 1860 s. 112; Lipski J., Notaty generała brygady wielkopolskiej kawalerii narodowej z lat 1775–1778, Wyd. J. I. Kraszewski, Drezno 1871 s. 15, 25, 38, 48, 56, 92; Listy Jakubowskiego do J. K. Branickiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1882 s. 115, 127; Lubomirski S., Pamiętniki, Wyd. W. Konopczyński, Lw. 1925; Materiały do dziejów bezkrólewia po śmierci Augusta III i pierwszych lat dziesięciu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, [Wyd. H. Schmitt], Lw. 1857 s. 267–9; Matuszewicz M., Pamiętniki, Wyd. A. Pawiński, W. 1878; Trembecki S., Pisma wszystkie, W. 1953 I; Vol. leg., VII 9, 24, 50, 92, 118, VIII 132–3, 216, 314, 327, 528, 541, 551, IX 8, 9; – „Thornische Wöchentliche Nachrichten” 1769 s. 147, 216; – AGAD: Arch. Branickich z Suchej rkp. 134/158 s. 221–2, Arch. Roskie rkp. XI/11 (korespondencja K-ego); Arch. Państw. w Kr.: Zbiory Sanguszków rkp. 686 I s. 120; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów rkp. 26, Teki Wessla rkp. 251; Arch. Państw. w P.: Akta grodz. bydgos. nr 101 (1768–70) s. 215–8, Akta grodz. inowrocł. nr 82 (1768) k. 758–9; B. Czart.: rkp. nr 668, 684, 697, 703, 728, 733, nr 940/2 s. 163–76, nr 980 s. 657; B. Jag.: rkp. 6673 s. 608; B. Krasińskich w W.: rkp. nr 3116 s. 34 v., nr 3923 s. 359 v. (w odpisach autora); B. Narod.: rkp. nr 964 s. 1231–4, nr 964/2 s. 434, nr 1809/11 s. 1094; B. Ossol.: rkp. nr 586, 3030, 5426; B. Pozn. Tow. Przyj. Nauk: rkp. nr 10 k. 58–60, nr 49 s. 248–9 (w odpisach autora).
Wacław Szczygielski