Pinocci Hieronim, anagramy: Nicephorus Nicoymius, Poliarco Micigno, h. Nałęcz odmienny (1612–1676), kupiec, sekretarz królewski, dyplomata i pisarz. Ur. 31 XII w Lukce, w starej rodzinie patrycjuszowskiej ze Sieny, był synem Paola; matka pochodziła z rodziny Barsottich. Rodzina Pinoccich pozostawała w służbie Habsburgów i od cesarza Ferdynanda III Paolo wraz z potomstwem uzyskał w r. 1643 indygenat. Wspomniano w nim imiennie Hieronima P-ego i jego zasługi położone dla Cecylii Renaty. Tak więc przez jej osobę i zapewne za pośrednictwem krewnych w Krakowie wszedł P. w kontakty z Polską. Ślad tego spotykamy już w r. 1638, gdy jako faktor Władysława IV dostarczał mu drogie tkaniny. Dn. 1 III 1640 przyjął prawo miejskie w Krakowie i t. r. objął kantor kupiecki po wuju Wincentym Barsottim, który zdecydował się opuścić Kraków. Do r. 1654 pozostawał P. w spółce z Rafałem Del Pace, kupcem win i sukien, wchodził też w spółki z innymi kupcami i korzystał z pośrednictwa braci: Józefa (w Wenecji) oraz Kacpra, przyjeżdżającego od czasu do czasu do Polski (jeszcze jeden jego brat – Mikołaj – osiadł w Polsce na stałe i zmarł jako kanonik pułtuski 3 IV 1675). P. sam kilkakrotnie jeździł do Włoch i posiadał dom w Lukce. W Krakowie nabył w r. 1643 kamienicę sąsiadującą z domem kupca Del Pace w Rynku (dziś nr 15), miał magazyn w Sukiennicach i «bogaty kram» na zewnątrz. W r. 1644 ożenił się P. z Magdaleną, córką mieszczanina krakowskiego Hieronima Szobera, a pasierbicą R. Del Pace; wniosła mu ona połowę kamienicy Szoberowskiej «na Wendecie» (dziś Mały Rynek nr 6). T. r. został rajcą miejskim i w l. 1645 i 1649 pełnił funkcję burmistrza. Nadal pozostawał jako kupiec na usługach dworu królewskiego, a nie płacone należności za dostawy oraz pożyczki pieniężne urosły z czasem do sporych sum, o które się P. długie lata bezskutecznie dopominał. Od r. 1651 był właścicielem dóbr Dzieckowice na Śląsku. W latach «potopu», towarzysząc Janowi Kazimierzowi w ucieczce na Śląsk, uczestniczył w ratowaniu sytuacji finansowej dworu i był następnie zarządcą mennicy, działającej od 15 V 1656 do 24 I 1657 we Lwowie.
Od r. 1645 P. był sekretarzem królewskim. Do późnych lat życia współpracował z podkanclerzymi i kanclerzami: Stefanem Korycińskim (P. był nawet egzekutorem jego testamentu), Mikołajem Prażmowskim i Janem Leszczyńskim, dochodząc do funkcji prefekta Metryki w kancelarii mniejszej («Metrices Regni cancellariae minoris praefectus»), kustosza i najwyższego pisarza Archiwum Królestwa («custos, supremus notarius Archivi Regni»), kustosza wielkiej pieczęci Królestwa («custode del gran sigillo del Regno»). Występował również jako asesor sądu królewskiego i osobisty radca królewski («Regiae Maiestatis a secretis consiliarius»). Na początku wojny ze Szwedami brał udział w poselstwie Jana Leszczyńskiego, woj. łęczyckiego, do Wiednia, mającym na celu zyskać pomoc cesarza. Latem 1658 wyruszył jako nadzwyczajny wysłannik («ablegatus extraordinarius») Jana Kazimierza do Republiki Zjednoczonych Niderlandów. Przez pół roku przebywał w Hadze, starając się zjednać Stany dla interesów polsko-duńskich. Na początku 1659 r. drogą przez Lejdę, Haarlem i Amsterdam udał się do Anglii z misją do lorda protektora Richarda Cromwella. Choć zabiegi na tym polu nie mogły wydać większych efektów politycznych, król postanowił wynagrodzić P-ego nadaniem polskiego indygenatu i przedłożył tę sprawę w legacji na sejm 1661 r. Ostatecznie P. otrzymał indygenat na sejmie 1662 r., 22 II. Odtąd coraz częściej przebywał w Warszawie, gdzie w r. 1671 wzniósł sobie własny dwór na gruntach zakupionych u bonifratrów. Za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego był P. związany z otoczeniem podkanclerzego Andrzeja Olszowskiego. W r. 1670 w zastępstwie chorego kanclerza Jana Leszczyńskiego wyjeżdżał naprzeciwko przybywającej do Polski arcyksiężniczki Eleonory. W okresie bezkrólewia po śmierci Michała Korybuta należał do grona obrońców interesów królowej Eleonory i do zwolenników wyboru na tron polski księcia Karola Lotaryńskiego.
Żadnych danych na temat studiów P-ego nie posiadamy. Najwięcej powiązań miał później z bolońskim środowiskiem intelektualnym. Był człowiekiem odznaczającym się wysoką kulturą i szerokimi zainteresowaniami intelektualnymi. Większość ich splatała się jak najściślej z różnymi gałęziami jego działalności, znajdując wyraz w licznych pismach (przeważnie niepublikowanych, a zachowanych w większości w Archiwum Pinoccich w Arch. Państw. w Kr.). Dwa jego pisma dotyczą kwestii monetarnych i ogólno-ekonomicznych. W rękopisie (Arch. Pinoccich nr 370) bez tytułu, pochodzącym z r. 1663, przeprowadził P. krytykę zgubnej dla kraju emisji dwóch rodzajów monet złej próby naraz, srebrnych ortów i miedzianych szelągów, wykazując, że te ostatnie są w danej sytuacji ekonomicznej mniej szkodliwe (bronił tu koncepcji ówczesnego mincerza Tytusa Liwiusza Burattiniego, swego kompatrioty i przyjaciela). W drugim piśmie, drukowanym ok. r. 1669, Vilis moneta Reipublicae pestis proponował radykalne uzdrowienie sytuacji monetarnej. W obydwóch rzucał śmiałe myśli merkantylistyczne, stawiając m. in. za przykład Holandię, znaną mu z okresu misji dyplomatycznej. Już od r. 1644 rozpowszechniał pisane «nowiny» polsko-włoskie i jako najbardziej kompetentna osoba objął w r. 1661 redakcję „Merkuriusza Polskiego”, pierwszej gazety drukowanej w Polsce, pomyślanej jako oficjalny organ informacyjny dworu. Później musiał powrócić do formy gazetek pisanych, ale w r. 1673 znów zabiegał o wskrzeszenie periodyku drukowanego. Pisane jego ręką tomy Metryki Koronnej (193–195) wyróżniają się na tle innych niezwykłą starannością. Zainteresowany bieżącym tokiem wypadków, dokonywał odpisów wielu ważnych dokumentów, gromadząc je w swych zbiorach. Był autorem broszur polemicznych (jak drukowana w r. 1656 pod anagramem Nicephorus Nicoymius odpowiedź na Hermana Conringiusa wyliczenie powodów napadu Karola Gustawa na Polskę – Ad praeliminarem enumerationem causarum… responsio), relacji okolicznościowych (m. in. o zwycięstwie pod Chocimem w r. 1673, drukowanej w Bolonii i Rzymie), dzienników, kronik i komentarzy historycznych (np. zachowane w rkp. 261 zbiorów Baworowskich w B. Narod. Notizie historiche della Polonia z l. 1656–1668, Relazioni istoriche della Polonia z l. 1656–63, Notizie istoriche della Polonia state o neglette o non sapute dal Conte Galeazzo Gualdo nell’Istoria di Leopoldo I Imperatore, zawierające sprostowania i uzupełnienia do wydanego w r. 1670 dzieła Gualda), memoriałów politycznych, związanych z dworskim programem reform ustrojowych, jak np. uzasadniający potrzebę elekcji «vivente rege», a napisany ok. r. 1658 na zlecenie zapewne Ludwiki Marii Progetto circa il successore (Arch. Pinoccich 358), czy pisany z inspiracji kół związanych z podkanclerzym Andrzejem Olszowskim memoriał snujący projekt utworzenia «rady nadwornej generalnej», pt. Forma concilii status, z r. 1672 (tamże, rkp. 370). Przetłumaczył na język włoski z polskiego historię z l. 1655–60, przypisywaną Stefanowi Wydżdze, a będącą dziełem Łukasza Opalińskiego (Arch. Pinoccich 365). Bystry obserwator dziejów współczesnych, jak wielu Włochów rozsianych po ówczesnej Europie, reprezentował nurt historiografii bogato dokumentowanej źródłami, zwróconej w dużej mierze ku arkanom sekretnej polityki kół rządzących.
Tytuły zaginionych rękopisów oraz zachowane notatki świadczą o zainteresowaniach P-ego fizyką, astronomią i astrologią, alchemią i medycyną. Potwierdzają to jego liczne kontakty bezpośrednie i listowne z uczonymi w Polsce i za granicą: Stanisławem Pudłowskim, Janem Brożkiem, Walerianem Magnim, Piotrem Des Noyers, Izmaelem Boulliau z Paryża, Gemignano Montanarim i Gian Carlo Mattesilanim z Bolonii. P. był też autorem życiorysu alchemika Michała Sędziwoja, wydanego pod anagramem Poliarco Micigno w Paryżu w r. 1669 po francusku i w Hamburgu w r. 1683 po niemiecku. Zebrał P. imponujący księgozbiór (znany z katalogu z r. 1704, krytycznie wydanego w pracy K. Targosz „Hieronim Pinocci…”), zawierający wielojęzyczne dzieła z różnych dziedzin wiedzy i literatury pięknej. P. zmarł w Warszawie 28 X 1676.
Z małżeństwa z Magdaleną Szoberówną P. miał pięciu synów: Pawła (1646–1675), dworzanina Jana III Sobieskiego, Rafała (ok. 1647–1686), protonotariusza apostolskiego, od ok. r. 1675 kustosza kolegiaty Św. Michała w Krakowie na Wawelu, Mikołaja, osiadłego w Krakowie, Jana, dziedzica Dzieckowic, i Aleksandra Maksymiliana (1654–1734), w zakonie karmelitów pod imieniem Agatanioła od św. Teresy, oraz córkę Teresę, bernardynkę w klasztorze przy kościele Św. Agnieszki w Krakowie na Stradomiu.
W 2. poł. XVIII w. biblioteka P-ego znalazła się w posiadaniu archiprezbitera mariackiego Jacka Augustyna Łopackiego. Ok. 360 egzemplarzy przetrwało do dziś w Bibliotece Jagiellońskiej.
Rycina portretowa M. Sommera, miedzioryt powstały po r. 1658 w Muz. Narod. w Kr. Zbiory Czapskich; – Estreicher; Enc. Org.; Słownik Pracowników Książki Pol.; Niesiecki; Uruski; – Targosz K., Hieronim Pinocci, W. 1967, Monografie z Dziej. Nauki i Techniki, t. 41 (życiorys i omówienie pisarstwa); – Barycz H., Wstęp do: Brożek J., Wybór pism, W. 1956 I; Brahmer M., La biblioteca dei Pinocci, Accademia Polacca di Scienze e Lettere, Biblioteca di Roma, Conferenze, Roma 1959 fasc. 2; Birkenmajer L., Stanisław Pudłowski, „Spraw. PAU” T. 18: 1913 nr 10 s. 23; Bugaj R., Nieznany polski traktat alchemiczny Michała Sędziwoja, „Przegl. Hist.” T. 56: 1965 s. 284–95; Daugnon F. F. de, Gli Italiani in Polonia dal IX secolo al XVIII, Crema 1904–7 I–II; Dianni J., Stanisław Pudłowski profesor Akademii Krakowskiej w XVII w. i jego studia matematyczne, Studia i Mater. z Dziejów Nauki Pol., S. C, z. 12, W. 1967 s. 17, 22; Hoszowski K., O znakomitych zasługach w kraju rodziny Korycińskich, Kr. 1862 s. 101, 103, 113–14; Kubala L., Wojny duńskie i pokój oliwski 1657–1660, Lw. 1922 s. 49, 176 i passim; Majewska-Grzegorczykowa R., Merkuriusz Polski z 1661 r. i początki periodycznego piśmiennictwa polskiego, „Przegl. Nauk., Hist. i Społ. Łódzkiego Tow. Nauk.” T. 7: 1956 s. 7–48; Miczulski S., Archiwum Pinoccich, „Archeion” R. 27: 1957 s. 119–41; tenże, Materiały do projektowanego traktatu polsko-holenderskiego z r. 1654, „Roczn. Gdań.” T. 19–20: 1960–1 s. 395–438; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662, Wr. 1977; – Archiwum Spraw Zagranicznych francuskie do dziejów Jana III, Wyd. K. Waliszewski, Kr. 1879 I, Acta Hist, III 199–201; Des Noyers P., Lettres, Berlin 1859 s. 165, 416, 419 i passim; Elementa ad Fontium Editiones, VII, X; Krause B., Epithalamium in festivitatem nuptialem… D. Hieronymi Pinocci, Kr. 1644; Opaliński K., Listy do brata Łukasza 1641–1653, Wr. 1957; Osmolski O., Konterfekt życia przykładnego z ozdoby Karmelu, Kr. 1747 s. 306–10; Piątkowski W. J., Wesoła Kamoena na wesele… Pana Hieronima Pinocciego, Kr. 1644; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. 2; Prawa, przywileje i statuta m. Kr., II; Vol. leg., IV nr 868; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 205, Metryka Kor., t. 187 k. 124, t. 203 k. 80–82, 174, 338, 513, t. 206 k. 96, t. 209 k. 34, 38, 42, 46, 69, 78, Regestrum causarum sigillatarum 1659–1660, k. 49; Arch. Państw. w Kr.: Archiwum Pinoccich oraz Arch. m. Kr., rkp. nr 773 s. 161, 171–179, nr 1214 s. 308, nr 1215 s. 39, 340, 369; B. Czart.: rkp. 388, 2576, 2577; B. Jag.: dyplom 152, rkp. 49, 884, 1096, 3030, 3755, 5357 teczka 3–4, Hecker I., Motuum coelestium ephemerides, Gedani 1662 sygn. 56074 II St. Dr. (tu notatki rękopiśmienne Pinocciego); B. Narod.: Zbiory Baworowskich rkp. 261, 262, 265; B. Ossol.: rkp. 223, 354, 355; Bibliothèque Nationale w Paryżu: Fond Français, rkp. nr 13026 k. 231, nr 13027 k. 47, nr 13029 k. 129–171 (ponad 20 listów P-ego do I. Boulliau z Hagi, Londynu, Krakowa i Bolonii).
Karolina Targosz