Rokossowski Jakub h. Glaubicz (ok. 1524–1580), poseł na sejmy, kasztelan śremski, podskarbi nadworny, potem koronny. Był synem Macieja i Anny Rąbińskiej.

W r. 1543 R. zapisał się na Uniwersytet we Frankfurcie n/Odrą. Po raz pierwszy posłował z Wielkopolski na sejm piotrkowski 1563/4. Był już wówczas (od r. 1558/9) podsędkiem poznańskim i cieszył się pewną popularnością, także w Małopolsce; Mikołaj Rej poświęcił mu w swoim „Zwierzyńcu” (1562) nader pochlebne strofy. Na sejmie (ok. 10 XII 1563), wspólnie ze Stanisławem Spławskim, wówczas kaszt. krzywińskim, dostał w dzierżawę na okres trzech lat (od 1 I 1564 do 31 XII 1566) cła nowe i stare w Wielkopolsce i Małopolsce z obowiązkiem uiszczania 4500 złp. rocznie do skarbu królewskiego. Ponownie posłował R. na sejm lubelski 1566 r. (z woj. poznańskiego) i na sejm 1567 (z woj. kaliskiego). W r. 1568, po śmierci star. generalnego wielkopolskiego Jakuba Ostroroga był przez krótki okres surrogatorem poznańskim. Dzierżawa ceł była R-emu i Spławskiemu przedłużona. Dn. 13 XI 1568 rozliczali się oni w Warszawie z arendy ceł za r. 1567. Dość aktywnie działał R. na sejmie lubelskim w r. 1569. Podczas dyskusji nad warunkami unii Polski z Litwą zajmował raczej pojednawcze stanowisko i starał się łagodzić postawę posłów małopolskich. Podczas tego sejmu otrzymał zgodę na wykupienie star. ostrzeszowskiego po śmierci S. Spławskiego z prawem dożywocia, podpisał akt unii polsko-litewskiej i przywiesił doń swą pieczęć. Wkrótce po sejmie lubelskim awansował na podkomorzego poznańskiego; z tym tytułem posłował z woj. poznańskiego na sejm 1570 r. W lutym 1571 był w Warszawie i 5 II zapewnił sobie przedłużenie dzierżawy ceł na l. 1573–8. Po raz ostatni posłował na sejm w r. 1572 i zapewne zaraz po sejmie otrzymał kaszt. śremską po Andrzeju Opalińskim, mianowanym marszałkiem nadwornym kor.

Podczas pierwszego bezkrólewia odgrywał R. dość ważną rolę, głównie z racji dysponowania sumami z ceł. Dn. 19 VII 1572 był na zjeździe w Krakowie i zobowiązał się wówczas pokryć zaległy żołd zaciężnych (przypominano mu o tym zobowiązaniu na zjeździe szlachty krakowskiej i sandomierskiej w Wiślicy 17 XII t.r.). Opowiadając się za współdziałaniem z Małopolanami podzielał R. zarazem obawy zebranych na zjeździe w Kole (15–18 X 1572) i podpisał jego uchwały, m. in. przestrzegające Małopolan przed samowolną elekcją. W Kole został R. deputatem ziemi poznańskiej do boku star. gen. Wojciecha Sędziwoja Czarnkowskiego. W styczniu 1573 uczestniczył w sejmie konwokacyjnym, złożył podpis pod konfederacją warszawską «de religione» (ponowił go na sejmie elekcyjnym). Przed sejmem elekcyjnym posłowie cesarscy Wilhelm z Rozemberka i Wacław z Persztyna zabiegali o jego poparcie dla kandydatury habsburskiej. Stanowisko R-ego podczas elekcji nie rysuje się jasno. Świętosław Orzelski zaliczył go do piastowskiego stronnictwa, określił nawet mianem jednego z przywódców tej licznej grupy obok Jana Tomickiego i Andrzeja Górki. Dn. 8 V 1573 wraz ze Stanisławem S. Czarnkowskim został R. – także wg Orzelskiego – wyznaczony do przedstawienia szlachcie kandydatury arcyks. Ernesta Habsburga. Ostatecznie sygnował wybór Henryka Walezego. Wkrótce po sejmie elekcyjnym był w Krakowie i wraz z bpem krakowskim Franciszkiem Krasińskim i woj. podolskim Mikołajem Mieleckim czuwał nad przygotowaniami do koronacji Henryka Walezego i pogrzebu Zygmunta Augusta. Kontaktował się w tym czasie z Andrzejem Dudyczem. R. był na sejmie koronacyjnym i w krótkim okresie panowania Henryka umocnił swoją pozycję w administracji skarbowej. Mianowany podskarbim nadwornym, wziął 21 V 1574 za 10 800 złp. na trzy lata w dzierżawę star. krzepickie od miecznika kor. Mikołaja Wolskiego.

Z nastaniem drugiego bezkrólewia R. został pozyskany przez agentów habsburskich. O nawiązanie z nim kontaktu postarał się m. in. Jerzy ks. legnicki, zachęcony przez cesarza do szukania zbliżenia z panami polskimi. W jesieni 1574 R. należał do zwolenników brata cesarskiego arcyks. Ferdynanda i w ich imieniu porozumiewał się z Andrzejem Dudyczem. Podkreślał, że żadna inna osoba z domu habsburskiego, a już zwłaszcza arcyks. Ernest, nie znajdzie poparcia w Rzpltej. Na początku r. 1575 cesarz, lekceważąc te przestrogi i nalegając na wybór Ernesta, zwracał się do R-ego z zaleceniem, aby starał się zjednać dla Ernesta Andrzeja i Stanisława Górków, Andrzeja Opalińskiego i Jana Tomickiego. Wydaje się, iż R. był w końcu gotów przystać na Ernesta i nawet, ulegając perswazji Dudycza, zamierzał przystąpić do zaciągania wojska w celu przeforsowania jego wyboru. Jednakże wobec braku spodziewanego poparcia finansowego dla stronników Ernesta poszedł R. za Opalińskim i znalazł się w gronie optujących na rzecz wyboru samego cesarza Maksymiliana II. Na zjeździe w Stężycy (maj 1575) trzymał się Opalińskiego, popierał wysuwany przezeń projekt głosowania na elekcji województwami, a gdy wniosek ten został odrzucony przez szlachtę, odmówił (1 VI), podobnie jak Opaliński, udania się do koła wielkopolskiego na wezwanie szlachty, obstając przy elekcji w szopie. Zaraz po rozjechaniu się zjazdu (czerwiec) dostał R. list od cesarza z zaleceniem zjednania dla Ernesta Piotra Zborowskiego. Dn. 17 VII t.r. Jakub Ponętowski donosił Maksymilianowi II o życzliwości R-ego dla kandydatury habsburskiej. W sierpniu był R. na zjeździe Wielkopolan w Środzie i nalegał na obesłanie konwokacji zwołanej przez prymasa Jakuba Uchańskiego na 3 X, nawet, współdziałając ze Stanisławem S. Czarnkowskim, usiłował wbrew sprzeciwowi szlachty «mianować» posłów na ten zjazd.

Podczas elekcji R. wygłosił 21 X mowę przeciw kandydaturze Piasta i postulował obranie króla z domu habsburskiego. Nie wymienił wprawdzie wówczas cesarza, lecz fakt, iż do odrzuconych «Piastów» zaliczył infantkę Annę Jagiellonkę, zdaje się wskazywać o niechęci do Ernesta, którego wybór wiązano z obowiązkiem poślubienia Anny. Dn. 18 XII podpisał akt prymasa ogłaszający wybór na króla cesarza. Wyznaczono go wówczas w skład mającego się udać po Maksymiliana II poselstwa; wedle Orzelskiego wymówił się jednak od tej misji. Zdaje się też, że nie kwapił się R. z finansowaniem przygotowań do wprowadzenia Maksymiliana na tron polski, a wiadomo, że dysponował kapitałem, ponieważ właśnie wówczas wziął w zastaw od gromadzących pieniądze zwolenników Stefana Batorego kubki srebrne ze skarbu kor. za 10 tys. złp., zawarowawszy sobie zarazem wysokie oprocentowanie sumy (10%). Prawdopodobnie uczestniczył R. w zjeździe cezarian odbytym 29 II 1576 w Łowiczu u Uchańskiego. Należał do grupy senatorów pragnących doprowadzić do porozumienia z batorianami, był sygnatariuszem poselstwa, które 13 III przybyło do Krakowa z propozycją ugody. W początku czerwca t.r. kamera śląska zwracała się do R-ego o pośrednictwo w dostarczeniu przesyłki dla przebywających w Polsce agentów cesarskich. R. był już jednak zdecydowany uznać Stefana Batorego i w poł. czerwca przybył do Rawy w celu spotkania z jadącym do Warszawy królem. Złożona w Rawie przez R-ego deklaracja poddaństwa została przyjęta, w kilka dni później złożył on w Warszawie oficjalną przysięgę, jako następny po Andrzeju Opalińskim.

Zatrzymany na urzędzie podskarbiego włączył się R. do umacniania panowania Stefana służąc pożyczkami na wojnę z Gdańskiem. W czasie sejmu toruńskiego przedłożył rozliczenie z dzierżawy ceł za l. 1574–5. Po sejmie pozostał przez pewien czas przy królu zajęty czynnościami skarbowymi. Zadbał zarazem o swoje interesy. Dn. 1 I 1577 uzyskał potwierdzenie i przedłużenie dzierżawy ceł do końca r. 1579, przy czym – jak to wyrażono w umowie – pragnąc przyjść z pomocą ojczyźnie i widząc trudności skarbu zaoferował podniesienie rocznej opłaty dzierżawnej o 5 tys. złp. Zarazem wpłacił 10 tys. złp. na konto dzierżawy za rok 1577. Ponadto wykupił klejnoty kor., a mianowicie jednorożca oraz koronę królewską oddane w czasie bezkrólewia w zastaw Janowi Tarle za sumę 24 tys. złp. Należną Tarle kwotę zapisał R. na swoich dobrach. Z wykupionych klejnotów przekazał królowi jedynie jednorożca, koronę miał zatrzymać w swojej pieczy, aż do czasu zwrócenia mu sumy zastawnej z dochodów celnych (umowa z 1 I 1577). Brał R. udział w konwokacji senatorów we Włocławku w marcu 1577. Otrzymał wówczas, wraz ze Stanisławem Gostomskim, przywilej na dostawy żywności dla zgromadzonego pod Gdańskiem wojska. Przywilej pozostał jednak na papierze, ponieważ zainteresowanym nie udało się opanować żywiołowego handlu.

W lutym 1578 był R. na sejmie w Warszawie, 12 V t.r., jako jeden z komisarzy królewskich odbierał w Poznaniu przysięgę od Andrzeja Opalińskiego, obejmującego star. generalne wielkopolskie, we wrześniu jeździł na sejmik średzki, aby – w myśl zaleceń Opalińskiego – zapobiec próbie obalenia uchwały poborowej. Współpracy R-ego z Opalińskim oraz ich interesom służył sekretarz królewski ks. Jan Piotrowski (zob.), siostrzeniec podskarbiego i zarazem zaufany klient Opalińskiego. W końcu grudnia 1578 był R. przy królu w Krakowie; 30 XII, nazajutrz po złożeniu podskarbstwa kor. przez Hieronima Bużeńskiego, otrzymał R. ten urząd, został zaprzysiężony i przejął skarbiec kor. «Kontent król i ludzie, jako baczę, z nowego podskarbiego. Pieniędzy nieborak na ten wyjazd gromadę wielką nabyć musiał, widzę, że się chce w tym urzędzie poczuwać» – pisał ks. Piotrowski do Opalińskiego. Przywilej na podskarbstwo kor. został wystawiony w Grodnie 25 II 1579. Nie od razu też złożył R. kasztelanię śremską, która dopiero 4 II 1580 nadana została Rafałowi Leszczyńskiemu. Wiosnę t. r. spędził R. przy królu. Właśnie wówczas, w okresie najgorętszych przygotowań do inflanckiej kampanii, doszło w Wilnie 9 V do zawiązania spółki w celu uruchomienia warzelni soli w Bydgoszczy. Obok R-ego i dwóch jeszcze udziałowców (Prospero Provana i Szymon Ługowski) wszedł do niej król, ale jedynie jako uczestnik zysku mając zapewniony udział w postaci 1/4 dochodu. W czerwcu t.r. był R. w Rawie przy odbieraniu kwarty. Na sejmie warszawskim 1579/80 przedłożył rozliczenie ze swoich agend skarbowych (m. in. z rachunków skarbu nadwornego) za l. 1575–9 oraz z arendy ceł za l. 1578–9; pokwitowanie otrzymał 6 II 1580. W związku z przeprowadzoną podczas tego sejmu zmianą ordynacji menniczej objął R. 5 I 1580, wspólnie z Piotrem Zborowskim, zarząd mennicy kor. Mieli ją odtąd prowadzić na własny rachunek (z prawem oddania w dzierżawę) w zamian za uiszczanie do skarbu podatku w wysokości 15 gr od każdej przebitej grzywny srebra. W ciągu najbliższego półrocza nastąpiło podniesienie wydajności olkuskiej mennicy. Z sygnaturą R-ego bito w niej dwutalary, talary oraz najbardziej dochodową monetę – trojaki i szelągi. O przedsiębiorczości i zmyśle organizacyjnym R-ego świadczy nieomal równoczesne zwiększenie zaangażowania w przemyśle solnym. Być może szybki rozwój bydgoskiej warzelni zachęcił R-ego do wzięcia w dzierżawę żup krakowskich, przy czym ofiarował on skarbowi o wiele korzystniejsze warunki niż dotychczasowy dzierżawca P. Provana. W myśl umowy z 12 II 1580 miał R. płacić tytułem dzierżawy 50 tys. złp. rocznie i 6 tys. złp. kwarty, a ponadto brał na siebie obowiązek wypłacania zapisanych na żupach uposażeń różnych osób oraz opłacanie personelu zatrudnionego w żupach. Przezorny R. postarał się jednak u króla o pisemne zobowiązanie (17 II 1580), iż nie będzie obciążał żup nowymi zapisami. Wkrótce po objęciu żup przedstawił R. raport o stanie kopalń, stwierdzając ich zły stan i ostrzegając o niebezpieczeństwie grożącym w wyniku ich spustoszenia. T.r. (12 II) przedłużono R-emu dzierżawę ceł na okres jednego roku na poprzednich warunkach. Można sądzić, iż właśnie sprawnemu administrowaniu cłami zawdzięczał R. dochód pozwalający mu na wywiązywanie się z świadczeń wobec skarbu, na udzielanie pożyczek królowi i na nowe inwestycje. Cieszył się przy tym dobrą opinią, prawie nie wnoszono zażaleń na jego działalność jako celnika (o wybieranie cła wg instruktarza «który za podskarbstwa p. Rokossowskiego był w używaniu» upominał się np. średzki sejmik jeszcze w r. 1600, a łęczycki w r. 1604).

Miał R. dobre zabezpieczenie dla swoich finansowych operacji w zgromadzonych posiadłościach ziemskich. Ujawniony w rejestrach poborowych z l. 1578–80 stan posiadania przedstawiał się wcale okazale. Dobra R-ego skupiały się przede wszystkim w woj. poznańskim: w pow. kościańskim należały doń części w rodzinnym Rokosowie i Żytowiecku, w pow. poznańskim leżał kupiony w r. 1579 od Stanisława Górki klucz szamotulski, a to części miasta Szamotuły, wieś Gąsawa, części we wsiach: Gaj, Gałowo, Jastrowie, Kępa, Nowawieś, Szczuczyn oraz dwa młyny: Grabowy i Mędzonowski (w styczniu 1580 na prośbę R-ego oraz Jana Świdwy Szamotulskiego, współwłaściciela Szamotuł, nadał król prawo do odbywania w tym mieście 2 jarmarków). Drugi kompleks stanowiło miasto Sieraków z wsiami: Bukowiec, Chorzępowo, Góra, Jaroszewo, Kłosowice, Tuchole, Stary i Nowy Zatom a nadto Ryżyn, Grobia, Kaczlino i część w Brodziszewie. W pow. wschowskim miał R. Stare i Nowe Długie, w woj. kaliskim był dziedzicem miasteczka Margonin (w r. 1567 przyznano mu powiększenie liczby dni targowych w okresie jarmarków), w Poznaniu miał dom przy ul. Psiej (1565). Z trzymanego star. ostrzeszowskiego płacił jedynie kwartę.

R. był prawdopodobnie wyznawcą luteranizmu i w r. 1570 wysłał poselstwo na synod generalny protestantów w Sandomierzu. Nie był jednakże aktywny w ruchu wyznaniowym. Kościół parafialny w Szamotułach pozostawał w rękach braci czeskich, ale na mocy ugody z r. 1575 miał on być użytkowany także przez katolików i w związku z tym R. prezentował w r. 1579 plebana. Andrzej Trzecieski w elegii „De sacrosancti Evangelii…” chwalił nie tyle oddanie R-ego dla spraw wiary, ile «wymowę» i «wielki talent», szczególne zaś uznanie wyrażał dla działań na polu skarbowym, gdy wymieniał R-ego jako uczestnika uroczystości weselnych w Krakowie 29 VI 1580 z okazji ślubu Piotra Bużeńskiego z Zofią Myszkowską („Epithalamium”). R. zmarł nagle 13 VII 1580 w Krakowie (wedle epitafium w wieku 56 lat), pochowany został w kościele w Szamotułach, gdzie staraniem ks. Piotrowskiego wzniesiono mu marmurowy pomnik zaprojektowany przez Hieronima Canavesiego.

R. był żonaty dwukrotnie: jego pierwszą żoną była Katarzyna z Gościejewskich, drugą (ok. 1574), Regina, córka Janusza Kościeleckiego (zob.), wyszła ona powtórnie za mąż za Wojciecha Mycielskiego. Z pierwszego małżeństwa pozostawił syna Jana (zm. przed r. 1603) oraz córki: Katarzynę, 1. v. za Adamem z Sielca Witosławskim, 2. v. za Mikołajem Mielżyńskim, kaszt. gnieźnieńskim (zob.), i Annę, żonę Łukasza Rydzyńskiego.

Głównym realizatorem testamentu i opiekunem dzieci R-ego był ks. Piotrowski. Na spadkobierców R-ego spadły trudne obowiązki dokonania rozliczeń ze skarbem kor. Najwcześniej, bo 12 III 1581 uzyskali oni pokwitowanie z arendy ceł. Spłaty z tytułu dzierżawy żupnej ciągnęły się kilka lat.

Nagrobek z postacią R-ego w kościele w Szamotułach (Katalog zabytków sztuki w Pol., V z. 23 fig. 122, Sinko K., Hieronim Canavesi, „Roczn. Krak.” T. 27: 1936 s. 140, 141, 144); – Estreicher; Niesiecki; Paprocki; – Bidlo, Jednota Bratrská, č. 2, 3; Bieniaszewski A., Urzędnicy wielkopolscy XVI–XVIII wieku, Wr. 1987; Demel B., Liczmany mennicze zwane podskarbiówkami, Kr. 1911 s. 22; Kaniewska J., Małopolska reprezentacja sejmowa za czasów Zygmunta Augusta, W.–Kr. 1974 tabl. 1; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., II; Pawiński A., Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego W. 1881 (Źródła Dziej., VIII) s. 49–51, 78–9, 98–100, 122, 248–9, 258, 270, 449; Reyman J., Mennica olkuska 1579–1601, Wr. 1975; Siemieński J., Drugi akt konfederacji warszawskiej 1573, Kr. 1930 (Rozpr. PAU Wydz. Hist. Filoz., t. 67); Wierzbowski T., Zabiegi cesarza Maksymiliana II o koronę polską, „Ateneum” (W.) T. 3: 1879 s. 440, T 4: 1879 s. 63, 66, 77, 88; Wotschke T., Polnische Studenten in Frankfurt, „Jahrbücher f. Kultur u. Geschichte der Slaven” NF Bd 5: 1929 s. 230; Zakrzewski W., Po ucieczce Henryka, Kr. 1878 s. 265, 292–3; – Acta Historica, XI (indeks oraz s. 122, 131, 138, 146); Akta historyczne do panowania Stefana Batorego, W. 1881 s. 216–17, Bibl. Ord. Krasińskich, V–VI; Akta podkancl. Krasińskiego, I–III; Akta sejmikowe woj. krak., I; Akta sejmikowe woj. pozn., I; Akta synodów różnowierczych, II; Akta Unii; Arch. Zamoyskiego, I, III; Dnevnik Lublinskago sejma 1569 goda, S. Pet. 1869; Elementa ad fontium editiones, LIX; Kronika z czasów króla Stefana Batorego, Kr. 1939, Arch. Kom. Hist., XV; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, Bydgoszcz 1961 I; Mater. do dziejów piśmiennictwa, I; Matricularum summ., V 3737, 3891, 3892, 9299, 9929, 10203, 10576; Mon. Pol. Vat., IV; Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, Kr. 1906 s. 525; Prawa, przywileje i statuta m. Kr., I; Przezdziecki, Jagiellonki, IV; Rej M., Zwierzyniec, Kr. 1895 Bibl. Pisarzów Pol., nr 30; Script. Rer. Pol., XXII (Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro); Transakcje chłopami w Rzeczypospolitej szlacheckiej, Wyb. J. Deresiewicz, W. 1959; Trzecieski A., Carmina, Oprac. J. Krokowski, Wr. 1958; Wiadomości do dziejów polskich z archiwum prowincji szląskiej, Zebrał A. Mosbach, Wr. 1860 s. 101–2, 105, 136, 140; Źródła Dziej., IX (Księgi podskarbińskie), XI (Metryka kor.), XII (rejestr poborowy Wielkopolski); – AGAD: Metryka Kor. t. 113 k. 168–170, 172–174v., 515–517v., t. 115 k. 122v.–128, t. 123 k. 142, 161, 182v.–183, 243v., 248–250, 783–85, t. 124 k. 56v.–57, 136–137; AP w Kr.: Castr. Crac., 108 s. 1444, 117 s. 92, 234, 240; AP w P.: Poznań Grodz. 15 k. 370v., 471, 21 k. 433, 135 k. 410, 142 k. 695, 146 k. 440v.; B. Czart.: rkp. 1664 IV s. 234–235; B. PAN w Kr.: rkp. 8327 s. 106–7; Haus-Hof-u. Staatsarchiv w Wiedniu: Ungarn, Allg. Akt., Fasc. 101 102 (listy Dudycza z r. 1573); – Informacje: Jolanty Dworzaczkowej, Włodzimierza Dworzaczka i Sławomira Leitgebera z P.

Halina Kowalska