Potocki Ignacy h. Pilawa (1738–1794?), starosta kaniowski, poseł na sejmy, marszałek ziem generału ruskiego konfederacji barskiej, ksiądz. Ur. zapewne w Monasterzyskach (ziemia halicka), gdyż tam został najpierw pospiesznie ochrzczony 7 VI 1738, pod imionami: Robert Felicjan Ignacy Jerzy, przy uroczystym powtórzeniu ceremonii chrztu 25 V 1741 w katedrze lwowskiej otrzymał imiona Ignacego Jerzego Feliksa. Był synem kaszt. lwowskiego Józefa (zob.) i drugiej jego żony Pelagii z Potockich, bratem Piotra, star. szczerzeckiego (zob.). Dziedziczył Bereżankę, Czemerowce, Husiatyn, Horodnicę i Kuhajowce na Podolu, Monasterzyska i połowę klucza buczackiego w ziemi halickiej oraz inne majątki w ziemi lwowskiej i sanockiej. W r. 1763 objął bogate starostwo kaniowskie, które Mikołaj Potocki scedował na rzecz jego ojca. Natomiast nie posiadał, co mu się często przypisuje, starostwa gliniańskiego, miał je stryjeczny stryj Ignacy Potocki (zm. 1765), cześnik kor. W r. 1756 był P. rotmistrzem chorągwi pancernej w pułku królewicza Fryderyka. W r. 1758 towarzyszył królewiczowi Karolowi w jego podróży do Petersburga. W r. 1760 posłował z ziemi lwowskiej na sejm warszawski, zerwany przed obiorem marszałka. Na sejmiku wiszeńskim w zawiązanej 6 II 1764 konfederacji sejmiku generalnego ruskiego został sędzią kapturowym i funkcję tę pełnił do r. 1766. Posłował z ziemi halickiej na sejm konwokacyjny; 7 V podpisał manifest przeciwko przemocy Czartoryskich i nie powrócił na obrady sejmowe. Na sejmiku relacyjnym 23 VII w Haliczu Potoccy nie zezwolili na zagajenie obrad; dopuścili do głosu jedynie P-ego, który zaatakował postanowienia sejmu konwokacyjnego, a następnie podpisał manifest przeciwko Czartoryskim i sprowadzeniu do kraju wojsk rosyjskich. Dopomógł do zawiązania 27 VII w Haliczu rekonfederacji. Gdy milicje Potockich, asystujące tym aktom, skapitulowały pod naporem wojsk rosyjskich w Stanisławowie, P. wraz z czterema kuzynami został osadzony w areszcie (7 VIII). Dopiero 27 IX wypuszczono go na wolność po złożeniu rewersu N. Repninowi. Był 29 V 1767 współorganizatorem konfederacji halickiej, w której otrzymał funkcję konsyliarza, a następnie, 23 VI, podpisał w Radomiu akt konfederacji generalnej. Na sejmiku halickim został 24 VIII obrany posłem na nadzwycz. sejm warszawski pod węzłem konfederacji radomskiej. Ponieważ wybór posłów i treść instrukcji (głównie autorstwa P-ego) wypadły nie po myśli Repnina, polecił on aresztowanie głównych uczestników sejmiku i zniszczenie «wszystkich dóbr» P-ego i jego matki Pelagii. P., ścigany przez wojska rosyjskie, schronił się w Czorsztynie nad granicą węgierską. Zobligowany przez bpa krakowskiego Kajetana Sołtyka, pojechał na sejm, ale nie odegrał na nim żadnej roli.

P. należał do organizatorów konfederacji barskiej. W końcu 1767 r. opuścił stolicę i z Józefem Pułaskim oraz Michałem Krasińskim zatrzymał się we Lwowie. W styczniu 1768 w Kukizowie (koło Lwowa) wziął udział w organizacyjnej naradzie przywódców. Stamtąd wysłany został jako poseł nadzwycz. w misji dyplomatycznej na dwory drezdeński i wiedeński. W końcu stycznia wyjechał w Krakowskie, by w starostwie czorsztyńskim czekać na dalsze polecenia oraz na instrukcje Adama Krasińskiego. Pod nazwiskiem Osieckiego przybył 24 V do Drezna, lecz natychmiast został rozpoznany, wskutek już uprzednio nadesłanych raportów warszawskich. Królewicz Karol, na którego najbardziej liczono, odmówił (25 V) jakichkolwiek z nim rozmów. Odjechał (27 V) z niczym do Pragi, skąd Adam Krasiński skierował go w końcu czerwca do Wiednia. P. najpierw konferował tu z ambasadorem francuskim E. J. Durfortem, następnie z W. Kaunitzem, który jednak nie dopuścił P-ego do cesarzowej Marii Teresy; prowadził jeszcze P. rozmowy z nuncjuszem, kardynałem arcybiskupem wiedeńskim. W rozmowach tych wyłuszczał konieczność usunięcia Stanisława Augusta, kołatał o zdobycie pożyczki pod zastaw dóbr ziemskich, wreszcie zabiegał o zajęcie przez Austrię neutralnego stanowiska na wypadek konfliktu zbrojnego między Turcją i Rosją. Wszędzie spotykał się z nieufnością i dezaprobatą dla swoich propozycji. Wyjeżdżał też do Preszburga do królewicza Alberta, jako kandydata do tronu polskiego, ale nie uzyskał u niego audiencji. W 2. poł. lipca wyjechał na Morawy, ale nie zastawszy tam A. Krasińskiego powrócił na przełomie lipca i sierpnia do Wiednia. Szefowie barscy 28 VI delegowali mu do pomocy J. Kurdwanowskiego, star. buczniowskiego, i F. Pułaskiego, notyfikując ich wyjazd cesarzowi. Do Wiednia przybył w sierpniu zapewne tylko sam Pułaski. Stanowisko Austrii wobec konfederatów było jednak w dalszym ciągu do tego stopnia nieprzychylne, że P. nie mógł doręczyć dworowi wiedeńskiemu pisma swoich szefów. Przez cały wrzesień i październik gościł u siebie chorego Józefa Wybickiego, który oczekiwał w Wiedniu na powrót A. Krasińskiego z Paryża.

W początkach lutego 1769 brał P. udział w zjeździe zorganizowanym w Cieszynie przez Teodora Wessla i tam związał się z jego stronnictwem. W marcu i kwietniu, wespół z Antonim Piaseckim i Joachimem Schwarzenbergiem Czernym prowadził w Stropkach, Bardiowie i w Gabułtowie w komitacie Sáros na Węgrzech przygotowania do wyboru nowych marszałków małopolskich. Równocześnie toczył rozmowy z przebywającymi tam magnatami i organizował pod osłoną granicy węgierskiej oddziały zbrojne. Dn. 17 IV w obozie w Muszynce (na granicy węgierskiej) został P. wybrany na marszałka ziemi sanockiej oraz wszedł do utworzonego wówczas «Ogniwa», czyli związku 7 marszałków, zależnych od Wessla i uważających się za najwyższą władzę w kraju. Dn. 20 IV oddał swój głos na Michała Krasińskiego i Joachima Potockiego jako szefów konfederacji. Był współautorem ogłoszonego 27 IV „Przepisu obowiązków dla generalnego regimentarza «Ogniwa»”, którym został Józef Bierzyński. Ok. 20 V 1769 P. z Bierzyńskim i obu Pułaskimi (Franciszkiem i Kazimierzem) pociągnął na Ruś. Dn. 26 V podeszli pod Lwów i przez cały tydzień niepokoili miasto. Już wcześniej wysuwany przez partię wesslowską na marszałka ruskiego, został P. z pomocą zbrojną Bierzyńskiego obwołany 30 V pod Sądową Wisznią marszałkiem ziem generału ruskiego (tj. ziemi lwowskiej, sanockiej i pow. żydaczowskiego) i zaprzysiężony w kościele Reformatów w Sądowej Wiszni przed Bierzyńskim i w obecności obu Pułaskich. Po nieudanej próbie zdobycia Lwowa (szturm z 1 na 2 VI) konfederaci odstąpili od miasta. P. z 500 ludźmi poszedł w Bełskie, z myślą podniesienia tam konfederacji, 6 VI ogłosił w Busku manifest przeciwko Felicjanowi Korytowskiemu, komendantowi garnizonu we Lwowie, i Janowi Kickiemu, star. lwowskiemu. W Krystynopolu oddział P-ego został 8 VI całkowicie rozbity przez J. G. Drewicza i on sam «ledwo życie uniósł», ratując się ucieczką przez błota do Poturzycy, a stamtąd w przebraniu do Grabowa, gdzie zastał resztki swego oddziału.

Po powrocie do Muszynki zajął się odbudową zniszczonej «dywizji»; 28 VI wezwał kilku magnatów (m. in. Józefa Ossolińskiego, woj. wołyńskiego), by zjeżdżali do Gabułtowa z pomocą finansową, 4 VII wydał uniwersał do województwa ruskiego o dostarczenie podatków. Dn. 5 VII ogłosił manifest przeciwko Bierzyńskiemu (który ogłosił się w Tczowie 16 VI marszałkiem związkowym wszystkich wojsk konfederackich i komputowych w Koronie) oraz podpisał podobny protest razem z marszałkami zjednoczonymi. Mając smutne doświadczenie z walk w terenie otwartym, widział korzyści w stałych punktach obronnych i w memoriale «Ogniwa» do Wessla z 28 VII wyłuszczał potrzebę utrzymania fortecy jasnogórskiej. W związku z projektowanym organizowaniem konfederacji generalnej w Krakowie przybył tam spod Muszynki 13 IX. Od 26 do 29 X obserwował ze swą «dywizją» frondujące «kołowanie», które odbywał Bierzyński pod Czernichowem. Podpisał w Białej akt utworzenia Generalności 30 X.

Na wiadomość o zbliżaniu się Drewicza opuścił 8 XI z innymi marszałkami bez walki Kraków. W Białej 9 XI złożył przysięgę na wierność nowo powstałej Radzie Najwyższej i przystąpił do załatwiania w imieniu Generalności bieżących spraw organizacyjnych. M. in. 24 XI zaprzysiągł na wierność Radzie Najwyższej Józefa Miączyńskiego, a następnie (10 XII) Kazimierza Pułaskiego. W dn. 14–15 XII uzyskał w Koszycach u gen. Esterhazego prawo azylu dla wojsk konfederackich oraz zezwolenie na lokacje Generalności na Węgrzech. W związku z tym przez resztę grudnia i początek stycznia 1770 przygotowywał w Preszowie kwatery dla członków Generalności, gromadził furaż i żywność, zabezpieczał komory celne na granicy węgierskiej. Uczestniczył 13 III w sądzie doraźnym, który skazał Bierzyńskiego na karę śmierci; 14 IV, po schwytaniu Bierzyńskiego, wyjechał do Czarnego Dunajca w celu przeprowadzenia śledztwa i dopilnowania egzekucji (po pierwszym przesłuchaniu Bierzyński zbiegł z aresztu). Związki P-ego z umiarkowanym skrzydłem obozu wesslowskiego rozluźniły się z biegiem czasu. W r. 1770 odrzucił sugestie Amelii Mniszchowej, która nastawiała go przeciwko Generalności. Współpracując ściśle z Michałem Janem Pacem i A. Krasińskim, krytycznie odnosił się jednak do prac i osiągnięć Rady Najwyższej. Od kwietnia 1770 do marca 1771 ciężko chorował, w sierpniu 1770 rozeszły się nawet po kraju wieści o jego śmierci, a król projektował już obrócić dochody ze starostwa kaniowskiego na opłacenie wojska. W marcu 1771 wyjeżdżał z konsyliarzem malborskim Antonim Zboińskim do Wiednia, by oznajmić dworowi austriackiemu o wkroczeniu wojsk pruskich na Pomorze i do Wielkopolski. Wiosną wziął udział w kampanii na Podkarpaciu. Uczestniczył też prawdopodobnie w przegranej pod Lanckoroną (23 V). Na przełomie maja i czerwca wysłał do J. Kickiego uniwersał drukowany, ogłaszający bezkrólewie, z poleceniem oblatowania go w grodzie lwowskim; równocześnie nakazywał mu zawieszenie rozpraw sądowych.

Po upadku konfederacji P. poszedł na emigrację. Zatrzymał się w Monachium, gdzie projektował zamieszkać «na zawsze». W październiku 1772 kupił tu dom z «całym gospodarstwem» za 10 000 guldenów i zamierzał sprowadzić żonę, a w kilka miesięcy później pertraktował o kupno pałacu. Wziął udział w obradach w Landshut (11–14 XII), w końcu grudnia (27) jeździł do Wiednia. Podpisał ogłoszony przez M. J. Paca i M. Krasińskiego 10 IV 1773 w Augsburgu manifest przeciw rozbiorowi Polski. Na przełomie czerwca i lipca bawił z Joachimem Potockim w Augsburgu na spotkaniu z elektorem trewirskim. W r. 1773 cedował starostwo kaniowskie swemu bratu Janowi. W r. 1776 mieszkał w Strasburgu; następnie przebywał czas jakiś w Dreźnie, Rzymie i w Paryżu; M. J. Pac polecał go wówczas (30 VI 1781) ministrowi Ch. G. Vergennesowi. Rychło popadł w długi, które spłacał brat Piotr. Dla regulowania swych spraw majątkowych bawił kilka razy w Galicji; w r. 1775 sprzedał swe dobra podolskie Antoniemu Strzemeskiemu, star. bareckiemu.

Od wczesnych lat miał P. skłonności do życia kontemplacyjnego i pociąg do stanu duchownego. W r. 1765 (9 I) otrzymał z rąk Romualda Plucińskiego, przełożonego reformatów prowincji małopolskiej w Krakowie, godność syndyka apostolskiego (i brata świeckiego) klasztoru w Zakliczynie. P. był równocześnie protektorem i dobrodziejem tego konwentu. Jego związek małżeński (ok. 1760) z Karoliną, córką star. cudnowskiego Aleksandra Swieżawskiego, nie był udany. Prowadziła ona niezależny i swobodny tryb życia, w r. 1779 wystarała się o separację, 5 V 1782 otrzymała dekret rozwodowy. Wówczas P. wstąpił do eremu na Monte Luco w Państwie Kościelnym. Tam żył w osobnym domku z ogródkiem, który sam uprawiał, i sam się utrzymywał. Po powrocie do kraju (na przełomie 1790/1?) został, po uprzednim otrzymaniu święceń kapłańskich, proboszczem w Kazimierzy Małej. W lipcu 1794 bawił w Boćkach na Podlasiu u swego brata Jana, star. kaniowskiego, 16 VII wyjechał z Bociek do Kazimierzy z przeczuciami rychłej śmierci. Zmarł też niezawodnie w swej parafii, być może jeszcze t.r.

P. pozostawił córkę i dwóch synów, z których Ludwik, wychowany we Francji, był później oficerem wojsk Księstwa Warszawskiego. Żona P-ego Karolina, od r. 1784 dama Krzyża Gwiaździstego, zmarła po r. 1795.

Estreicher; Finkel, Bibliogr.; PSB, (Józef Bierzyński); Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860–72 II–III; Uruski; Żychliński, VIII 202, 204, 218, 308, 310, XIV 76 (pomylony z Mikołajem Bazylim Potockim, star. kaniowskim), 94; Borkowski J. S. Dunin, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1861; – Dzieduszycki M., Żywot Wacława Hieronima Sierakowskiego, arcybiskupa lwowskiego, Kr. 1868 s. 256–7; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960 s. 20–1, 62, 95, 103, 114, 180; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; Krasicka J., Kraków i ziemia krakowska wobec konfederacji barskiej, Kr. 1929; Kraszewski J. I., Starościna bełska, W. 1879 s. 246; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 311, 392, II 8 (pomylony z Mikołajem Bazylim); Mejbaum W., O tron Stanisława Augusta, Lw. 1918; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Morawski K. M., Ignacy Potocki, W. 1191; Pawłowski B., Zajęcie Lwowa przez Austrię 1772 r., Lw. 1911 s. 19 (pomylony z Mikołajem Bazylim); Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Pet.–Kr.–Lw. 1898–1909 II 83, III 241–2, IV; Rostworowski E., Ksiądz Marek i proroctwa polityczne doby radomsko-barskiej, w: Przemiany tradycji barskiej, Kr. 1970; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1923 s. 218, 220; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; – Akta do konfederacji r. 1768 woj. krakowskiego a zwłaszcza Księstwa Oświęcimsko-Zatorskiego, Wadowice 1903 s. 18–20, 22–6; Akta grodz. i ziem., XXIII, XXV; Diariusz sejmu convocationis… 1764, W. [1764] s. Ss, B2; Kolęda Warszawska, na l. 1757–63; Konfederacja barska, Wybór tekstów, Kr. 1928 s. 61, 64, 71; Korespondencja między Stanisławem Augustem a Ksawerym Branickim, Kr. 1872 s. 10; Kreczetnikow P., Dziennik wojennych działań, P. 1874 s. 27–8; Listy Katarzyny z Potockich Kossakowskiej 1754–1800, P. 1883; Listy Wojciecha Jakubowskiego do Jana Klemensa Branickiego, W. 1882 s. 207–9; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; Materiały do dziejów wojny konfederackiej 1768–1774 r., Kr. 1931; Materiały do konfederacji barskiej r. 1767–1768, Lw. 1851 s. 76; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876; Mączeński W., Dziennik zdarzeń w mieście Krakowie w czasie konfederacji barskiej, Kr. 1911; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957; Płata wojska i chleb zasłużonych…, [W.] 1771 s. 13; Puttkamer J. A., Krótkie zebranie okoliczności…, Arch. Kom. Hist. PAU, Kr. 1930 XIV; Skarbiec historii Polski, Paryż 1839 I 171, 174, 177, 1840 II 322, 402, 406; [Wielhorski M.], Manifest de la République confédérée de Pologne, [Paryż] 1770 II 21–2, 255–261, 263; Wybicki J., Życie moje, Kr. 1927; Z pamiętnika konfederatki księżnej Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny, Kr. 1914; Zdanowski A. L., Z pamiętnika konfederata barskiego, w: Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Pet. 1898 II 83; Źródła odnoszące się do pierwszego okresu panowania Stanisława Augusta po roku 1773, Lw. 1884 s. 16, 18, 22, 40, 56; – „Thornische Wöchentliche Nachrichten” 1769 s. 227–8, 328; – AGAD: Księgi Grodz. Łęczyckie 243 a, Księgi Grodz. Ostrzeszowskie 1768–74 (w obu uniwersały zjednoczonych marszałków z podpisami P-ego), Arch. Radziwiłłów Dz. V 1054 cz. II, 11210, 12230 (listy P-ego), 12278, 15161, Arch. Roskie XXXIV 85, XXXVI/213, XXXVII 86, XXXVIII 7, XXXIX 30, 31, 74, XLI/51, XLII 7, XLVIII 54 (listy żony P-ego do Pelagii Potockiej), XLIX/5, XLIX/7, LX/169, LX/170, LXI/100, Majątki i królewszczyzny 150, Zbiór z Suchej 248/300, 345/441; Arch. Państw. w Kr.: Zbiory Sanguszków 649, 686; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów, Teki Wessla 133, 134, 257, 259, 301, 302 (uniwersały zjednoczonych marszałków); B. Czart.: rkp. 831, 832, 836, 837, 941 (listy P-ego), 942, 947, 3470, 3864, 3865, 3866, 3868; B. Jag.: rkp. 6666, 6670, 6671, 6672, 6674; B. Kórn.: Arch. Zaremby 2116; B. Ossol.: rkp. 1403, 1409, 1415, 2086, 3035, 3038 (listy P-ego), 3213, 3382, 4585, 9543, 11629 (listy P-ego), 11835, 11840, 13006; B. PAN w Kr.: rkp. 316 (uniwersały, manifesty, listy P-ego), 317,1145 (uniwersały i manifesty P-ego), 1149, 1849, Teki Pawińskiego – Lauda warszawskie; B. Krasińskich w W.: rkp. 4063 (odpisy autora); B. Pozn. Tow. Przyj. Nauk w P.: rkp. 73; B. Tow. Przyj. Nauk w Wil.: rkp. 94.

Wacław Szczygielski